Julia Brystiger
Julia Brystiger z domu Prajs[a] (ur. 25 listopada 1902 w Stryju, zm. 9 października[b] 1975 w Warszawie) – polska komunistka, doktor filozofii, członek KPZU/KPP, PPR i PZPR, funkcjonariuszka aparatu bezpieczeństwa Polski Ludowej, dyrektor departamentu V i III MBP, redaktor w Państwowym Instytucie Wydawniczym[1], pełnomocnik tajnego Centralnego Biura Komunistów Polski przy Komitecie Centralnym WKP (b) (1944)[2]. Posądzana o okrucieństwo i stosowanie tortur, nazywana „krwawą Luną”, mimo braku dowodów na stosowanie przez nią przemocy.
Imię i nazwisko po urodzeniu |
Julia Prajs |
---|---|
Data i miejsce urodzenia |
25 listopada 1902 |
Data i miejsce śmierci | |
Posłanka do Krajowej Rady Narodowej | |
Okres |
od 1 stycznia 1944 |
Przynależność polityczna | |
Odznaczenia | |
Życiorys
edytujDzieciństwo i młodość we Lwowie
edytujUrodziła się w rodzinie żydowskiej, jako córka Hermanna Preissa, magistra farmacji w Stryju, i Berty z Salzerbergów, córki Marjem i Izaaka, właściciela dóbr w Nowym Siole[3]. W styczniu 1920 wyszła za mąż za adwokata i doktora filozofii Chaima Nute Brüstigera[4]. W 1923 rozstała się z mężem, brak jest jednak informacji o rozwodzie, prawdopodobnie więc pozostawała formalnie w związku małżeńskim aż do śmierci Chaima w 1932[4]. W 1920 ukończyła gimnazjum we Lwowie, a w 1926 studia historyczne na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Jana Kazimierza, doktorat pt. Mikołaj Lasocki obroniła w 1926 pod kierunkiem prof. Jana Ptaśnika[5]. Następnie w latach 1927–1928 kontynuowała naukę w Paryżu[6].
Po powrocie ze stypendium w Paryżu nie zdecydowała się kontynuować pracy naukowej i poświęciła się działalności komunistycznej[7]. W 1928 zdała egzamin pedagogiczny.
Nielegalna działalność komunistyczna (1927–1939)
edytujPo powrocie z Francji zaczęła pracować jako nauczycielka historii w żydowskim gimnazjum Chaima Epsztajna w Wilnie oraz w seminarium nauczycielskim „Tarbut”. Działała również w Związku Zawodowym Nauczycieli Szkół Średnich[8]. W 1929 została zwolniona z pracy za organizację strajku nauczycieli[8].
Od 1927 działała w Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom (MOPR) i w komórce techniki partyjnej Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy (KPZU), autonomicznej sekcji Komunistycznej Partii Polski. Od połowy tego roku zasiadała w egzekutywie Komitetu Obwodowego MOPR. Od 1931 działała w Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy[8]. Od kwietnia 1931 była wydawcą i redaktorem legalnego tygodnika komunistycznego „Przegląd Współczesny”. W październiku 1931 pismo zostało zdelegalizowane za propagowanie komunizmu, a Brystigerowa została skazana na dwa tygodnie więzienia za redagowanie tygodnika[8]. Od 1932 była funkcjonariuszem partyjnym (tzw. funkiem – etatowym działaczem partii), pełniąc kolejno funkcje sekretarza propagandy i agitacji Komitetu Obwodowego KPZU we Lwowie, Przemyślu, Drohobyczu i od września 1932 ponownie we Lwowie.
Za działalność w nielegalnych strukturach KPP w październiku 1932 została aresztowana i skazana w tzw. procesie Berkowicza (od nazwiska działacza komunistycznego Leonarda Berkowicza) na 10 miesięcy więzienia[9]. Po zwolnieniu została członkiem egzekutywy KC MOPR. Obsługiwała obwody wołyński i stanisławowski tej organizacji. Pod koniec 1934 została na krótko zawieszona w prawach członka partii. Po złożeniu samokrytyki latem 1935 objęła funkcję sekretarza Komitetu Okręgowego KPZU Stryj-Sambor. Od 1935 zajmowała się problematyką chłopską i rolną w Centralnej Redakcji KPZU we Lwowie.
