Jan Niecisław Baudouin de Courtenay

polski językoznawca

Jan Niecisław Ignacy Baudouin de Courtenay (ur. 13 marca 1845 w Radzyminie, zm. 3 listopada 1929 w Warszawie[1]) – polski językoznawca, uznawany za jednego z najwybitniejszych w historii dyscypliny. W latach 70. i 80. XIX wieku twórca szkoły kazańskiej w językoznawstwie. Wprowadził termin fonem w znaczeniu zbliżonym do współczesnego. Publicysta społeczny. Propagował także esperanto.

Jan Baudouin de Courtenay
Ilustracja
Fotografia portretowa
Data i miejsce urodzenia

13 marca 1845
Radzymin

Data i miejsce śmierci

3 listopada 1929
Warszawa

Zawód, zajęcie

polski językoznawca

Narodowość

polska

Tytuł naukowy

profesor

Alma Mater

Szkoła Główna (Uniwersytet Warszawski)

Uczelnia

Uniwersytet Kazański 1875-1883; Uniwersytet w Dorpacie 1883-1893, UJ do 1900

podpis
Odznaczenia
doktoraty h.c.
Jan Baudouin de Courtenay (około 1865)
Baudouin de Courtenay (siedzący z psem) w Tartu (1886)

Życiorys

edytuj

Rodzina Baudouinów de Courtenay wywodziła się z francuskiej arystokracji – protoplastą rodu był Piotr, najmłodszy z synów króla Ludwika VI Grubego. Jeden z przodków Jana Baudouina de Courtenay przybył do Polski na przełomie XVII i XVIII wieku i został pułkownikiem gwardii cudzoziemskiej na dworze Augusta II Mocnego.

Jan był najstarszym z dzieci radzymińskiego geometry Aleksandra Baudouina de Courtenay (ur. 1815) i Jadwigi z Dobrzyńskich (ur. 1815)[2]; jego bratem był astronom i urzędnik w Petersburgu Aleksander Baudouin de Courtenay, junior (1860–1926)[3].

Po ukończeniu gimnazjum realnego w Warszawie Baudouin de Courtenay studiował w latach 1862–1866 w warszawskiej Szkole Głównej, uzyskując stopień magistra nauk historyczno-filologicznych. W latach 1866–1868 jako stypendysta rosyjskiego ministerstwa oświaty pogłębiał studia za granicą w Pradze, Jenie i Berlinie. W 1870 w Lipsku obronił pracę O języku staropolskim sprzed wieku XIV i uzyskał doktorat z filologii[1].

Jan Baudouin de Courtenay był aktywnym współpracownikiem „Notatek filologicznych”, wydawanych w Woroneżu pod redakcją Aleksieja Chowanskiego. W tym periodyku w latach 1866–1885 opublikowano około dwudziestu jego artykułów. W rosyjskim Archiwum Państwowym literatury i sztuki zachowały się listy, które wymieniali ze sobą Baudouin de Courtenay i Aleksiej Chowanski.

W 1875 został profesorem Uniwersytetu Kazańskiego, a między 1883 a 1893 Uniwersytetu Dorpackiego. W latach 1893–1900 był profesorem Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kontraktu nie przedłużono mu w wyniku nacisku władz austriackich i węgierskich, które uznały, że w swoich pracach propaguje panslawizm, stanowiący potencjalne zagrożenie dla monarchii cesarsko-królewskiej[4]. Był członkiem zawiązanego w 1916 w Petersburgu Koła Przyjaciół Niepodległości Polski[5]. Następnie do 1918 wykładał na Uniwersytecie Piotrogrodzkim. W 1915 trzy miesiące spędził w carskim więzieniu za opublikowanie broszury pt. Nacijonalnyj i tierritorialnyj priznak w awtonomii (Национальный и терpиториальный признак в автономии). W roku akademickim 1918/19 był profesorem językoznawstwa porównawczego i indoeuropejskiego na powstającym właśnie Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, wykładając m.in. sanskryt i Hymny Rygwedy. Od 1918 był profesorem językoznawstwa na Uniwersytecie Warszawskim. Był członkiem Akademii Umiejętności w Krakowie.

Poglądy

edytuj

Według Normana Daviesa Baudouin de Courtenay był jednym z najbardziej nietuzinkowych polskich myślicieli na przełomie XIX i XX wieku. Davies pisze: Był pacyfistą, zwolennikiem walki o ochronę środowiska, feministą, bojownikiem o postęp w dziedzinie edukacji i wolnomyślicielem, występował także przeciwko większości konwencji społecznych i umysłowych, jakie panowały w jego czasach[6]. Był ateistą[7][8]. Nie uważał się za członka Kościoła katolickiego przez większość życia, w 1927 złożył formalny wniosek o apostazję[9].

