Jeziorany

miasto w województwie warmińsko-mazurskim
To jest najnowsza wersja przejrzana, która została oznaczona 23 lip 2024. Od tego czasu wykonano 1 zmianę, która oczekuje na przejrzenie.

Jeziorany (dawniej Zybork, niem. Seeburg) – miasto w woj. warmińsko-mazurskim, w powiecie olsztyńskim, nad rzeką Symsarną, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Jeziorany. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. olsztyńskiego.

Jeziorany
miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Ilustracja
Rynek i kościół św. Bartłomieja
Herb
Herb
Państwo

 Polska

Województwo

 warmińsko-mazurskie

Powiat

olsztyński

Gmina

Jeziorany

Prawa miejskie

5 lutego 1338

Burmistrz

Łukasz Szpara

Powierzchnia

3,41 km²

Populacja (31.12.2017)
• liczba ludności
• gęstość


3258[1][2]
955,4 os./km²

Strefa numeracyjna

+48 89

Kod pocztowy

11-320

Tablice rejestracyjne

NOL

Położenie na mapie gminy Jeziorany
Mapa konturowa gminy Jeziorany, w centrum znajduje się punkt z opisem „Jeziorany”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, u góry nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Jeziorany”
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego
Mapa konturowa województwa warmińsko-mazurskiego, blisko centrum u góry znajduje się punkt z opisem „Jeziorany”
Położenie na mapie powiatu olsztyńskiego
Mapa konturowa powiatu olsztyńskiego, u góry nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Jeziorany”
Ziemia53°58′43″N 20°44′47″E/53,978611 20,746389
TERC (TERYT)

2814064

SIMC

0964703

Urząd miejski
pl. Zamkowy 4
11-320 Jeziorany
Strona internetowa
Plac Jedności Narodowej.

Jeziorany leżą na historycznej Warmii[3], na obszarze dawnego pruskiego terytorium plemiennego Barcji[4]. Uzyskały lokację miejską w 1338 roku[5].

Według danych z 1 stycznia 2018 Jeziorany liczyły 3258 mieszkańców[1].

W okolicy znajduje się kilka jezior. Największe z nich to Jezioro Luterskie – 691,1 ha, głębokość do 20,7 m (ośrodek wypoczynkowy w miejscowości Lutry), Blanki, Ławki i Pierścień. Ciekawy punkt widokowy na serpentynie drogowej w rejonie wsi Radostowo. W rejonie wioski Ustnik zlokalizowane są rozlewiska rzeki Symsarny z rezerwatem dzikiego ptactwa, o powierzchni 32 hektarów (miejsce lęgowe i wypoczynkowe dla około 50 gatunków ptaków, takich jak: perkoz zausznik, bekas dubelt, biegus mały, rycyk).

Historia

edytuj

Początki miasta

edytuj

W pobliżu Jezioran, koło wsi Krokowo, znajdowały się osady pruskie. Prawdopodobnie na wzgórzu, zwanym Świętą Górą (179 m n.p.m.), w czasach Prusów miały miejsce obrzędy religijne.

Założycielem Jezioran był biskup warmiński Herman z Pragi, który położył duże zasługi przy uregulowaniu granic biskupstwa i dominium warmińskiego oraz zasiedleniu południowej Warmii. W zastępstwie biskupa przywilej lokacyjny na prawie chełmińskim wystawił w 1338 roku kanonik braniewski Mikołaj i wójt biskupi Henryk von Luter. Zasadźcą został Henryk Wandepfaffe. Miastu przydzielono 110 włók ziemi, z tego 11 włók należało do sołtysa, 6 stanowiło uposażenie kościoła, jedną zarezerwowano jako pastwisko na potrzeby zamku, jedną przeznaczono na zabudowę miasta. Murowany zamek biskupów warmińskich wybudowano po 1350 r. Była to budowla siostrzana do zamku w Reszlu, dwuskrzydłowa z narożną wieżą typu bergfried, poprzedzona od wschodu małym przedzamczem. W 1414 miasto zostało spalone przez wojska polskie.