W 1936 została sekretarzem Komitetu Centralnego MOPR Zachodniej Ukrainy. Miała się zajmować utworzeniem Frontu Ludowego na Ukrainie, czyli koalicji komunistów z innymi partiami lewicy[8]. Organizowała prokomunistyczny Kongres Pracowników Kultury we Lwowie w maju 1936. W kwietniu 1937 została kolejny raz aresztowana i skazana na 6 lat więzienia (kara została jedna potem obniżona i wyszła na wolność 2 kwietnia 1939)[8]. W czasie odbywania kary była starostą komuny więziennej (grupy więźniów odbywających wyroki za działalność komunistyczną)[8]. Ze względu na pobyt w więzieniu ominęła ją czystka wśród polskich komunistów, której dokonywano wówczas na polecenie Stalina[8].
Kolaboracja pod okupacją sowiecką (1939–1945)
edytujPo agresji ZSRR na Polskę we wrześniu 1939, okupacji wschodnich województw Rzeczypospolitej przez Armię Czerwoną i aneksji tych terenów przez ZSRR przyjęła obywatelstwo radzieckie. Pracowała w Radzie Związków Zawodowych we Lwowie, była sekretarzem Komitetu Obwodowego MOPR[10]. Zajmowała się głównie sprawami bytowymi polskich komunistów, którzy znaleźli się we Lwowie, poznała tam m.in. Władysława Gomułkę i Józefa Różańskiego[10]. W 1940 została „członkiem wszechzwiązkowym” KC MOPR. W tym czasie współpracowała – razem z grupą innych komunistów – z wydawnictwem „Nowe Widnokręgi” we Lwowie. Po wybuchu w czerwcu 1941 wojny niemiecko-sowieckiej zbiegła do Charkowa, a następnie do Samarkandy[10]. Zajmowała się pomocą żywnościową i bytową dla polskich komunistów w Samarkandzie[10]. W latach 1943–1944 zasiadała w Zarządzie Głównym Związku Patriotów Polskich[10]. Zajmowała się organizacją struktur terenowych ZPP i działalnością propagandową, m.in. pisała artykuły do pisma „Wolna Polska”[10]. Mieszkała w tym okresie w Moskwie[10].
W PRL
edytujKariera w partii
edytujW październiku 1944 została przyjęta do Polskiej Partii Robotniczej. Zasiadała w Krajowej Radzie Narodowej z nominacji ZG ZPP. Była delegatem na I zjazd PPR (1945), II Zjazd PPR (1948) i Kongres Zjednoczeniowy Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, na którym została wybrana do Centralnej Komisji Kontroli Partyjnej (w jej skład wchodziła do marca 1954).
W Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego
edytujOd grudnia 1944 pracowała w Resorcie Bezpieczeństwa Publicznego na stanowiskach kierownika sekcji, kierownika wydziału, od 1945 p.o., a następnie dyrektorka Departamentu V Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego.
Jej departament zajmował się organizacjami młodzieżowymi i społecznymi, partiami politycznymi (np. PSL, PPS), a także Kościołem katolickim i innymi związkami religijnymi, instytucjami kulturalnymi i oświatowymi[11]. Teoretycznie departament miał charakter operacyjny, nie śledczy, pracownicy mieli rozpracowywać, aresztować i dokonywać jedynie wstępnych przesłuchań, a następnie przekazywać do Departamentu Śledczego[11]. Najważniejszym zadaniem była walka z Kościołem katolickim. W ramach realizacji tego zadania Brystiger opracowała szeroką strategię walki z Kościołem i dążyła do rozbudowania sieci informatorów[11].
