Jelonek rogacz
Jelonek rogacz (Lucanus cervus) – jeden z największych chrząszczy w Polsce, należy do rodziny jelonkowatych. Podlega częściowej ochronie gatunkowej[1][2].
| Lucanus cervus | |
| (Linneusz, 1758) | |
 Samiec | |
 Samica | |
| Systematyka | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Typ | |
| Gromada | |
| Podgromada | |
| Rząd | |
| Podrząd | |
| Rodzina | |
| Podrodzina | |
| Plemię | |
| Rodzaj | |
| Gatunek |
jelonek rogacz |
| Zasięg występowania | |
| |
Wygląd edytuj
Jest barwy ciemnobrązowej. Osiąga 6 cm długości (bez żuwaczek). Wielkość ciała waha się jednak znacznie w obrębie gatunku (zarówno wśród samców, jak i samic)[3]. Żuwaczki samca są potężnie rozwinięte i wydłużone, przypominające kształtem poroże jelenia – stąd polska i łacińska nazwa gatunku. Samice posiadają dużo mniejsze żuwaczki. Jelonek żyje w lasach dębowych, żywiąc się głównie sokiem wyciekającym z pni drzew. Owady dorosłe występują w czerwcu. Jak większość chrząszczy, posiadają zdolność lotu, gdyż błoniaste skrzydła drugiej pary są dobrze wykształcone.
Larwa i poczwarka edytuj
Larwa jelonka ma postać pędraka, żyje w zmurszałym drewnie (zwykle w części spodniej, przy ziemi) i żywi się jego fragmentami. Rozwój larwy trwa około pięciu lat; po tym okresie przepoczwarcza się ona w ziemi. W pełni wykształcone chrząszcze pozostają tam aż do następnej wiosny.[3]
-
Larwa -
Poczwarka – samica -
Poczwarka – samiec
Z powodu długiego czasu rozwoju, atrakcyjności z punktu widzenia zbieraczy amatorów, wycinania starych drzew i opryskiwania lasów środkami chemicznymi owad ten został w Polsce niemal doszczętnie wytępiony. Od 1952 roku znajdował się pod ścisłą ochroną gatunkową, a od roku 2014 objęty jest ochroną częściową.
Zachowania godowe edytuj
W pary łączą się samce i samice o zbliżonych rozmiarach. Samce walczące o samice ustawiają się na gałęzi i okazują sobie nawzajem żuwaczki; następnie, o ile żaden nie zrezygnuje z walki, każdy z nich próbuje przy użyciu żuwaczek chwycić przeciwnika i zrzucić go w dół. W przypadku większych osobników samiec, uzyskawszy dostęp do samicy, umiejscawia się nad nią i od tej pory stale otacza swoimi sześcioma odnóżami i dwiema żuwaczkami, tym samym blokując ją.[3]
Jelonek rogacz w kulturze edytuj
W Lukanii żuwaczki jelonków wykorzystywano jako amulety; z kolei w wierzeniach ludów germańskich owady te bywały uznawane za zesłane przez Thora[3].
Ze względu na niezwykły kształt i rozmiary jelonek stanowił również inspirację artystów. Znane są przedstawienia chrząszcza w miniaturach rękopisu Giovannino De Grassi Officiolo Visconti z 1370 i iluminowanego mszału z 1526 z klasztornej biblioteki w Bressanone. Wykonane z dokumentacyjną precyzją akwarelowe portrety jelonka pozostawili po sobie Albrecht Dürer i Georg Hoefnagel. Akwarela Dürera z tym chrząszczem została wykorzystana jako główny motyw etykietki włoskiej brandy Divino[4] wyprodukowanej w 1986 w Trydencie.
-
Wizerunek jelonka wykonany w 1505 roku przez A. Dürera -
Hołd Trzech Króli autorstwa tego samego artysty; jelonek rogacz widoczny w prawym dolnym rogu
.jpg)
.jpg)
Realistyczne wizerunki jelonka spotykane są często w niderlandzkich martwych naturach, m.in. w kompozycjach kwiatowych Petera Binoita z początku XVII w. Stylizowane przedstawienia chrząszcza spotykane są w dziełach sztuki okresu secesji, m.in. w rysunkach Stanisława Wyspiańskiego i Alfonsa Muchy. Jelonek spotykany jest również w numizmatyce i filatelistyce, szczególnie w edycjach serii poświęconych ochronie przyrody. Znaczki z nim wydały między innymi poczty Albanii, Bułgarii, Belgii, Czechosłowacji, Jugosławii, NRD, Polski, Węgier i Wielkiej Brytanii[5]. Narodowy Bank Polski wydał w 1997 kolekcjonerską srebrną monetę 20 zł z wizerunkiem jelonka[6].
Jelonek występuje również w baśniach i literaturze dla dzieci, często jako król owadów lub rycerz.
W prologu powieści Alfreda Szklarskiego Tomek w krainie kangurów (pierwszej o przygodach Tomka Wilmowskiego) jelonek jest użyty w szkolnym psikusie.
Rzadkim przypadkiem występowania tego owada w heraldyce jest nadanie przez brytyjską heroldię herbu z nim w klejnocie Williamowi Hartwellowi w początku XVI wieku[7]. Jelonek występuje także w herbach kilku rodów o nazwisku Schröder (Schrötter, Schrödder), m.in. patrycjuszowskiej rodziny z Gdańska. Są to herby mówiące, gdyż nazwa rodziny Lucanidae w języku niem. brzmi właśnie die Schröter[8][9]. Także w herbie Paulusa von Appetzhofen, założyciela zameczku namiestnikowskiego w Weingarten występują trzy jelonki złote na czarnym skosie, a w klejnocie jelonek w słup między bawolimi rogami.
Przypisy edytuj
- ↑ Na podstawie Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. 2014 poz. 1348).
- ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U. z 2016 r., poz. 2183). [dostęp 2017-01-16].
- ↑ a b c d Marek W. Kozłowski. Ewolucja uzbrojenia u chrząszczy. „Wiedza i Życie”. 2023 (3), s. 38–39. POLITYKA Sp. z o.o. SKA. ISSN 0137-8929.
- ↑ Brandy Divino 2006.
- ↑ Eva Sprecher, Lucanus cervus depictus, Giorgio Taroni, Como: Giorgio Taroni Editore, 2004, ISBN 88-88601-03-1, OCLC 60515415.
- ↑ Numizmatyka.
- ↑ Henry Bedingfeld, Peter Gwynn-Jones, Heraldry, Wingston, 1993, s. 104, ISBN 1-85422-433-6.
- ↑ J.B.Rietstap: Armoires general.
- ↑ Mariusz Gizowski: Herby Patrycjatu Gdańskiego, KAW, Gdańsk, 2004, ISBN 83-908373-0-7.