Jerzy Giedroyc

polski publicysta, działacz emigracyjny, wydawca

Jerzy Władysław Giedroyc (do 1945 i właśc. Giedroyć; ur. 14 lipca?/27 lipca 1906 w Mińsku, zm. 14 września 2000 w Maisons-Laffitte) – polski prawnik, wydawca, publicysta, polityk i działacz emigracyjny, założyciel wydawnictwa Instytut Literacki (1946), wydawca miesięcznika „Kultura” (1947) i kwartalnika „Zeszyty Historyczne” (1962); epistolograf, w dwudziestoleciu międzywojennym związany z obozem młodokonserwatystów, autor Autobiografii na cztery ręce (1994).

Jerzy Giedroyc
Ilustracja
Jerzy Giedroyć (1982, z lewej)
Pełne imię i nazwisko

Jerzy Władysław Giedroyć

Data i miejsce urodzenia

27 lipca 1906
Mińsk, gubernia mińska, Imperium Rosyjskie

Data i miejsce śmierci

14 września 2000
Maisons-Laffitte, Francja

Zawód, zajęcie

prawnik, wydawca, publicysta

Odznaczenia
Oficer Orderu Korony Rumunii Order Gwiazdy Białej V Klasy (Estonia) Oficer Orderu Narodowego Legii Honorowej (Francja) Kawaler Orderu Narodowego Legii Honorowej (Francja) Kawaler Orderu Korony (Belgia) Krzyż Kawalerski Orderu Wielkiego Księcia Giedymina (Litwa) Order „Za zasługi” III klasy (Ukraina)
Strona internetowa

Rodzina

edytuj

Jerzy Giedroyć pochodził z książęcego rodu Giedroyciów herbu własnego. Był synem Ignacego Giedroycia (1882–1944) i Franciszki Giedroyć z domu Starzyckiej (1889–1944). Ignacy Giedroyć, farmaceuta, kierownik apteki szpitalnej w Szpitalu św. Łazarza w Warszawie, został zamordowany przez Niemców w czasie powstania warszawskiego[1].

Miał dwóch młodszych braci: Zygmunta (1909–1973) i Henryka (1922–2010)[2].

Pradziadek Jerzego Lucjan Giedroyć był oficerem w wojsku rosyjskim. Po jego samobójczej śmierci majątek rodzinny podupadł i zubożała rodzina Giedroyciów zmuszona była do zamieszkania w mieście.

W przypadku Jerzego Giedroycia stosuje się zwyczajowo szczególną pisownię jego nazwiska, przyjętą przez niego samego po 1945 i pozostaniu na uchodźstwie dla uniknięcia konieczności stosowania polskiej litery „ć” w językach obcych, a więc: w mianowniku Giedroyc, w przypadkach zależnych przed końcówką pojawia się zmiękczenie: Giedroycia, Giedroyciowi, Giedroyciem, Giedroyciu[3].

Życiorys

edytuj

Do przewrotu bolszewickiego (rewolucji październikowej) uczył się w gimnazjum w Moskwie, po przejęciu władzy w Rosji przez bolszewików przeniósł się do Massoniusa w Mińsku, znajdującym się od 21 lutego 1918 pod okupacją niemiecką (Ober-Ost)[4], naukę kontynuował w Warszawie, dokąd rodzina przeniosła się w 1919 roku[5]. Absolwent Gimnazjum im. Jana Zamoyskiego[6] w Warszawie (1924). Studiował prawo (w latach 1924–1929) i historię (1930–1931) na Uniwersytecie Warszawskim. W czasie studiów został przyjęty do korporacji akademickiej Patria. Wkrótce został jej prezesem[7]. W latach studenckich należał do tajnych organizacji paramilitarnych skrajnej prawicy jako członek V stopnia Zakonu Rycerzy Prawa (istniejącego 1921–1927, 1929) i podkomisarz Polskiej Organizacji Faszystowskiej (istniejącej 1924–1927, do 1925 pod nazwą Wojskowa Organizacja Faszystów Polskich)[8]. Po przewrocie majowym jeden z liderów Myśli Mocarstwowej i Związku Pracy Mocarstwowej. Był m.in. prezesem Związku Drużyn Ludowych Mocarstwowej Polski. Był też członkiem konserwatywnego Stronnictwa Prawicy Narodowej[9][10].

W 1930 objął redakcję tygodnika „Dzień Akademicki”, dodatku do „Dnia Polskiego”. Wkrótce przekształcił pismo w dwutygodnik „Bunt Młodych”. W 1937 pismo zmieniło nazwę na „Polityka”; w lutym 1939 ogłosiło artykuł redakcyjny pt. Żądamy polskiego „hitleryzmu”[11]. Od 1931 do 1937 był żonaty z Rosjanką Tatianą Szwecow (1911–2005)[12]. Działał w organizacji Orientalistyczne Koło Młodych.

