Wikipedia

Julia Brystiger

polski oficer służby bezpieczeństwa PRL

Julia Brystiger z domu Prajs[a] (ur. 25 listopada 1902 w Stryju, zm. 9 października[b] 1975 w Warszawie) – polska komunistka, doktor filozofii, członek KPZU/KPP, PPR i PZPR, funkcjonariuszka aparatu bezpieczeństwa Polski Ludowej, dyrektor departamentu V i III MBP, redaktor w Państwowym Instytucie Wydawniczym[1], pełnomocnik tajnego Centralnego Biura Komunistów Polski przy Komitecie Centralnym WKP (b) (1944)[2].

Julia Brystiger
Ilustracja
Imię i nazwisko po urodzeniu

Julia Prajs

Data i miejsce urodzenia

25 listopada 1902
Stryj, Austro-Węgry

Data i miejsce śmierci

9 października 1975
Warszawa, Polska

Posłanka do Krajowej Rady Narodowej
Okres

od 1 stycznia 1944
do 17 stycznia 1947

Przynależność polityczna

Polska Partia Robotnicza

Odznaczenia
Order Sztandaru Pracy I klasy Order Krzyża Grunwaldu III klasy Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

Życiorys Edytuj

Dzieciństwo i młodość we Lwowie Edytuj

Urodziła się w rodzinie żydowskiej, jako córka Hermanna Preissa, magistra farmacji w Stryju i Berty z Salzerbergów, córki Marjem i Izaaka, właściciela dóbr w Nowym Siole[3]. W styczniu 1920 wyszła za mąż za adwokata i doktora filozofii Chaima Nute Brüstigera[4]. W 1923 rozstała się z mężem, brak jest jednak informacji o rozwodzie, prawdopodobnie więc pozostawała formalnie w związku małżeńskim aż do śmierci Chaima w 1932[4]. W 1920 ukończyła gimnazjum we Lwowie, a w 1926 studia historyczne na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Jana Kazimierza, doktorat pt. Mikołaj Lasocki obroniła w 1926 pod kierunkiem prof. Jana Ptaśnika[5]. Następnie w latach 1927–1928 kontynuowała naukę w Paryżu[6].

Po powrocie ze stypendium w Paryżu nie zdecydowała się kontynuować pracy naukowej i poświęciła się działalności komunistycznej[7]. W 1928 zdała egzamin pedagogiczny.

Nielegalna działalność komunistyczna (1927–1939) Edytuj

Po powrocie z Francji zaczęła pracować jako nauczycielka historii w żydowskim gimnazjum Chaima Epsztajna w Wilnie oraz w seminarium nauczycielskim nauczycielskim „Tarbut”. Działała również w Związku Zawodowym Nauczycieli Szkół Średnich[8]. W 1929 została zwolniona z pracy za organizację strajku nauczycieli[8].

Od 1927 działała w Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom (MOPR) i w komórce techniki partyjnej Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy (KPZU), autonomicznej sekcji Komunistycznej Partii Polski. Od połowy tego roku zasiadała w egzekutywie Komitetu Obwodowego MOPR. Od 1931 działała w Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy[8]. Od kwietnia 1931 była wydawcą i redaktorem legalnego tygodnika komunistycznego „Przegląd Współczesny”. W październiku 1931 pismo zostało zdelegalizowane za propagowanie komunizmu, a Brystigerowa została skazana na dwa tygodnie więzienia za redagowanie tygodnika[8]. Od 1932 była funkcjonariuszem partyjnym (tzw. funkiem – etatowym działaczem partii), pełniąc kolejno funkcje sekretarza propagandy i agitacji Komitetu Obwodowego KPZU we Lwowie, Przemyślu, Drohobyczu i od września 1932 ponownie we Lwowie.

Za działalność w nielegalnych strukturach KPP w październiku 1932 została aresztowana i skazana w tzw. procesie Berkowicza (od nazwiska działacza komunistycznego Leonarda Berkowicza) na 10 miesięcy więzienia[9]. Po zwolnieniu została członkiem egzekutywy KC MOPR. Obsługiwała obwody wołyński i stanisławowski tej organizacji. Pod koniec 1934 została na krótko zawieszona w prawach członka partii. Po złożeniu samokrytyki latem 1935 objęła funkcję sekretarza Komitetu Okręgowego KPZU Stryj-Sambor. Od 1935 zajmowała się problematyką chłopską i rolną w Centralnej Redakcji KPZU we Lwowie.