Baudouin de Courtenay opowiadał się za wprowadzeniem do wszystkich szkół żydowskich na terenie II Rzeczypospolitej nauki polskiego, a do wszystkich szkół polskich – nauki jidysz. W swoich publicznych wystąpieniach otwarcie krytykował antysemityzm i przejawy zorganizowanej ksenofobii, za co był wielokrotnie atakowany[10].

W wyborach prezydenckich w Polsce w 1922 jego kandydaturę zgłosiły mniejszości narodowe (bez jego wiedzy); w Zgromadzeniu Narodowym oddano na niego w I turze 103 głosy, w II 10, a w III 5.

Osiągnięcia w językoznawstwie

edytuj

Obszary badań Baudouina de Courteneya to gramatyka porównawcza języków słowiańskich, a również języków litewskiego, łaciny, greki, sanskrytu,  historia języka polskiego,  historia językoznawstwa czy sztuczne języki (esperanto)[11][12]

Zajmował się też teorią języka. Podkreślał potrzebę badania nie tylko języka pisanego, ale też mówionego. Był twórcą i głównym przedstawicielem tzw. szkoły kazańskiej, uważanej za prekursora językoznawstwa strukturalnego. Z poglądów i prac tej szkoły czerpał inspirację Ferdinand de Saussure, a również praska szkoła strukturalna. To właśnie Baudouin de Courtenay i Mikołaj Kruszewski wprowadzili takie pojęcia jak system językowy, rozróżnienie między synchronicznym i diachronicznym wymiarem języka, rozumienie fonemu jako jednostki funkcjonalnej różnicującej znaczenia. W późniejszym okresie Baudouin de Courtenay odszedł od tej koncepcji, określając fonem jako psychologiczny ekwiwalent dźwięku. Rozwinął badania nad fonemem, identyfikując go jako składową jeszcze mniejszych elementów – sumę reprezentacji artykulacyjno-fizjologicznych (kinema) i odpowiednich dla nich reprezentacji akustycznych (akusma). Również i to było podejściem prekursorskim, wyprzedzającym rozwiniętą później teorię cech dystynktywnych Opracował pojęcie i rolę analogii językowej i rolę alternacji fonetycznych. Miał wpływ na rozwój dialektologii polskiej[11][13].

Był pierwszym polskim językoznawcą, który zainteresował się mową dziecka[14]. Swoje prace naukowe pisał po polsku, rosyjsku, czesku, słoweńsku, włosku, francusku i niemiecku.

Wydał zbiór aforyzmów zatytułowany "Myśli nieoportunistyczne". Pisał w nim: "Akcje z głupoty ludzkiej są najpewniejszemi. Przedsiębiorstwa i stowarzyszenia oparte na takich akcjach będą istnieć wiecznie"[12].

Rodzina

edytuj

Był dwukrotnie żonaty. Pierwszą jego żoną była luteranka Cezaria z Pryfków (1841–1878), która została pochowana na cmentarzu ewangelicko–augsburskim w Warszawie. Jan Baudouin de Courtenay zostawił jej nekrolog: „Anioł miłości, dobroci i przebaczenia, jedynie śmiercią swoją zasmuciła kochające ją serca.”

Drugą żoną profesora była Romualda z Bagnickich (1857–1935) – historyczka i specjalistka od spraw polsko-rosyjskich. Z tego małżeństwa urodziło się pięcioro dzieci:

Zmarł 3 listopada 1929 w Warszawie. Pochowany został na cmentarzu ewangelicko-reformowanym przy ul. Żytniej na Woli w Warszawie (kwatera N-2-43)[15], co miało związek z ogłoszoną w 1927 apostazją[2].

Wybrane publikacje

edytuj

dostępne w:

  • Dzieła wybrane, t. I–VI, Warszawa 1974–1990 PWN (Komitet Redakcyjny pod przewodnictwem W. Doroszewskiego)
    • Tom I: Szkice językoznawcze (reprodukcja wydania z 1904 r.)
    • Tom II: O drevnepol’skom jazyke do XIV stoletija (reprodukcja wydania z 1870 r.)
    • Tom III: Pisma dialektologiczne
    • Tom IV: Językoznawstwo ogólne i indoeuropejskie
    • Tom V: Pisma polonistyczne, Pisma slawistyczne
    • Tom VI: Pisma publicystyczne (m.in.: Jeden z objawów moralności oportunistyczno-prawomyślnej; Kwestia polska w Rosji; Państwowość polska a Żydzi w Polsce; Antysemityzm a nauka uniwersytecka w Polsce; Wyznaniowo nieprzyzwoite części ciała; Kwestia żydowska w państwie polskim).