 
Jerzy Giedroyć w 1997

Od 1930 pracował jako sekretarz ministra rolnictwa i reform rolnych Leona Janty-Połczyńskiego, a następnie wiceministra w tym resorcie Rogera Raczyńskiego, by w 1936 roku przenieść się do Ministerstwa Przemysłu i Handlu (w 1939 awansowany na naczelnika wydziału prezydialnego). Po wybuchu II wojny światowej został ewakuowany do Rumunii. Tam został sekretarzem Raczyńskiego jako ambasadora RP w Bukareszcie i pozostał na tej placówce, także po ewakuacji polskiej ambasady w 1940, zostając szefem biura polskiego ambasady Chile, która odtąd reprezentowała polskie interesy. Z Rumunii wyjechał razem z personelem ambasady angielskiej, która w następnym roku została również ewakuowana – do Turcji. Tam Giedroyc postanowił wstąpić do wojska, wyjechał więc do Palestyny i został żołnierzem Brygady Karpackiej. Razem z nią brał udział w walkach w Egipcie i obronie Tobruku. Po połączeniu Brygady z wojskami ewakuowanymi z ZSRR pod wodzą gen. Andersa, zaczął pracować w Biurze Propagandy 2. Korpusu. To właśnie w wojsku poznał wielu późniejszych jego współpracowników z „Kultury”, m.in. Józefa Czapskiego[13].

W 1944 został skierowany na kurs oficerski do ośrodka szkoleniowego w Gallipoli; później pracował tam jako oficer wychowawczy, aby w roku następnym zostać wezwanym do Londynu, w celu objęcia posady w Departamencie Kontynentalnym Ministerstwa Informacji Rządu RP na Uchodźstwie. Niebawem jednak złożył dobrowolną prośbę o przeniesienie z powrotem do armii gen. Andersa. W ten sposób znalazł się w Rzymie, gdzie w 1946 założył Instytut Literacki, w ramach którego – po przenosinach do Paryża – wydawał w latach 1947–2000 miesięcznik „Kultura”, a od 1962 „Zeszyty Historyczne” (których wydawanie kontynuowane było aż do śmierci jego brata, Henryka Giedroycia, w roku 2010).

W 1950 Giedroyc razem z Józefem Czapskim wziął udział w Kongresie Wolności Kultury w Berlinie[14].

W 1974 na łamach „Kultury” Jerzy Giedroyc sformułował, wraz z Juliuszem Mieroszewskim koncepcję, iż suwerenność Ukrainy, Litwy i Białorusi (ULB) jest czynnikiem sprzyjającym niepodległości Rzeczypospolitej, natomiast zdominowanie tych krajów przez Rosję otwiera drogę do zniewolenia także Polski[15]. Współpracował też z ukraińskimi środowiskami emigracyjnymi i wspierał ukraiński ruch niepodległościowy, w tym nurt odwołujący się do Symona Petlury[16].

W PRL informacje na temat Jerzego Giedroycia podlegały cenzurze. Jego nazwisko znajdowało się na specjalnej liście osób z całkowitym zakazem publikacji. Zalecenia cenzorskie dotyczące jego osoby zanotował Tomasz Strzyżewski, który w swojej książce o peerelowskiej cenzurze opublikował notkę informacyjną nr 9 z 1975 roku Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk. Wytyczne dla cenzorów zawierały na liście autorów zakazanych jego nazwisko głosząc:

„(...) w stosunku do niżej wymienionych pisarzy, naukowców i publicystów przebywających na emigracji (w większości współpracowników wrogich wydawnictw i środków propagandy antypolskiej) należy przyjąć zasadę bezwarunkowego eliminowania ich nazwisk oraz wzmianek o ich twórczości, poza krytycznymi, z prasy, radia i TV oraz publikacji nieperiodycznych o nienaukowym charakterze (literatura piękna, publicystyka, eseistyka)”[17].

Zmarł na zawał serca, w nocy z 14 na 15 września 2000[18]. Został pochowany na cmentarzu w Le Mesnil-le-Roi.

Nagrody i odznaczenia

edytuj

Odznaczony rumuńskim Krzyżem Oficerskim Orderu Korony (1930), estońskim Orderem Gwiazdy Białej (1932), belgijskim Orderem Korony (1938) i francuskim Orderem Legii Honorowej (1938)[19]. Doktor honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego (1991), Wrocławskiego (18 maja 1998), Warszawskiego (14 listopada 1998)[20], Uniwersytetu w Białymstoku (1998)[21], Szczecińskiego (2000) i UMCS (27 września 2000)[22]. Laureat Nagrody Kisiela (1992) i Medalu „Zasłużony dla Tolerancji” (1998). Krytycznie patrząc na stosunki panujące w Polsce po 1989 roku odmówił przyjęcia Orderu Orła Białego (1994)[23].

Przyjął natomiast francuski Order Legii Honorowej (1996)[24], Honorowe Obywatelstwo Litwy (1997)[25] i litewski Order Wielkiego Księcia Giedymina (1998), a także ukraiński Order „Za zasługi” (1998)[24][26].