W granicach Królestwa Polskiego

edytuj

W 1454 na prośbę Związku Pruskiego król Kazimierz IV Jagiellończyk ogłosił wcielenie regionu z miastem do Korony Polskiej, po czym wybuchła wojna trzynastoletnia. Jeszcze w tym samym roku wojska biskupie wierne Zakonowi Krzyżackiemu wyparły z Jezioran oddziały Związku Pruskiego. Rok później miał miejsce bunt mieszczan przeciwko biskupowi, miasto poddaje się Kazimierzowi Jagiellończykowi. W 1461 po długim oblężeniu miasto zostaje zdobyte przez wojska biskupie, w 1462 nieudana próba zdobycia miasta przez wojska krzyżackie. Ostatecznie na mocy pokoju toruńskiego w 1466 potwierdzono przynależność Warmii, w tym Jezioran, do Polski. W I poł. XVI w. nastąpił szybki rozwój gospodarczy, w 1587 ludność zostaje zdziesiątkowana przez epidemię dżumy. W 1656 miasto zostaje opanowane i zniszczone przez elektora Fryderyka Wilhelma. W latach 1703–1716 miasto jest okupowane przez Szwedów.

W zaborze pruskim

edytuj

Po I rozbiorze Polski w 1772 miasto znalazło się w zaborze pruskim. W 1783 uderzenie pioruna w główną wieżę zamku wywołuje pożar budowli, a następnie większej części zabudowy miejskiej. Odbudowano ją z użyciem cegły pozyskiwanej ze spalonego zamku, zachowała się jedynie dolna część głównego skrzydła zachodniego ze sklepionymi piwnicami. Mury obronne miały trzy bramy: Mostową, Młyńska i reszelską, zostały wzniesione po 1360 r. Skala odbudowy była na tyle imponująca, że wspominał nawet o tym biskup Ignacy Krasicki. W 1807 miały miejsce długotrwałe walki o miasto pomiędzy wojskami napoleońskimi a rosyjskimi[6]. Szyldy sklepowe na fotografiach sprzed II wojny światowej świadczą o polskim pochodzeniu części mieszkańców Jezioran, jednak w czasie plebiscytu nie odnotowano głosów za Polską.

Ponownie w granicach Polski

edytuj
 
Jeziorany w 1985

1 lutego 1945 roku siły niemieckie zostały wyparte z miasta przez jednostki 50 armii II Frontu Białoruskiego[7]. W wyniki powojennych zmian granic państwowych Jeziorany zostały ponownie włączone do Polski. Początkowo przynależały administracyjnie do okręgu mazurskiego, a w 1946 zostały włączone do nowo powstałego województwa olsztyńskiego. Więcej zniszczeń niż uszkodzenia wojenne przyniosły późniejsze zaniedbania, w wyniku których rozebrano znaczną część jego historycznej zabudowy. Jeziorany do 1954 roku były siedzibą gminy Radostowo. W czasach Polski Ludowej powstały zakłady mleczarskie, wyłuszczarnia nasion, elewator zbożowy i wylęgarnia drobiu[8]. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do tzw. małego województwa olsztyńskiego. 19 lipca 1985 roku na placu Jedności Narodowej odsłonięto obelisk ku czci jednostek radzieckich, które w 1945 roku zajęły miasto[7].

Demografia

edytuj
  • Piramida wieku mieszkańców Jezioran w 2014 roku[1].


 

