Jerzy Zawieyski

polski pisarz, aktor, działacz polityczny

Jerzy Zawieyski, do 1946 Henryk Nowicki (ur. 2 października 1902 w Radogoszczu, zm. 18 czerwca 1969 w Warszawie) – polski aktor, dramatopisarz, prozaik, eseista, redaktor „Tygodnika Powszechnego” i „Znaku”, katolicki działacz polityczny, poseł na Sejm PRL II, III i IV kadencji (1957–1969) z ramienia Znaku, członek Rady Państwa (1957–1968), prezes Ogólnopolskiego Klubu Postępowej Inteligencji Katolickiej[1].

Jerzy Zawieyski
ilustracja
Data i miejsce urodzenia

2 października 1902
Radogoszcz

Data i miejsce śmierci

18 czerwca 1969
Warszawa

Zawód, zajęcie

aktor, pisarz, polityk

Stanowisko

poseł na Sejm PRL II, III i IV kadencji (1957–1969), członek Rady Państwa (1957–1968)

Odznaczenia
Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski Srebrny Krzyż Zasługi (II RP) Odznaka 1000-lecia Państwa Polskiego Srebrny Wawrzyn Akademicki Order Zasługi Republiki Włoskiej II Klasy (1951-2001)

Życie i działalność

edytuj

Młodość

edytuj

Urodził się w rodzinie inteligenckiej, jako syn Jana Nowickiego i Marianny z domu Kicińskiej. Jego ojciec był nauczycielem; zmarł, kiedy Jerzy miał cztery lata. Matka wyszła ponownie za mąż, zmarła w 1924[2].

W młodości obracał się w kręgach lewicowych. Mając 19 lat, wydał pod pseudonimem Konar-Nowicki swój debiutancki tomik wierszy zatytułowany Strzępy[3], będący „szkolną poezją”, wtórną wobec Hymnów Jana Kasprowicza. W latach 1923–1926 uczył się w szkole dramatycznej w Krakowie. Po studiach związał się z teatrem – początkowo pracował krótko jako aktor (m.in. w Reducie Juliusza Osterwy), potem jako krytyk i dramaturg. W latach 1929–1932 przebywał we Francji, gdzie działał w środowiskach polonijnych jako instruktor różnych polskich zespołów artystycznych. W 1932 ukazała się jego pierwszą powieść Gdzie jesteś, przyjacielu?[3] będąca debiutem dojrzałego pisarza. Po powrocie do kraju i krótkim okresie występów w teatrze „Ateneum” u Stefana Jaracza w latach 1932–1939 sprawował funkcję instruktora w Instytucie Teatrów Ludowych. Wykładał też na specjalnych kursach dla przyszłych instruktorów teatralnych, m.in. w 1935 i 1937 w Cieszynie oraz w 1939 w Bystrzycy[4].

W 1933 podczas kursu dla nauczycieli w Wymyślinie poznał Stanisława Trębaczkiewicza, swojego młodszego o osiem lat życiowego partnera, późniejszego pracownika naukowego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Wersja przedstawiona przez Joannę Siedlecką w książkach: Obława. Losy pisarzy represjonowanych oraz Biografie odtajnione. Z archiwów literackich bezpieki stwierdza, że Zawieyski (związany z teatrami ludowymi) poznał kilkunastoletniego Trębaczkiewicza tańczącego krakowiaka na jednej z prowincjonalnych scen. Zakochał się w Trębaczkiewiczu „od pierwszego wejrzenia” i zabrał go do Warszawy jako swego wychowanka[5][6]. Zawieyski po latach w 1963 tak pisał o swoim związku z Trębaczkiewiczem:

Staś to dzieło mojego życia. Ale i ja zawdzięczam mu wiele, tak wiele, że nie da się tego wyrazić. [...] Obaj doszliśmy do realizacji dążeń naszego życia. Obaj w tym pomagaliśmy sobie nawzajem. I tak już będzie do śmierci. Ta przyjaźń jest czymś niezwykłym, rzadkim i pozostała nieskalana w swoich najgłębszych uczuciach[7][8].

Związek Zawieyskiego i Trębaczkiewicza trwał nieprzerwanie 36 lat, przypieczętowany wspólnie wybranym miejscem pochówku w Laskach. W okresie powojennym odwiedzała ich towarzysko m.in. Maria Dąbrowska, która opisała w dzienniku ich razem: Nastrój tego męskiego domu jest jakiś przyjemny i [...] wesoły[9]. Także Anna Kowalska odnotowała w dzienniku spotkania z Zawieyskim i Trębaczkiewiczem w ich wspólnym domu[10].