Wybrane publikacje

edytuj
 
Grób Jerzego Giedroycia na cmentarzu w Le Mesnil-le-Roi, sierpień 2001

Seria „Archiwum „Kultury”

edytuj

Opracowania

edytuj

Upamiętnienie

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. Maja Motyl, Stanisław Rutkowski: Powstanie warszawskie: 1 VIII–2 X 1944 : rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939–1945. Warszawa: Główna Komisja Badania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu, 1994, s. 82.
  2. Zmarł Henryk Giedroyc z paryskiej „Kultury”. „Rzeczpospolita”, s. A17, 2010-03-22. [dostęp 2010-03-23]. (pol.). 
  3. Poradnia językowa: Giedroyc.
  4. Hanna Maria Giza. Ostatnie lato w Maisons-Laffitte. „Roczniki”. 6, 2003. Paryż: Polska Akademia Nauk Stacja Naukowa w Paryżu. [dostęp 2022-07-22]. 
  5. Andrzej Stanisław Kowalczyk, Giedroyc Jerzy, [w:] Leksykon kultury polskiej poza krajem od roku 1939, t. 1, red. Krzysztof Dybciak i Zdzisław Kudelski, Lublin 2000, s. 124.
  6. W: Smolna 30. Gimnazjum im. Jana Zamoyskiego Warszawa: PIW, 1989, spis absolwentów na s. 345 poz. 16. jako „Jerzy Giedroyć” (z „ć”).
  7. J. Giedroyć Autobiografia na cztery ręce, Warszawa 2006, s. 24.
  8. Tomasiewicz 2016 ↓, s. 72.
  9. Marek Żebrowski, Jerzy Giedroyć: życie przed „Kulturą”, Kraków: Wydawnictwo Literackie 2012, s. 113–149.
  10. Kowalczyk 1999 ↓, s. 12.
  11. Grzegorz Krzywiec, O faszyzmie w wersji polskiej i jego nieoczywistych dziejach raz jeszcze (na marginesie książki Szymona Rudnickiego «Falanga. Ruch Narodowo-Radykalny»), „Zagłada Żydów. Studia i Materiały”, 15, 2019, s. 650, DOI10.32927/ZZSiM.2020.15.26.
  12. Marek Żebrowski, Jerzy Giedroyć: życie przed „Kulturą”, Kraków: Wydawnictwo Literackie 2012, s. 224–228, 231–240.
  13. Marek Żebrowski, Jerzy Giedroyć: życie przed „Kulturą”, Kraków: Wydawnictwo Literackie 2012. s. 369–403.
  14. Andrzej Stanisław Kowalczyk, Giedroyc Jerzy, [w:] Leksykon kultury polskiej poza krajem od roku 1939, t. 1, red. Krzysztof Dybciak i Zdzisław Kudelski, Lublin 2000, s. 127.
  15. Jerzy Giedroyc, Juliusz Mieroszewski. Rosyjski ‘kompleks polski’ i obszar ULB. „Kultura”. 9, 1974. 
  16. Bogumiła Berdychowska: Ukraina w życiu Jerzego Giedroycia i na łamach paryskiej „Kultury”. culture.pl, 2006-03-30. [dostęp 2022-03-16].
  17. Strzyżewski 2015 ↓, s. 87.
  18. 10 lat temu zmarł Jerzy Giedroyc. wp.pl, 14 września 2010. [dostęp 2011-02-21].
  19. Alicja Szałagan: Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny, T. 1, Warszawa, WSiP, 1996, s. 41.
  20. Doktoraty HC [online], uw.edu.pl [dostęp 2011-02-21] [zarchiwizowane z adresu 2015-12-17].
  21. Jerzy Giedroyc (1906 – 2000) / Uniwersytet w Białymstoku [online], uwb.edu.pl [dostęp 2023-03-06] [zarchiwizowane z adresu 2023-03-06].
  22. Doktorzy honoris causa UMCS. umcs.lublin.pl. [dostęp 2011-02-23].
  23. Medale i ordery. Kto daje, komu i za co. polityka.pl, 20 listopada 2010. [dostęp 2011-02-21].
  24. a b Jerzy Giedroyc - Brief Biography. The Paris “Kultura”. [dostęp 2023-05-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-11-26)]. (ang.).
  25. Jerzy Giedroyc Honorowym Obywatelem Litwy. polskieradio.pl, 17 września 2010. [dostęp 2011-02-19].
  26. Marek Rapacki: Laury dla Giedroycia. wyborcza.pl, 1998-05-19. [dostęp 2023-05-22]. Cytat: We wczorajszej uroczystości wziął udział ambasador Ukrainy we Francji Anatoli Zlenko, który w imieniu prezydenta Leonida Kuczmy wręczył Jerzemu Giedroyciowi najwyższe odznaczenie państwowe swego kraju za wkład w dzieło pojednania polsko-ukraińskiego.
  27. Вуліца Ежы Гедройца w: [1].
  28. M.P. z 2005 r. nr 46, poz. 623.
  29. 2006.07.27. 100. rocznica urodzin Jerzego Giedroycia. kzp.pl. [dostęp 2024-05-23]. (pol.).
  30. Lista Bibliotek, Biblioteka Uniwersytecka im. Jerzego Giedroycia w Białymstoku [online].
  31. 70-lecie Kultury Paryskiej. nbp.pl. [dostęp 2024-05-20]. (pol.).

Linki zewnętrzne

edytuj