Jezioro Aralskie

zanikłe jezioro w Azji

Jezioro Aralskie (nazywane Morzem Aralskim; kaz. Арал теңізі, Arał tengyzy; ros. Аральское море, Aralskoje morie; uzb. Orol dengizi; karak. Aral tenʻizi) – bezodpływowe, reliktowe, słone jezioro w Kazachstanie i Uzbekistanie, które zniknęło wskutek ludzkiej działalności. W jego miejscu znajdują się obecnie trzy oddzielne zbiorniki: Jezioro Północnoaralskie, jezioro Barsakelmes, oraz Jezioro Południowoaralskie[2][3].

Jezioro Aralskie
Ilustracja
Basen Jeziora Aralskiego w 2021
Położenie
Państwo

 Kazachstan
 Uzbekistan

Miejscowości nadbrzeżne

(do lat 70. XX w.):
Aralsk, Moʻynoq

Wysokość lustra

(w roku 2009): 27,53 m
(w roku 1960): 53,50[1] m n.p.m.

Morfometria
Powierzchnia

(w roku 2009): 13 500 km²
(w roku 1960): 68 478 km²[1]

Objętość

(w roku 2009): 105 km³
(w roku 1960): 1093 km³

Hydrologia
Zasolenie

(w roku 2009): 102 g/l
(w roku 1960): 9,93 g/l?[1]

Rzeki zasilające

Amu-daria, Syr-daria

Rzeki wypływające

bezodpływowe

Położenie na mapie Kazachstanu
Mapa konturowa Kazachstanu, blisko centrum po lewej na dole znajduje się owalna plamka nieco zaostrzona i wystająca na lewo w swoim dolnym rogu z opisem „Jezioro Aralskie”
Ziemia45°15′02,5″N 60°34′23,2″E/45,250694 60,573111

W latach 60. XX w. było to czwarte pod względem powierzchni jezioro na Ziemi. Od tego czasu stale kurczy się z powodu odprowadzania wody z zasilających jezioro rzek Amu-daria i Syr-daria w celach irygacyjnych. Już w roku 1918 władze sowieckie zdecydowały, że na suchych połaciach późniejszych Kazachskiej SRR, Uzbeckiej SRR i Turkmeńskiej SRR, wzdłuż Amu-darii i Syr-darii uprawiana będzie na wielką skalę bawełna, która ma się stać „białym złotem”, podstawą ekonomii tych republik. W wyniku tych działań Republika Uzbecka wkrótce stała się (i do dziś Uzbekistan pozostaje) największym eksporterem bawełny na świecie. Jednocześnie w regionie doszło do jednej z największych katastrof ekologicznych w historii ludzkości.

Zanik jeziora edytuj

 
Jezioro Aralskie w 1851. Na mapie zaznaczony jest długi zalew na południowym zachodzie jeziora zasilany przez odnogę Amu-darii
 
Zanikanie jeziora od 1960 do 2009 roku. Zredagowano w oparciu o trójwymiarowy model misy Jeziora Aralskiego, stworzony na podstawie radzieckich map w skali 1:200 000 i 1:500 000[4].

Budowa kanałów przecinających pustynne obszary Kara-kum prowadzona była na wielką skalę od lat 30., przez pierwsze dziesięciolecia całkowicie wbrew wszelkim zasadom sztuki hydrologicznej. W rezultacie aż od 30 do 70% wody, odbieranej rzekom Syr-daria i Amu-daria bezpowrotnie wsiąkało w glebę lub parowało, nie docierając ani do upraw, ani do jeziora. Szacuje się, że do 1960 od 20 do 50 km³ wody zamiast zasilić jezioro – wsiąkło w ziemię. Nawet do dziś tylko 12% długości kanałów nawadniających uszczelniono i zabezpieczono przed stratami wody. Część wód Amu-darii trafia ponadto do znajdującej się na zachód od rzeki Kotliny Sarykamyskiej, gdzie wypełnia powstałe w ciągu XX wieku słone Jezioro Sarykamyskie.