Lata powojenne

edytuj

Po 1945 Zawieyski skupił się na działalności literackiej i publicystycznej, był związany z „Tygodnikiem Powszechnym”. W latach od 1949 do 1955 miał zakaz publikacji i wystawiania sztuk[3]. Podpisał list Komisji Intelektualistów i Działaczy Katolickich z 6 listopada 1950 do intelektualistów francuskich, wyrażający solidarność i propozycję współpracy[11]. Od 1956 działacz Klubów Inteligencji Katolickiej. W latach 1956–1957 przewodniczący Ogólnopolskiego Klubu Postępowej Inteligencji Katolickiej, następnie prezes warszawskiego KIK. W latach 1956–1962 był wiceprezesem Zarządu Głównego Związku Literatów Polskich, od 1958 do 1969 członkiem prezydium Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu. W 1957 został posłem na Sejm PRL, mandat pełnił w II, III i IV kadencji. Reprezentował koło „Znak”.

Zawieyski pozostawał w zażyłych stosunkach z hierarchią kościelną. Przyjaźnił się m.in. z prymasem Stefanem Wyszyńskim, z ks. Janem Zieją[3] i ks. Romanem Szczygłem pallotynem. W 1964 został przyjęty na audiencji prywatnej u papieża Jana XXIII[3], później przez Pawła VI. Księdzu Ziei Zawieyski zawdzięczał swoje nawrócenie[12], prymas Wyszyński wspierał go finansowo w trudnych latach powojennej cenzury.

W okresie swojej aktywności politycznej Jerzy Zawieyski starał się odgrywać rolę mediatora pomiędzy I sekretarzem Władysławem Gomułką a kard. Wyszyńskim[13].

Prywatne życie pisarza nacechowane było niewątpliwymi kłopotami z samoakceptacją i tożsamością. Świadczą o tym m.in. jego zażyłość z Zofią Nałkowską, kilkakrotna zmiana nazwiska i próby samobójcze. Przypuszczalnie też trudno było mu pogodzić praktykowany katolicyzm z homoseksualizmem[3]. Annie Kowalskiej zwierzał się ze swych stanów depresyjnych, „lęku” wobec Boga i „potrzeby modlitwy” (rysując analogię między sobą a Blaise’em Pascalem)[14].

Serdeczna przyjaźń, zawiązana jeszcze podczas wojny i poświadczona obfitą korespondencją, łączyła go z pisarką Zofią Nałkowską (która, nie znając orientacji seksualnej Zawieyskiego, traktowała tę tkliwą, a czasem nieoczekiwanie chłodną relację, co poświadcza w dzienniku, jako przejaw uczucia i zalążek więzi miłosnej). Toczył z nią, w toku spotkań i w listach, dyskusje o Bogu, kulturze i bieżącej sytuacji politycznej[15].

Podczas wydarzeń marcowych w 1968 Zawieyski wraz z kilkoma posłami koła „Znak” wystosował interpelację poselską w obronie studentów brutalnie pobitych przez milicję. Po miesiącu zareagował na nią krytycznie premier Józef Cyrankiewicz, a z mównicy sejmowej zaatakowali w wystąpieniu Józef Ozga-Michalski i Zenon Kliszko (wówczas prawa ręka Władysława Gomułki). 10 kwietnia Zawieyski odpowiedział na ataki przemówieniem biorącym w obronę zarówno studentów, jak i posłów „Znaku”. Ujął się również za pisarzami, a w szczególności za „pobitym przez nieznanych sprawców” Stefanem Kisielewskim.

 
Wspólny grób Jerzego Zawieyskiego i Stanisława Trębaczkiewicza na cmentarzu leśnym w Laskach

Wystąpienie Zawieyskiego wywołało w sejmie polityczną burzę wokół jego osoby, nie szczędzono mu przy tym obelg i pomówień. W rezultacie zrzekł się funkcji członka Rady Państwa, którą piastował od 1957. Dziesięć dni po partyjnej nagonce dostał wylewu do mózgu[3].

