Jugoslawizm

ruch kulturalno-polityczny; ideologia polityczna zachęcająca do patriotyzmu związana z Słowianami południowymi i Jugosławią, kontynuacja idei iliryzmu, która nie dotyczy jednego z narodów południowosłowiańskich, ale wszystkich jednocześnie

Jugoslawizm (ruch jugosłowiański) – ruch kulturalno-polityczny istniejący od XIX wieku, mający na celu zjednoczenie Słowian południowych.

Jugoslawizm przed I wojną światową edytuj

Koncepcja zjednoczenia Słowian południowych – początkowo na gruncie językowym i kulturalnym, a następnie także politycznym, a nawet religijnym – pojawiła się w hasłach ruchu iliryjskiego. Ruch ten rozkwitł w latach 30. i 40. XIX wieku, głównie w Chorwacji. Jego przedstawiciele, m.in. Ljudevit Gaj, głosili, iż Chorwaci, Serbowie oraz inne etniczne grupy południowosłowiańskie to odłamy jednego narodu iliryjskiego. Z kolei w 1844 roku minister spraw wewnętrznych Serbii Ilija Garašanin ogłosił dokument Načertanije, zawierający koncepcję zjednoczenia narodów południowosłowiańskich wokół księstwa serbskiego. Ruch iliryjski wygasł w połowie XIX wieku, w okresie reakcji po Wiośnie Ludów. Pozostawił jednak po sobie spuściznę w postaci zrębów wspólnego języka literackiego Serbów i Chorwatów[1].

W latach 60. XIX wieku hasło jugoslawizmu podnieśli chorwaccy działacze narodowi, biskup Josip Juraj Strossmayer oraz jego współpracownik Franjo Rački, współzałożyciele chorwackiej Partii Narodowej. Franjo Rački w 1860 roku opublikował koncepcję programową ruchu w założonym właśnie czasopiśmie „Pozor”. W sferze językowej pomocne miały być wspólne badania nad językami południowosłowiańskimi. Na polu kultury miała działać Akademia Południowosłowiańska, której oddziały miały znaleźć się na całym obszarze serbsko-chorwacko-słoweńskim (Jugosłowiańska Akademia Nauki i Sztuki powstała w Zagrzebiu w 1867 roku). Rački i Strossmayer planowali także doprowadzenie do zbliżenia religijnego poprzez wprowadzenie liturgii starosłowiańskiej do kościołów katolickich na Bałkanach. Te wszystkie działania miały pierwotnie zaowocować zjednoczeniem etnicznym Słowian południowych. W latach 70. XIX wieku z tej idei zrezygnowano, zastępując ją koncepcją federacji narodów. Celem ostatecznym miało być niezależne państwo; sytuacja polityczna nie pozwalała jednak na jego ogłaszanie, stąd głoszono ideę federacji pod berłem Habsburgów[2][3][4][5].

W 1866 roku Strossmayer nawiązał bliską współpracę z Garašaninem, a także innymi serbskimi politykami. W praktyce jednak ruch nie znalazł wówczas szerszego grona poważnych partnerów poza Chorwacją. Konkurencją dla jugoslawizmu były rodzące się w tym okresie silne ruchy nacjonalistyczne, sprzeczne interesy Serbów i Chorwatów (m.in. na tle Bośni i Hercegowiny), ich wzajemne uprzedzenia (w tym religijne) i konkurencja o przewodnictwo wśród Słowian południowych, a także interesy mocarstw (głównie Austro-Węgier i Rosji). Zbliżenie Austro-Węgier i Serbii pod koniec lat 70. XIX w. całkowicie zahamowało ruch.

Jednak niezadowolenie z położenia politycznego Chorwacji, brak widoków na jego poprawę dzięki działaniom rządów w Wiedniu czy Budapeszcie spowodował, że z czasem coraz częściej działacze polityczni Chorwacji zwracali swoją uwagę ku Serbii, widząc szansę we współpracy. W ten sposób odradzał się jugoslawizm, szczególnie na początku XX w. i wobec sporów między Serbią i Austro-Węgrami[6].