W 1936 została sekretarzem Komitetu Centralnego MOPR Zachodniej Ukrainy. Miała się zajmować utworzeniem Frontu Ludowego na Ukrainie, czyli koalicji komunistów z innymi partiami lewicy[8]. Organizowała prokomunistyczny Kongres Pracowników Kultury we Lwowie w maju 1936. W kwietniu 1937 została kolejny raz aresztowana i skazana na 6 lat więzienia (kara została jedna potem obniżona i wyszła na wolność 2 kwietnia 1939)[8]. W czasie odbywania kary była starostą komuny więziennej (grupy więźniów odbywających wyroki za działalność komunistyczną)[8]. Ze względu na pobyt w więzieniu ominęła ją czystka wśród polskich komunistów, której dokonywano wówczas na polecenie Stalina[8].

Kolaboracja pod okupacją sowiecką (1939–1945) Edytuj

Po agresji ZSRR na Polskę we wrześniu 1939, okupacji wschodnich województw Rzeczypospolitej przez Armię Czerwoną i aneksji tych terenów przez ZSRR przyjęła obywatelstwo radzieckie. Pracowała w Radzie Związków Zawodowych we Lwowie, była sekretarzem Komitetu Obwodowego MOPR[10]. Zajmowała się głównie sprawami bytowymi polskich komunistów, którzy znaleźli się we Lwowie, poznała tam m.in. Władysława Gomułkę i Józefa Różańskiego[10]. W 1940 została „członkiem wszechzwiązkowym” KC MOPR. W tym czasie współpracowała – razem z grupą innych komunistów – z wydawnictwem „Nowe Widnokręgi” we Lwowie. Po wybuchu w czerwcu 1941 wojny niemiecko-sowieckiej zbiegła do Charkowa, a następnie do Samarkandy[10]. Zajmowała się pomocą żywnościową i bytową dla polskich komunistów w Samarkandzie[10]. W latach 1943–1944 zasiadała w Zarządzie Głównym Związku Patriotów Polskich[10]. Zajmowała się organizacją struktur terenowych ZPP i działalnością propagandową, m.in. pisała artykuły do pisma „Wolna Polska”[10]. Mieszkała w tym okresie w Moskwie[10].

W PRL Edytuj

Kariera w partii Edytuj

W październiku 1944 została przyjęta do Polskiej Partii Robotniczej. Zasiadała w Krajowej Radzie Narodowej z nominacji ZG ZPP. Była delegatem na I zjazd PPR (1945), II Zjazd PPR (1948) i Kongres Zjednoczeniowy Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, na którym została wybrana do Centralnej Komisji Kontroli Partyjnej (w jej skład wchodziła do marca 1954).

W Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego Edytuj

Od grudnia 1944 pracowała w Resorcie Bezpieczeństwa Publicznego na stanowiskach kierownika sekcji, kierownika wydziału, od 1945 p.o., a następnie dyrektorka Departamentu V Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego.

Jej departament zajmował się organizacjami młodzieżowymi i społecznymi, partiami politycznymi (np. PSL, PPS), a także Kościołem katolickim i innymi związkami religijnymi, instytucjami kulturalnymi i oświatowymi[11]. Teoretycznie departament miał charakter operacyjny, nie śledczy, pracownicy mieli rozpracowywać, aresztować i dokonywać jedynie wstępnych przesłuchań, a następnie przekazywać do Departamentu Śledczego[11]. Najważniejszym zadaniem była walka z Kościołem katolickim. W ramach realizacji tego zadania Brystiger opracowała szeroką strategię walki z Kościołem i dążyła do rozbudowania sieci informatorów[11].

W świetle obecnych badań brak jest dowodów na to, by stosowała przemoc podczas przesłuchań lub by wykazywała sadystyczne skłonności[12][13]. Brystigerowa nie zajmowała się akowskim podziemiem zbrojnym, gdzie najwięcej było spraw trudnych, w tym śmiertelne[14][potrzebny numer strony]. Jako dowód sadystycznych skłonności Brystigerowej cytowany jest fragment wspomnień Anny Rószkiewicz-Litwinowiczowej: „Julia Brystygierowa słynęła z sadystycznych tortur zadawanych młodym więźniom, była zdaje się zboczona na punkcie seksualnym i tu miała pole do popisu”[15]. Anna Rószkiewicz-Litwinowiczowa nie była jednak przesłuchiwana przez Julię Brystiger[12]. Twierdzi, że usłyszała tę opowieść od innego żołnierza AK, brak jest jednak informacji czy ten inny żołnierz był przesłuchiwany i co dokładnie powiedział[12]. Inną przypisywaną Brystiger zbrodnią jest śmiertelne pobicie członka PSL Szafarzyńskiego[11]. Szafarzyński został dotkliwie pobity przez UB, jednak nie było to pobicie śmiertelnie. Jego proces toczył się w Olsztynie, a nie w Warszawie, gdzie pracowała wówczas Brystiger[11][16].