Po tym zdarzeniu leczył się przez dłuższy czas w Lecznicy Ministerstwa Zdrowia przy ulicy Emilii Plater w Warszawie. Specjaliści uznawali, że leczenie przynosi pozytywne skutki, a skutki wylewu cofają się. Zawieyski odzyskał mowę, wychodził na spacery po korytarzu. Stanisław Trębaczkiewicz relacjonował, że jednak bardzo cierpi psychicznie z powodu zaników pamięci[16]. Zginął, wypadając z okna trzeciego piętra szpitala. Oficjalna wersja uznała jego śmierć za samobójstwo, lecz liczne poszlaki wskazują, że mogło być to morderstwo polityczne (defenestracja)[5][17]. Najprawdopodobniej jednak było to albo samobójstwo, albo nieszczęśliwy wypadek[18]. Został pochowany na cmentarzu leśnym w Laskach.

Ordery i odznaczenia

edytuj

Twórczość

edytuj

„Jerzy Zawieyski” to jeden z wielu używanych przez pisarza pseudonimów (prawdopodobnie na cześć budowniczego Teatru im. Juliusza Słowackiego w Krakowie, teatru, który w życiu pisarza odegrał tak wielką rolę – Jana Zawiejskiego). Pseudonim „Zawieyski” przyjął sądownie jako nazwisko. Jako pisarz uważany jest za moralistę, opierającego się na podłożu religii katolickiej, kontynuując twórczą debatę na temat istoty dobra i zła.

Nazwisko Zawieyskiego jest też wymienione w liście redaktorów, którzy przeprowadzili korektę literacką „Biblii Tysiąclecia”.

Dramaty ukazały się w zbiorach Dramaty (1957)[23] i Dramaty współczesne (1962). Zekranizowano dwa dzieła Zawieyskiego – nowelę Prawdziwy koniec wielkiej wojny w 1957 w reżyserii Jerzego Kawalerowicza i opowiadanie Odwiedziny prezydenta w 1961 w reżyserii Jana Batorego[3].

W 2002 ukazała się drukiem Korespondencja 1949–1967, zbiór listów, jakie wymieniali między sobą Jerzy Zawieyski i Zbigniew Herbert, stanowiąca bogate źródło wiedzy o życiu i twórczości obydwu literatów[24].

Od 1954 prawie do dnia śmierci Zawieyski prowadził zapiski w dzienniku. Jak dotąd nie opublikowano ich w całości w formie książkowej. W 1980 Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk wydał ich fragmenty dotyczące teatru[25]. W 1983 wyszedł w Instytucie Wydawniczym „Pax” wybór zapisków[26]. W czerwcu 2009 fragmenty wydrukowała też „Gazeta Wyborcza[27]. Pod koniec 2010 roku fragmenty dziennika Zawieyskiego z roku 1956 (okres odwilży) opublikował kwartalnik historyczny „Karta”[28]. W 2011 nakładem Ośrodka Karta i Domu Spotkań z Historią ukazał się pierwszy tom obszernego wyboru dzienników[29].

Powieści

edytuj
  • Gdzie jesteś przyjacielu (1932)
  • Daleko do rana (1934)
  • Droga do domu (1946)
  • Noc Huberta (1946)
  • Wawrzyny i cyprysy (1966)
  • Konrad nie chce zejść ze sceny (1966)

Opowiadania

edytuj
  • Pokój głębi (1956)
  • Romans z ojczyzną (1963)
  • Notatnik liryczny (1956)
  • Próby ognia i czasu (1958)
  • W alei bezpożytecznych rozmyślań (1965)
  • Pomiędzy plewą i manną (1971)

Dramaty

edytuj
  • Powrót Przełęckiego
  • Rozdroże miłości
  • Ocalenie Jakuba
  • Wysoka ściana
  • Masław
  • Rycerze świętego Graala (1927)
  • Ślepa ulica
  • Lai znaczy jaśmin
  • Mąż doskonały
  • Dzień sądu
  • Pieśń o nadziei
  • Rzeka niedoli
  • Miecz obosieczny
  • Każdy

Dzienniki

edytuj
  • Dzienniki, t. 1, wybór z lat 1955–1959
  • Dzienniki, t. 2, wybór z lat 1960–1969

Ekranizacje

edytuj
Z tym tematem związana jest kategoria: Filmowe adaptacje utworów Jerzego Zawieyskiego.