I wojna światowa i powstanie państwa jugosłowiańskiego edytuj

Prawdziwy impuls do przekucia idei jugosłowiańskiej w praktykę dała I wojna światowa. Początkowo przedstawiciele narodów jugosłowiańskich stanęli po przeciwnych stronach frontu (liczni politycy chorwaccy i słoweńscy początkowo demonstrowali lojalność wobec Wiednia walczącego z Serbią). Jednak od samego początku część polityków chorwackich i słoweńskich szukała na emigracji poparcia dla idei jugosłowiańskiej. Istotnym impulsem dla elit politycznych tych narodów stała się też – wobec możliwej porażki państw centralnych – groźba utraty dużych obszarów zamieszkanych przez nie na rzecz należących do Ententy Włoch. Powołanie wspólnego państwa z również stojącą po stronie Ententy Serbią miało dać szansę uniknięcia zbyt dużych strat[7][8][9].

20 czerwca 1917 roku doszło do ogłoszenia na wyspie Korfu wspólnej deklaracji działającego tam rządu serbskiego na uchodźstwie oraz delegacji Komitetu Jugosłowiańskiego z Londynu, zrzeszającego od 1915 roku polityków południowosłowiańskich z terenu Austro-Węgier, kierowanego przez Ante Trumbicia. Ogłoszono, że wspólnym celem jest utworzenie niezależnego królestwa południowych Słowian pod berłem serbskiej dynastii Karadziordziewiczów. W ostatnich tygodniach wojny w Zagrzebiu powstała Rada Narodowa Słoweńców, Chorwatów i Serbów – wspólny organ polityczny przedstawicieli tych narodów z obszaru Austro-Węgier. 30 października 1918 r. Rada zadeklarowała powstanie Państwa Słoweńców, Chorwatów i Serbów i wysłała delegację do rokowań z rządem serbskim[7][8][9].

W toku rokowań ujawniły się różnice co do wizji charakteru państwa. Serbowie promowali koncepcję centralistyczną, unitarną, natomiast przedstawiciele Chorwatów i Słoweńców pragnęli, aby przyszła Jugosławia miała charakter federalistyczny. Jednak w końcu listopada zagrzebska Rada, wobec postępów wojsk włoskich ogłosiła zjednoczenie z Serbią i Czarnogórą – 1 grudnia 1918 roku w Belgradzie proklamowano powstanie Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców. Jedyną siłą polityczną w Chorwacji przeciwną temu zjednoczeniu była Chorwacka Partia Chłopska[8][9].

Jugosławia i jej upadek edytuj

Powołane w 1918 roku państwo miało charakter centralistyczny. W 1921 uchwalono nową konstytucję, która ten trend podkreśliła. Spotęgowało to konflikt między Serbami i Chorwatami; wśród tych ostatnich coraz silniejszą pozycję zaczęła zdobywać przeciwna zjednoczeniu Chorwacka Partia Chłopska. W 1928 w wyniku zamachu zmarł jej przywódca, Stjepan Radić, a król Aleksander I w kolejnym roku zaprowadził dyktaturę i przekreślił wszelkie nadzieje na urzeczywistnienie koncepcji federalistycznej. Jednocześnie nazwa państwa została zmieniona na Królestwo Jugosławii[10][11].

Te wydarzenia spowodowały powstanie tajnej chorwackiej organizacji nacjonalistycznej ustaszy, pod przywództwem Ante Pavelicia. Stawiała sobie za cel wyzwolenie Chorwacji spod rządów Belgradu, prowadziła działalność terrorystyczną (m.in. w 1934 roku jej przedstawiciel zabił króla Aleksandra I). Nie miała ona wówczas co prawda szerokiego poparcia społecznego, jednak wybuch II wojny światowej pozwolił jej na nawiązanie kontaktów z III Rzeszą, dla której stanowili cennych sojuszników. Jednocześnie, wobec rosnącego niebezpieczeństwa, w 1939 roku doszło do porozumienia między politykami serbskimi i chorwackimi – powstała Banowina Chorwacji o dość szerokiej autonomii, a jeden z chorwackich polityków, Vladko Maček, został wicepremierem[10][11].

Upadek Jugosławii w 1941 roku zaowocował powstaniem Niepodległego Państwa Chorwackiego pod rządami ustaszy, państwa wasalnego III Rzeszy. Upadek tej ostatniej i kompromitacja ruchu ustaszy kolaboracją z nazistami spowodowały odrodzenie Jugosławii w 1945 roku. Początkowo także pojawiła się idea jej federacji z Bułgarią, której sprzeciwił się jednak Józef Stalin. Jugosławia rządzona przez komunistów z Josipem Brozem Titą na czele, formalnie była federacją od początku, a od lat 60. XX wieku coraz więcej faktycznych kompetencji uzyskiwały poszczególne republiki związkowe państwa, faktycznie zmierzając w kierunku federalizmu, co podkreślała konstytucja z 1974 roku[12][13].