 
Na nowo powstałej pustyni można spotkać statki – nawet kilkadziesiąt kilometrów od obecnego brzegu

Od lat 60. poziom wody w Jeziorze Aralskim zaczął systematycznie opadać w tempie około 20 cm rocznie. W następnej dekadzie już 50–60 cm rocznie, potem dalej przyspieszył i dziś wynosi nawet 80–90 cm rocznie. W 1960 roku powierzchnia jeziora wynosiła 68,5 tys. km² (niemal tyle, co powierzchnia Republiki Irlandii), do roku 2009 zmniejszyła się o ⁴⁄₅ (do 13,5 tys. km²)[1]. W 1960 r. jezioro było czwartym co do wielkości na świecie, a pod koniec I dekady XXI w. spadło na osiemnaste miejsce[a]. Zanikanie wód jeziora doprowadziło do jednej z największych katastrof ekologicznych na obszarze byłego ZSRR, co nie było zresztą zaskoczeniem dla władz sowieckich, którym raporty o przewidywanym wyschnięciu jeziora przedstawiono wiele lat wcześniej. Przeważyła jednak irracjonalna teza, że powstanie i istnienie jeziora Aralskiego jest „oczywistą pomyłką natury”, a bieżące potrzeby społeczeństwa sowieckiego Uzbekistanu są ważniejsze od opinii ekologów. Wykorzystanie wód Amu-darii i Syr-darii do nawadniania rosło nadal mimo obserwowanego zanikania jeziora i w okresie między 1960 a 1980 rokiem podwoiło się. W tym samym czasie podwoiła się też skala produkcji uzbeckiej bawełny. Woda z Amu-darii i Syr-darii wykorzystywana jest nie tylko do upraw bawełny, ale i ryżu. Na terenach niemal pustynnych zakładano plantacje monokultur roślin o dużym zapotrzebowaniu wody. Nadmierna gospodarka rolno-spożywcza i wodna (na utrzymanie sieci kanałów w czasach ZSRR wydawano około 25$/ha, obecnie 1,5$ – 10$) doprowadziła do zahamowania zasilania z rzek.

 
Udział dostaw wody z Syr-darii i Amu-darii (zasilanie powierzchniowe), zasilania podziemnego i wielkość parowania z powierzchni jeziora w ogólnym bilansie wodnym[4][5][6]
 
1960–2014

Wzrost produkcji bawełny nie równoważył jednak ponoszonych kosztów. Już w latach osiemdziesiątych załamał się przemysł przetwórstwa rybnego w Aralsku i innych miejscowościach. Przed wyschnięciem jeziora większość okalających go wsi utrzymywała się z rybołówstwa oraz turystyki. Gdy jezioro zaczęło wysychać z jego okolic wyemigrowało 100 tys. ludzi, część osiadła nad Morzem Kaspijskim. Niemal wszystkie organizmy zamieszkujące wody Jeziora Aralskiego wymarły na skutek drastycznego wzrostu zasolenia, a wśród mieszkańców regionu znacząco wzrosła częstość występowania takich chorób jak gruźlica, tyfus, niedokrwistość, a u noworodków także upośledzenia umysłowe[7]. Szacuje się, że koszty zapaści gospodarki rolno-spożywczej i turystyki, a przede wszystkim pomoc humanitarna to średnio dwa miliardy dolarów rocznie.

Pustynia powstała na dnie wyschłego jeziora nazywana jest Aral-kum, a jej powierzchnia wynosi 50 tys. km² i jest zanieczyszczona pestycydami i nawozami, spływającymi uprzednio do tego zbiornika wodnego. Wysychanie Jeziora Aralskiego miało także wpływ na klimat w Europie[7]. Konsekwencje wysychania Jeziora Aralskiego:

klimatyczne i ekologiczne

  • zmiany mezoklimatyczne (w kierunku charakteru kontynentalnego);
  • degeneracja ekosystemów delt rzecznych;
  • wzrost liczby burz piaskowych i solno-pyłowych;
  • totalne wyniszczenie przemysłu rybackiego;
  • skrócenie okresu wegetacyjnego;
  • spadek produktywności pól;