Julia Brystiger zajmowała się prowokacjami, agenturą w tym i innych środowiskach (środowisko literacko-artystyczne i inteligenckie), inspirowała tamże rozłamy, jednak nie prowadziła bezpośrednio śledztw i nie przesłuchiwała formalnie, choć wielokrotnie rozmawiała z aresztowanymi. Z pewnością była także świadoma przemocy i tortur, które miały miejsce w więzieniach UB[12]. Klasycznym przykładem[potrzebny przypis] jej postępowania w odniesieniu do tych środowisk była sprawa Pawła Jasienicy, w odniesieniu do którego spowodowała jego zwolnienie, choć groziła mu kara śmierci, uznając, że bardziej będzie przydatny dla reżimu komunistycznego i realizowanych przez nią celów jako żywy[17]. W październiku 1946 przesłuchiwała Zygmunta Augustyńskiego, redaktora naczelnego „Gazety Ludowej”[18]. Gdy Augustyński odrzucił propozycję Brystigerowej podpisania zobowiązania do współpracy z UB w zamian za uwolnienie[18], został w pokazowym procesie skazany na 15 lat więzienia[19].

Przebieg służby w MBP[20]
Urząd Stanowisko Od
RBP Lublin kierownik Sekcji III 18.12.1944
MBP Warszawa naczelnik Wydziału III Departamentu I 17.07.1945
MBP Warszawa p.o. dyrektora Departamentu V 11.10.1945
MBP Warszawa dyrektor Departamentu V 15.01.1950
MBP Warszawa dyrektor Departamentu III 01.08.1954
KdsBP Warszawa dyrektor Departamentu III od 01.01.1955 do 16.11.1956
 
Grób Julii Brystiger na cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie

Ostatnie lata Edytuj

W 1957 w związku z procesami byłych funkcjonariuszy UB planowano pociągnąć ją do odpowiedzialności karnej. Odeszła z resortu bezpieczeństwa 16 listopada 1956. Próbowała później swoich sił jako pisarka (pod pseudonimem literackim Julia Prajs), wydała m.in. powieść Krzywe litery. Pracowała w Państwowym Instytucie Wydawniczym jako redaktor. W szpitalu poznała niewidomą siostrę zakonną Bonifację Goldman[21][22], a przez nią – środowisko skupione wokół zakładu dla niewidomych w Laskach. Gościła tam wielokrotnie, spotykając się z tamtejszymi duszpasterzami. Inwigilowana przez Służbę Bezpieczeństwa zrezygnowała z wizyt[23].

Zmarła w Warszawie. Pochowana na cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kwatera D 33-2-12)[24].

Rodzina Edytuj

Jej mężem był od 1920 działacz syjonistyczny, doktor prawa i filozofii Chaim Nuta Brüstigier (1890–1932), z którym miała syna Michała (1921–2016), muzykologa.

Ordery i odznaczenia Edytuj

Publikacje Edytuj

  • Krzywe litery (1960)
  • Znak „H”: opowiadania (1962)
  • Przez ucho igielne (1965)

Odniesienia w kulturze Edytuj

W 1997 powstał telewizyjny film dokumentalny (52 min) Świat Luny w reżyserii Ignacego Szczepańskiego[26]. Film prezentuje sylwetkę Julii Brystiger (nazywanej w nim Julią Bristigerową), a zarazem pokazuje okres stalinizmu w Polsce. O Lunie, jej życiu, cechach charakteru, metodach działania i jej czasach opowiadają przed kamerą: płk. Henryk Piecuch, Zygmunt Kałużyński, Włodzimierz Sokorski, prof. Andrzej Paczkowski, Kazimierz Koźniewski, Jan Nowak-Jeziorański, Włodzimierz Rekłajtis i Krzysztof Kozłowski.

W 2016, na kanwie biografii Julii Brystiger, powstał film „Zaćma” w reżyserii Ryszarda Bugajskiego[27].

O jej życiu i działaniu opowiada książka Iwony Kienzler „Krwawa Luna i inni”, gdzie poruszane są również losy innych funkcjonariuszy, np. Stefana Michnika czy Józefa Różańskiego[28].