Upamiętnienia

edytuj
  • W dziesiątą rocznicę śmierci 18 czerwca 1979 ks. Bronisław Dembowski odprawił Mszę Świętą w warszawskim kościele św. Marcina, podczas której prymas kard. Stefan Wyszyński wygłosił homilię poświęconą życiu i twórczości Zawieyskiego. Po mszy odsłonięta została tablica pamiątkowa w wirydarzu klasztoru Sióstr Franciszkanek Służebnic Krzyża. Odsłonięcia dokonał ks. prymas. Tablica przedstawia wizerunek pisarza z napisem Jerzy Zawieyski 1902–1969. Pisarz, przyjaciel ludzi poszukujących. Życiem i twórczością dał świadectwo prawdzie, miłości Boga i Polski[30].
  • W setną rocznicę urodzin Jerzego Zawieyskiego, 4 października 2002 w warszawskim kościele św. Marcina odprawiono Mszę Świętą za spokój jego duszy, podczas której wspomnienie o pisarzu wygłosili bp Bronisław Dembowski, Tadeusz Mazowiecki i Stefan Frankiewicz[31].
  • W październiku 2007 grupa intelektualistów i artystów zwróciła się do prezydenta RP z apelem o pośmiertne odznaczenie Jerzego Zawieyskiego Orderem Orła Białego[32][33].
  • W Łodzi na kamienicy przy ulicy Przybyszewskiego 86 znajduje się tablica pamiątkowa poświęcona Zawieyskiemu: W tym domu mieszkał / w latach trzydziestych / Jerzy Zawiejski / 1902–1969 / wybitny pisarz i dramaturg / działacz społeczny / i państwowy.
  • W 2011 ukazała się biografia humanistyczna Jerzego Zawieyskiego autorstwa Marty Korczyńskiej[34], zrecenzowana przez Barbarę Tyszkiewicz[35].