zdrowotne

Perspektywy edytuj

W 2003 roku ruszył ambitny projekt – jedno z największych przedsięwzięć – wspierany przez Bank Światowy podwyższenia poziomu wód w północnym skrawku jeziora Aralskiego i przywrócenia mu dawnej świetności. Mocno zaangażowany jest w to prezydent Kazachstanu. W sierpniu 2005 ukończono Tamę Kökarał, która oddzieliła wody północnej części Jeziora Aralskiego, nazywanego obecnie Jeziorem Północnoaralskim od jego znacznie większej południowej części. Tamę tę wzniesiono w przewężeniu jeziora, na przedłużeniu naturalnego półwyspu Kökarał i od niego wzięła nazwę. Od tego czasu poziom zasilanego wodami Syr-Darii Jeziora Północnoaralskiego podniósł się, a jego zasolenie spadło, kosztem jednak wód południowej części jeziora. Planowano podnieść poziom wody na tyle, by w 2015 Aralsk (Arał) mógł ponownie funkcjonować jako port[8] (w 1990 r. znajdował się 100 km od brzegu)[7].

Efekty powstania tamy okazały się lepsze niż planowano, bowiem w dziesięć lat od jej powstania lustro wody podniosło się o dwanaście metrów (przed wyschnięciem głębokość w tym rejonie wynosiła do 25 m), a linia brzegowa przybliżyła się na 15 km od wyjściowej linii brzegowej sprzed zaniku jeziora. Spowodowało to częściowe odtworzenie bioróżnorodności, powrót niewielkiej części dawnych mieszkańców i powolne odradzanie się rybołówstwa i przemysłu przetwórczego[7].

Nie planuje się rewitalizacji południowej części jeziora w przewidywalnej przyszłości. Obszar objęty pustynnieniem jest zbyt duży, a parowanie wód zbyt intensywne, żeby podobne przedsięwzięcie było możliwe. Wschodni basen jeziora zanikł całkowicie w maju 2009 roku[9], jednak później został ponownie napełniony wodą z topniejącego śniegu i wód gruntowych. Zachodni basen jest znacznie głębszy; budowa kanału, który odprowadzałby wody Amu-Darii bezpośrednio do tego zbiornika, mogłaby zmniejszyć jego zasolenie i umożliwić odrodzenie rybołówstwa w regionie[10]. Jednak żadna z organizacji uczestniczących w pomocy obszarom dotkniętym tą katastrofą nie planuje wydatków na ten cel.[potrzebny przypis]

Co więcej z badań geologicznych wynika, że poziom wody w Jeziorze Aralskim również w przeszłości podlegał dużym wahaniom i najprawdopodobniej zbiornik wielokrotnie wysychał, a potem samoistnie napełniał się wodą[7].

Zagrożenia edytuj

Co najmniej od lat 60. XX w. na znajdującej się na Jeziorze Aralskim wyspie Wozrożdienija (Odrodzenia) znajdował się sowiecki tajny poligon broni biologicznej. Z powodu stale postępującego wysychania jeziora, mniej więcej pomiędzy czerwcem 2000 a czerwcem 2001 zanikł pas wody dzielący południowy brzeg wyspy od lądu stałego – terytorium Uzbekistanu. Od tego czasu żyjące w tym rejonie zwierzęta lądowe mogą bez przeszkód przemieszczać się pomiędzy byłym poligonem a otaczającym go terytorium, co w istotny sposób zwiększa niebezpieczeństwo niekontrolowanego i niedającego się przewidzieć rozprzestrzeniania z porzuconych laboratoriów nieznanych szczepów groźnych drobnoustrojów. W 2002 roku przeprowadzono ekspedycję, podczas której zneutralizowano 100–200 ton pozostawionego tam wąglika.