Przypisy

edytuj
  1. a b Baudouin de Courtenay Jan Ignacy Niecisław, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-12-16].
  2. a b c Polski Petersburg [online], www.polskipetersburg.pl [dostęp 2021-09-12].
  3. Aleksander Baudouin de Courtenay, Jr. [online], geni_family_tree [dostęp 2021-09-14] (pol.).
  4. Kazimierz Nitsch, w: Polski Słownik Biograficzny. T. 1. Kraków: Polska Akademia Umiejętności – Skład Główny w Księgarniach Gebethnera i Wolffa, 1935, s. 359–362. Reprint: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Kraków 1989, ISBN 83-04-03484-0.
  5. Witold Trzciński, Uznanie niepodległości Polski przez Rosję, w: Niepodległość, t. VIII, z. 1 (18), 1933, s. 301.
  6. Norman Davies, Boże igrzysko, t. II, Znak, Kraków, 1992, s. 87–88.
  7. Marta Ehrenkreutz-Jasińska. Jan Baudouin de Courtenay w pamiętnikach swojej żony Romualdy z Bagnickich Baudouin de Courtenay i wspomnieniach córek. „Komunikacja specjalistyczna”. 11, s. 13–64, 2016. Warszawa. 
  8. Władysław Smoleń. Twórczość malarska Zofii Baudouin de Courtenay. „Roczniki Humanistyczne”. XVII (5), s. 33–45, 1969. 
  9. Jan Baudouin de Courtenay: Mój stosunek do Kościoła. Moje zerwanie z Kościołem nie tylko de facto, ale także de jure. lewicowydolnyslask.pl. [dostęp 2021-02-07].
  10. Grzegorz Krzywiec, Przeciw antysemityzmowi i narodowym iluzjom. Przypadki Jana Baudouina de Courtenay, „Nigdy Więcej”, nr 22, 2016, ISSN 1428-0884.
  11. a b Stanisław Urbańczyk (red.), Encyklopedia języka polskiego, 1992, s. 28, ISBN 83-04-029-94-4 [dostęp 2023-12-22].
  12. a b Baudouin de Courtenay. Polak, który zrewolucjonizował myślenie o języku - Historia - polskieradio.pl [online], polskieradio.pl [dostęp 2023-12-22] (pol.).
  13. Jacek Fisiak, Wstęp do współczesnych teorii lingwistycznych, 1978, s. 20-24 [dostęp 2023-12-22] (pol.).
  14. Antoni Smuszkiewicz: Literatura dla dzieci. Podręcznik dla studentów kierunków pedagogicznych. Wyd. I. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 2015, s. 51. ISBN 978-83-232-2848-6.
  15. śp. Jan Baudouin de Courtenay
  16. Jan Baudouin de Courtenay, O ogólnych przyczynach zmian językowych : odczyt 2-gi miany w Dorpacie 27 marca/8 kwietnia 1889 r. na korzyść Kasy im. Mianowskiego, Warszawa 1891 [online], polona.pl [dostęp 2018-07-20].
  17. Jan Baudouin de Courtenay, Próba teorji alternacyj fonetycznych. Cz. 1, Ogólna, Kraków 1893 [online], polona.pl [dostęp 2018-07-20].
  18. Jan Baudouin de Courtenay, Szkice językoznawcze, t. 1, Warszawa 1904 [online], polona.pl [dostęp 2018-07-20].
  19. Jan Baudouin de Courtenay, Zarys historji językoznawstwa czyli lingwistyki (glottologji), Warszawa 1909 [online], polona.pl [dostęp 2018-07-20].
  20. Jan Baudouin de Courtenay, Zarys historji języka polskiego, Warszawa 1922 [online], polona.pl [dostęp 2018-07-21].

Bibliografia

edytuj
  • Jan Baudouin de Courtenay, Dzieła wybrane, t. I–VI:, Warszawa 1974–1990
  • Bibliografia prac J. Baudouin de Courtenay (oprac. M. Jasińska) w t. 1.
  • Witold Doroszewski, Jan Baudouin de Courtenay – językoznawca i myśliciel, t. 1.
  • Przemysław Zwoliński, Jan Baudouin de Courtenay jako pionier gramatyki historycznej języka polskiego, t. 2
  • Tine Logar, Jan Baudouin de Courtenay – dialektolog słoweński, t 3.
  • Adam Heinz, Jan Baudouin de Courtenay jako teoretyk języka i indoeuropeista, t. 4.
  • Janina Kulczycka-Saloni, Jan Baudouin de Courtenay jako publicysta, t. 6.
  • Jan Sokołowski, Poglądy Jana Baudouina de Courtenay w dziedzinie teorii pisma, Slavica Wratislaviensia XXIX, 1984, s. 41–55.
  • Jan Baudouin de Courtenay a lingwistyka światowa. Materiały z konferencji międzynarodowej. Warszawa 4–7 IX 1979, red. J. Rieger, M. Szymczak, S. Urbańczyk, Wrocław 1989, s. 321–327.

Linki zewnętrzne

edytuj