Przypisy

edytuj
  1. Michał Siedziako: Bez wyboru. Głosowania do Sejmu PRL (1952–1989), Warszawa 2018, s. 171.
  2. Andrzej Friszke Jerzy Zawieyski, szkic portretu, w: Jerzy Zawieyski Dzienniki. Tom I. Wybór z lat 1955–1959, wyd. Ośrodek KARTA i Dom Spotkań z Historią, Warszawa 2011, s. 7
  3. a b c d e f g h Krzysztof Tomasik: Wielcy i niezapomniani: Jerzy Zawieyski, serwis InnaStrona.pl, 17 grudnia 2004. [dostęp 2020-09-24].
  4. Edmund Rosner: Wśród śląskich Smugoniów i Gabrysiów, w: Beskidzkie ścieżki pisarzy. Szkice literackie, wyd. „Śląsk", Katowice 1982, ISBN 83-216-0269-X.
  5. a b Joanna Siedlecka: Obława. niniwa22.esy.es, 2005. [dostęp 2020-09-24].
  6. Joanna Siedlecka: Biografie odtajnione: z archiwów literackich bezpieki. Wyd. I. Poznań. ISBN 978-83-7785-773-1.
  7. Krzysztof Tomasik: Homobiografie. Pisarki i pisarze polscy XIX i XX wieku. Warszawa, Wyd. Krytyki Politycznej, Warszawa 2008, rozdział Katolik, pisarz, poseł, homoseksualista. O Jerzym Zawieyskim, ISBN 978-83-61006-20-6.
  8. Joanna Siedlecka, Obława. Losy pisarzy represjonowanych, Warszawa: Wyd. Prószyński i S-ka, 2005, ISBN 83-7337-943-6, OCLC 69341259.
  9. Zapis z 28 I 1960. Maria Dąbrowska: Dzienniki, oprac. Tadeusz Drewnowski, Czytelnik, Warszawa, Czytelnik, 1988, tom V, s. 137, ISBN 83-07-00974-X.
  10. Zapis z 14 IV 1964. Anna Kowalska: Dzienniki 1927–1969, oprac. Paweł Kądziela, wstęp: Julia Hartwig. Warszawa, Iskry, 2008, s. 386, ISBN 978-83-244-0075-1.
  11. Janusz Stefaniak: Komisja Intelektualistów i Działaczy Katolickich, w: Encyklopedia Białych Plam, t. XIX, Suplement, Radom 2005, s. 180.
  12. Jerzy Zawieyski: Zaważył na moim życiu. w: Droga katechumena, Biblioteka „Więzi”, Warszawa 1971, przedruk serwis zieja.ovh.org. [dostęp 2020-09-24].
  13. Barbara Tyszkiewicz. Naiwny i heroiczny. Jerzy Zawieyski jako mediator pomiędzy kardynałem Wyszyńskim a Władysławem Gomułką. „Zeszyty Historyczne”. 156, s. 40–102, 2006. Paryż: Instytut Literacki. 
  14. Anna Kowalska: Dziennik 1927–1969, oprac. Paweł Kądziela, wstęp: Julia Hartwig. Warszawa, Iskry, 2008, s. 417 (zapis z 13 VI 1965), ISBN 978-83-244-0075-1.
  15. „Niesie mnie rzeka smutku”... Korespondencja Zofii Nałkowskiej i Jerzego Zawieyskiego. 1943–1954, oprac. Malina Kluźniak, wstęp: Hanna Kirchner. Warszawa, Biblioteka Narodowa, 2000, ISBN 83-7009-268-3.
  16. Ludwik Stomma: Order dla Zawieyskiego, „Polityka” nr 45/2007, 10 listopada 2007. [dostęp 2020-09-24].
  17. Dariusz Baliszewski: Upadek z wysokości, „Wprost” nr 26/2005 (1178), 3 lipca 2005. [dostęp 2020-09-24].
  18. Patryk Pleskot: Samobójstwo, wypadek, a może morderstwo? Wokół śmierci Jerzego Zawieyskiego (1969 rok), „Pamięć i Sprawiedliwość“, 24, 2014, 2, s. 147 (ang.).
  19. M.P. z 1936 r. nr 263, poz. 470 („za zasługi na polu pracy społecznej”).
  20. M.P. z 1936 r. nr 261, poz. 461 („za szerzenie zamiłowania do literatury polskiej”).
  21. Order Odrodzenia dla G. Saragata. Odznaczenia włoskie dla przywódców polskich. „Dziennik Polski”. 246, s. 1, 16 października 1965. 
  22. Nadzwyczajna sesja Sejmu, „Trybuna Robotnicza”, nr 172, 22 lipca 1966, s. 1.
  23. Jerzy Zawieyski: Dramaty, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1957.
  24. Zbigniew Herbert, Jerzy Zawieyski: Korespondencja 1949–1967, red. Paweł Kądziela, Towarzystwo „Więź”, Warszawa 2002, ISBN 83-88032-51-8.
  25. Jerzy Zawieyski: O teatrze: z „Dziennika” 1955–1969 [Cz. 1–2], oprac. Stanisław Trębaczkiewicz, Polska Akademia Nauk, Instytut Sztuki, Warszawa 1980.
  26. Jerzy Zawieyski: Kartki z dziennika 1955–1969, wybór, wstęp i oprac. Jan Zdzisław Brudnicki, Bogusław Wit, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa, 1983.
  27. Niepublikowane dotychczas fragmenty dzienników Jerzego Zawieyskiego. wyborcza.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-05-01)]., wybór Adam Leszczyński, serwis „Gazety Wyborczej”, 19 czerwca 2009. [dostęp 2020-09-24].
  28. Jerzy Zawieyski. Odwilż. „Karta. Kwartalnik historyczny”, s. 46–86, 2010. Warszawa: Ośrodek Karta. ISSN 0867-3746. 
  29. Jerzy Zawieyski: Dzienniki. Tom I. Wybór z lat 1955–1959. Warszawa: Ośrodek Karta i Dom Spotkań z Historią, 2011. ISBN 978-83-6128348-5.
  30. Przyjaciel poszukujących. Pamięci Jerzego Zawieyskiego. recogito.pologne.net. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-04-23)]., serwis „Recognito”, listopad/grudzień 2004. [dostęp 2020-09-24].
  31. 100. rocznica urodzin Jerzego Zawieyskiego, zapowiedź w „Dzienniku Internetowym PAP”. teatry.art.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2004-10-27)]., 1 października 2002. [dostęp 2020-09-24].
  32. Nadajmy Order Orła Białego Jerzemu Zawieyskiemu. wyborcza.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-10-10)]., „Gazeta Wyborcza”, 12 października 2007. [dostęp 2020-09-24].
  33. 40 lat temu doszło do dramatycznej debaty sejmowej na temat wydarzeń Marca '68, serwis Money.pl, 10 kwietnia 2008. [dostęp 2020-09-24].
  34. Marta Korczyńska: Jerzy Zawieyski. Biografia humanistyczna 1902–1969, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2011.
  35. Barbara Tyszkiewicz. Gdy „chodzi o prawdę o człowieku”. „Znak”. 8–9, 2011. 

Linki zewnętrzne

edytuj