Upadek jugoslawizmu nastąpił w końcu XX wieku. W 1980 roku zmarł Tito. Kryzys gospodarczy w latach 80. spowodował odchodzenie od idei jugosłowiańskiej szczególnie w bardziej rozwiniętych gospodarczo częściach państwa – Słowenii i Chorwacji. Zwolenników usamodzielnienia inspirowały też wydarzenia na świecie, zwłaszcza tendencje niepodległościowe poszczególnych narodów Związku Radzieckiego. Dążenia secesyjne wspierały też Niemcy[12][14]. Efektem był rozpad Jugosławii zapoczątkowany ogłoszeniem secesji przez Słowenię i Chorwację w czerwcu 1991 roku, a zakończony wojną w Kosowie (1996–1999).

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. Henryk Wereszycki: Pod berłem Habsburgów... s. 90-93, 103.
  2. Antoni Giza: Idea jugoslawizmu... s. 147.
  3. Robert A. Kann: Das Nationalitätenproblem der Habsburgermonarchie... T. 1. s. 256–257.
  4. Günter Schödl: Kroatische Nationalpolitik... s. 51–53.
  5. Wolf Dietrich Behschnitt: Nationalismus bei Serben... s. 163–166.
  6. Henryk Wereszycki: Pod berłem Habsburgów... s. 273-280.
  7. a b Henryk Wereszycki: Pod berłem Habsburgów... s. 305-312.
  8. a b c Marek Waldenberg: Narody zależne... s. 435-437.
  9. a b c Mieczysław Tanty: Bałkany w XX wieku... s. 144-149.
  10. a b Marek Waldenberg: Narody zależne... s. 438–439.
  11. a b Mieczysław Tanty: Bałkany w XX wieku... s. 173–187.
  12. a b Marek Waldenberg: Narody zależne... s. 441–448.
  13. Mieczysław Tanty: Bałkany w XX wieku... s. 258–261, 303–306, 315–318.
  14. Mieczysław Tanty: Bałkany w XX wieku... s. 345–351.

Bibliografia edytuj

  • Wolf Dietrich Behschnitt: Nationalismus bei Serben und Kroaten 1830-1914: Analyse und Typologie der nationalen Ideologie. München: Oldenbourg, 1980, seria: Südosteuropäische Arbeiten. 74. ISBN 3-486-49831-2.
  • Antoni Giza: Idea jugoslawizmu w latach 1800-1918. Szczecin: Uniwersytet Szczeciński, 19921, seria: Rozprawy i Studia Uniwersytetu Szczecińskiego. 109.
  • Antoni Giza: Narodowe i polityczne dążenia Chorwatów w XIX i na początku XX wieku. Szczecin: Uniwersytet Szczeciński, 2001, seria: Rozprawy i Studia Uniwersytetu Szczecińskiego. 385. ISBN 83-7241-167-0.
  • Robert A. Kann: Das Nationalitätenproblem der Habsburgermonarchie: Geschichte und Ideengehalt der nationalen Bestrebungen von Vormärz bis zur Auflösung des Reiches im Jahre 1918. Wyd. 2. T. 1: Das Reich und die Völker. Graz: Hermann Böhlaus Nachf., 1964, seria: Veröffentlichungen der Arbeitsgemeinschaft Ost. 4.
  • Günter Schödl: Kroatische Nationalpolitik und, Jugoslavenstvo’. Studien zu nationaler Integration und regionaler Politik in Kroatien-Dalmatien am Beginn des 20. Jahrhunderts. München: Oldenbourg, 1990, seria: Südosteuroäische Arbeiten. 89. ISBN 3-486-55301-1.
  • Mieczysław Tanty: Bałkany w XX wieku. Dzieje polityczne. Warszawa: Wydawnictwo „Książka i Wiedza”, 2003. ISBN 83-05-13311-7.
  • Marek Waldenberg: Narody zależne i mniejszości narodowe w Europie Środkowo-Wschodniej. Dzieje konfliktów i idei. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000. ISBN 83-01-13027-7.
  • Henryk Wereszycki: Pod berłem Habsburgów. Zagadnienia narodowościowe. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1986. ISBN 83-08-01460-7.