Zabytki

edytuj
 
Fragment rynku i kościół farny pw. św. Bartłomieja z lotu ptaka
  • gotycki kościół św. Bartłomieja z 1390 r. przy rynku (według tradycji miał, być ukończony w 1345 r.). Kościół powstał w typowej dla Warmii formie trójnawowej hali, a wieża zachodnia została wciągnięta w obręb korpusu nawowego[9]. Wzniesiony jako trójnawowa hala bez chóru o czterech przęsłach, na planie zapożyczonym z kościoła św. Jana w Ornecie. W 1912 r. kościół był poddany gruntownej renowacji, połączonej z rozbudową korpusu o dwa przęsła wschodnie, a wieża nadbudowana została o dwie kondygnacje[9]. Sklepienia pochodzą z wczesnego XVI w. i prezentują bogate warianty form gwiazdy, na wzór gdańskiego kościoła Mariackiego[9]. Na bramie umieszczono cenną kołatkę – jeden z rzadkich okazów sztuki odlewniczej. Wyposażenie kościoła w większości barokowe. Ołtarz główny z warsztatu Jana Chryzostoma Schmidta z Reszla pochodzi z 1734 roku
  • resztki piwnic zamku biskupów warmińskich (obecnie budynek Urzędu Miejskiego przy Placu Zamkowym) oraz gotyckich murów miejskich (ok. 110 metrów).
  • kaplica św. Krzyża przy skrzyżowaniu ulic Kopernika, Kajki i Mickiewicza, służąca obecnie jako dom pogrzebowy. Renesansowa, pokaźna, prostego kształtu, elewacje pocięte pilastrami, ośmioboczna wieżyczka z baniastym hełmem nad wieżyczką z 1623. Wewnątrz renesansowy ołtarz i dwa barokowe krucyfiksy[6].
  • kościół poewangelicki, obecnie rzymskokatolicki filialny św. Jadwigi Królowej przy ulicy Mickiewicza (w połowie XIX w. nauczycielem w miejscowej szkole ewangelickiej był Herman Pełka).
  • spichlerze
  • gmach poczty
  • willa „Zameczek”
  • domy i kamieniczki
  • warmińskie kapliczki przydrożne
  • rynek i pozostałości rzadko występującego rynku przelotowego, z główną ulicą (obecnie ulica Kajki) przechodzącą przez środek placu. W miejscu obecnego skweru z pomnikiem znajdował się budynek ratusza.
  • na terenie obecnej remizy straży pożarnej znajdował się cmentarz żydowski.

W średniowieczu miasto posiadało trzy bramy wjazdowe. Na stokach Wzgórza zamkowego znajdowały się ogrody w stylu włoskim.

Transport

edytuj
 
Nieczynna stacja kolejowa

Przez miasto przechodzą drogi:

Ok. 9 km na wschód od miasta funkcjonuje lądowisko Kikity.

W mieście znajduje się stacja kolejowa na rozebranej w 2013/2014 roku linii kolejowej Czerwonka – Корнево (224).

Przypisy

edytuj
  1. a b c Jeziorany w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-12], liczba ludności na podstawie danych GUS.
  2. Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2018r.
  3. Zuzanna Kuczykowska: Miniaturowa historia miasta Jeziorany. Od Prusów do czasów współczesnych. T. 1. Jeziorany: Fundacja Revita Warmia, 2019, s. 2. Cytat: Jeziorany są miasteczkiem położonym […] w samym środku historycznej Warmii. (pol.).
  4. Karola Ciesielska: W zasięgu krzyżackiego miecza. Warszawa: PW „Wiedza Powszechna”, 1961, s. 46. Cytat: W Warmii […] kolonizacja postępowała od wybrzeży morskich ku południowemu wschodowi, ku granicy puszcz. I znowu jej kierunek wskazuje miasta: […] Reszel (1336 r.) i Jeziorany (1338 r.), leżące już na terenie dawnej Barty […]. (pol.).
  5. Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 36-37.
  6. a b Piotr Skurzyński, Warmia, Mazury, Suwalszczyzna, Wyd. Sport i Turystyka – Muza S.A., Warszawa 2004, ISBN 83-7200-631-8, s. 111-112
  7. a b Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa, Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939–1945, Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, str. 481
  8. Jan Bałdowski, Warmia i Mazury, mały przewodnik, Wydawnictwo Sport i Turystyka, Warszawa 1977, s. 101-102
  9. a b c Christofer Herrmann, Christofer Herrmann: Warmia i Mazury - przewodnik po zabytkach sztuki [online] [dostęp 2019-05-29] (ang.).

Bibliografia

edytuj
  • Rzempołuch A., Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich, Agencja Wyd. "Remix", Olsztyn 1993

Linki zewnętrzne

edytuj