Uwagi Edytuj

  1. ↑ Znana także pod nazwiskami: Brystygier, Brystyger, Bristiger(owa), Brüstiger, Briestiger, pseudonimami: Luna, Krwawa Luna, Daria, Ksenia, Maria, a jej pseudonim literacki brzmiał Julia Prajs.
  2. ↑ W zbiorze reportaży Marka Łuszczyny pt. „Zimne. Polki, które nazwano zbrodniarkami”, w rozdziale „Niewidzialna” (s. 57) podana data śmierci Julii Brystiger to 9 listopada 1975.

Przypisy Edytuj

  1. ↑ Ryszard Terlecki, Tarcza i miecz komunizmu. Historia aparatu bezpieczeństwa w Polsce 1944-1990, Kraków 2007, s. 364.
  2. ↑ Czesław Grzelak, Henryk Stańczyk, Stefan Zwoliński, Armia Berlinga i Żymierskiego, Warszawa 2009, s. 42.
  3. ↑ Akt urodzenia Krwawej Luny! [skany] - More Maiorum, www.moremaiorum.pl [dostęp 2020-07-09] (pol.).
  4. ↑ a b Bukalska 2016 ↓, Miłość.
  5. ↑ Joanna Pisulińska, Doktoraty historyczne na Uniwersytecie Jana Kazimierza 1918-1939, [w:] Wielokulturowe środowisko historyczne Lwowa w XIX i XX w., t. 1, red. Jerzy Maternicki, Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego 2004, s. 233–249.
  6. ↑ Julia Brystygier (Bristiger, Brüstigier), z domu Prajs (Preiss) Julia. jhi.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-01-13)]..
  7. ↑ Magdalena Kicińska, Prawdziwa historia Julii Brystygierowej: Wyroki piszę zielonym atramentem, „wyborcza.pl”, 18 lipca 2018 [dostęp 2018-07-19] (pol.).
  8. ↑ a b c d e f g h Bukalska 2016 ↓, Więzienie.
  9. ↑ Bukalska 2016 ↓, Więzienie - Wyrok.
  10. ↑ a b c d e f g Bukalska 2016 ↓, Wojna.
  11. ↑ a b c d e Bukalska 2016 ↓, Ministerstwo.
  12. ↑ a b c d Bukalska 2016 ↓, Krew.
  13. ↑ Por. Tomasz Targański, Ciemna strona Luny; [w:] „Polityka”, 2016, nr 38, s. 54–56.
  14. ↑ Andrzej Friszke: Między wojną a więzieniem. Młoda inteligencja katolicka 1945–1953.
  15. ↑ Anna Rószkiewicz-Litwinowiczowa: Trudne decyzje. Kontrwywiad Okręgu Warszawa AK 1943–1944, więzienie 1949–1954. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1991, s. 106. ISBN 83-06-02085-5.
  16. ↑ Piotr Zaremba. Luna: zabawa w Boga. „wSieci”. 5–11 XII, 2016. 
  17. ↑ Koper Sławomir, Kobiety władzy PRL. Warszawa 2012.
  18. ↑ a b Gazeta naprawdę ludowa, „Onet Wiadomości”, 7 grudnia 2009 [dostęp 2018-08-16] (pol.).
  19. ↑ Proces pokazowy Zygmunta Augustyńskiego w świetle wybranej prasy polskiej | HISTORIA.org.pl – historia, kultura, muzea, matura, rekonstrukcje i recenzje historyczne, historia.org.pl [dostęp 2018-08-16] (pol.).
  20. ↑ Katalog pracowników, funkcjonariuszy, żołnierzy organów bezpieczeństwa państwa, bip.ipn.gov.pl [dostęp 2016-08-13].
  21. ↑ Opatrzność miała tu wiele do roboty, tygodnik.tvp.pl [dostęp 2022-10-11] (pol.).
  22. ↑ Natalia Budzyńska, Twarze krwawej Luny, w: Przewodnik Katolicki, nr. 26, 2016.
  23. ↑ Jan Żaryn, Córka marnotrawna, czyli Luna w Laskach, listopad 2005.
  24. ↑ Wyszukiwarka cmentarna – Warszawskie cmentarze.
  25. ↑ M.P. z 1945 r. nr 44, poz. 109. „za działalność w konspiracji, udział w walkach partyzanckich i za zasługi w organizowaniu służby Bezpieczeństwa i Milicji Obywatelskiej”.
  26. ↑ Świat Luny w bazie filmpolski.pl
  27. ↑ Janusz Wróblewski: Zbrodnia bez rozliczenia. Polityka Sp. z o.o. S.K.A., 2016-11-22. [dostęp 2016-12-07].
  28. ↑ Krwawa Luna i inni, Lubimyczytać.pl [dostęp 2017-06-24].

Bibliografia Edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Julia_Brystiger&oldid=70955647”