Konsekwencjami pustynnienia terenu po jeziorze są liczne problemy społeczne, a w szczególności zdrowotne, m.in. gruźlica[11]. Nowo powstała pustynia Aral-kum, zajmująca obszar dawnego dna jeziora, jest skażona środkami ochrony roślin spłukiwanymi z pól przez kanały nawadniające. W rejonie tym wieją silne wiatry zachodnie, które przenoszą pył i zanieczyszczenia na odległość tysięcy kilometrów. Na obszarze wyschniętej misy jeziornej i okolicach występują burze solne – na podobieństwo burz piaskowych przenoszą one drobinki soli na ogromne odległości. Przyczynia się to do rozszerzania się strefy pustynnej, niszczenia upraw oraz ogromnego wzrostu zachorowalności na raka układu oddechowego, schorzenia wzroku i zmiany skórne.

Zdjęcia satelitarne edytuj

Uwagi edytuj

  1. Licząc łączną powierzchnię oddzielnych zbiorników istniejących w 2009 roku, zob. listę największych jezior świata.

Przypisy edytuj

  1. a b c d Project INTAS-0511 REBASOWS, Bathymetric characteristics of the Aral Sea [dostęp 2011-10-19] [zarchiwizowane z adresu 2011-12-02] (ang. • ros.).
  2. Earth Snapshot: Aral Sea. eosnap.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-01-07)].
  3. Mark Garcia, The North Aral Sea and Barsakelmes Lake in Kazakhstan, NASA, 9 czerwca 2022 [dostęp 2022-11-26] (ang.).
  4. a b Zieliński M., 2014. Animowana mapa zmian zasięgu Jeziora Aralskiego – koncepcja, prototyp, ewaluacja. Praca magisterska, Uniwersytet Warszawski, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Zakład Kartografii.
  5. Matsuura K. Water Related Vision for the Aral Sea Basin for the year 2025. „Imprimerie Des Presses Universitaires De France”, 2000. Vendôme (Francja). 
  6. Micklin 2007 ↓.
  7. a b c d e Jan Stremmel, Rybacy wracają na Jezioro Aralskie, Onet.pl, 25 października 2016 [dostęp 2016-10-27] [zarchiwizowane z adresu 2016-10-28] (pol.).
  8. Bank Światowy pomaga ratować Jezioro Aralskie, rp.pl, 19 czerwca 2008 [dostęp 2008-06-20] [zarchiwizowane z adresu 2012-03-21].
  9. Aralsee: Ostbecken ist jetzt Wüste. 2009-08-11. (niem.).
  10. The rehabilitation of the ecosystem and bioproductivity of the Aral Sea under conditions of water scarcity. boku.ac.at. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-05-12)].
  11. Mętrak M. Health and social consequences of the Aral Lake disaster. [W:] Chwil M., Skoczylas M.M. (red.). Współczesne badania nad stanem środowiska i leczniczym wykorzystaniem roślin. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie, s. 99–108. Dostępny w: https://wydawnictwo.up.lublin.pl/e-ksiazka.

Bibliografia edytuj

  • I. Abdullayev. Aral Sea Crisis: Large Scale Irrigation and Its Impact on Drinking Water Quality and Human Health. „Asian Journal of Water, Environment and Pollution”. 7 (1), 2010. IOS Press. 
  • V. Badescu, R.B. Cathcart. Aral Sea partial restoration. I. A Caspian water importation macroproject. „International Journal of Wnvironment and Waste Management”. 7, 2011. Inderscience Enterprises. 
  • CA Water info: Central Asian Knowledge Portal (ang. • ros.) – informacje i statystyki dotyczące Jeziora Aralskiego
  • Earth Snapshot: Aral Sea. eosnap.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-01-07)]. (ang.). – zdjęcia satelitarne
  • P. Micklin: Dessication of the Aral Sea: A water management disaster in the Soviet Union. Ciesin.org, 1988. [dostęp 2013-03-23].
  • P. Micklin. The Aral Sea Disaster. „The Annual Review of Earth and Planetary Sciences”. 35, 2007. 
  • M. Wines, Grand Soviet Scheme for Sharing Water in Central Asia Is Foundering, The New York Times, 9 grudnia 2002 [dostęp 2012-11-04].

Linki zewnętrzne edytuj