Z uwagi na przypisywany jej sadyzm i rzekome stosowanie tortur wobec przesłuchiwanych więźniów UB znana jest jako „krwawa Luna”[12][13], jednak w świetle obecnych badań niektórzy z badaczy wskazują na brak dowodów na to, by stosowała przemoc podczas przesłuchań lub by wykazywała sadystyczne skłonności[14][15]. Brystigerowa nie zajmowała się akowskim podziemiem zbrojnym, gdzie najwięcej było spraw trudnych, w tym śmiertelne[16]. Jako dowód sadystycznych skłonności Brystigerowej cytowany jest fragment wspomnień Anny Rószkiewicz-Litwinowiczowej: „Julia Brystygierowa słynęła z sadystycznych tortur zadawanych młodym więźniom, była zdaje się zboczona na punkcie seksualnym i tu miała pole do popisu”[17]. Anna Rószkiewicz-Litwinowiczowa nie była jednak przesłuchiwana przez Julię Brystiger[18]. Twierdzi, że usłyszała tę opowieść od innego żołnierza AK, brak jest jednak informacji czy ten inny żołnierz był przesłuchiwany i co dokładnie powiedział[18]. Inną przypisywaną Brystiger zbrodnią jest śmiertelne pobicie członka PSL Bolesława Szafarzyńskiego[11]. Szafarzyński został dotkliwie pobity przez UB, jednak nie było to pobicie śmiertelnie. Jego proces toczył się w Olsztynie, a nie w Warszawie, gdzie pracowała wówczas Brystiger[19].
Badacze wskazujący na brak jej udziału w śledztwie, nie odnoszą się jednak do źródeł archiwalnych, zgromadzonych w zasobie Instytutu Pamięci Narodowej, dotyczących śledztwa przeciw niemu. Ich relacje są zatem pozbawione odniesień źródłowych[20][11][21]. Tymczasem, jak wielokrotnie cytowano, Brystiger zarzuca się, że w wyniku śledztwa prowadzonego przez nią, Szafarzyński „stanowił (...) widok przerażający. Jądra miał na wysokości kolan. Brystygierowa wsadzała mu przyrodzenie do szuflady, następnie zatrzaskiwała i bez opamiętania biła”[22]. Podsumowując, trudno jest ustalić, czy rzeczywiście Brystigerowa dla własnej przyjemności znęcała się nad więźniami. Nie należy jednak odrzucać tej tezy, co uczynili niektórzy z badaczy zajmujących się jej biografią. Nie ma wątpliwości jednak, że o wszelakich torturach wiedziała i je aprobowała[23].
Julia Brystiger zajmowała się prowokacjami, agenturą w tym i innych środowiskach (środowisko literacko-artystyczne i inteligenckie), inspirowała tamże rozłamy, jednak nie prowadziła bezpośrednio śledztw i nie przesłuchiwała formalnie, choć wielokrotnie rozmawiała z aresztowanymi. Z pewnością była także świadoma przemocy i tortur, które miały miejsce w więzieniach UB[18]. Klasycznym przykładem[potrzebny przypis] jej postępowania w odniesieniu do tych środowisk była sprawa Pawła Jasienicy, w odniesieniu do którego spowodowała jego zwolnienie, choć groziła mu kara śmierci, uznając, że bardziej będzie przydatny dla reżimu komunistycznego i realizowanych przez nią celów jako żywy[24]. W październiku 1946 przesłuchiwała Zygmunta Augustyńskiego, redaktora naczelnego „Gazety Ludowej”[25]. Gdy Augustyński odrzucił propozycję Brystigerowej podpisania zobowiązania do współpracy z UB w zamian za uwolnienie[25], został w pokazowym procesie skazany na 15 lat więzienia[26].
Urząd | Stanowisko | Od |
---|---|---|
RBP Lublin | kierownik Sekcji III | 18.12.1944 |
MBP Warszawa | naczelnik Wydziału III Departamentu I | 17.07.1945 |
MBP Warszawa | p.o. dyrektora Departamentu V | 11.10.1945 |
MBP Warszawa | dyrektor Departamentu V | 15.01.1950 |
MBP Warszawa | dyrektor Departamentu III | 01.08.1954 |
KdsBP Warszawa | dyrektor Departamentu III | od 01.01.1955 do 16.11.1956 |
Ostatnie lata
edytujW 1957 w związku z procesami byłych funkcjonariuszy UB planowano pociągnąć ją do odpowiedzialności karnej. Odeszła z resortu bezpieczeństwa 16 listopada 1956. Próbowała później swoich sił jako pisarka (pod pseudonimem literackim Julia Prajs), wydała m.in. powieść Krzywe litery. Pracowała w Państwowym Instytucie Wydawniczym jako redaktor. W szpitalu poznała niewidomą siostrę zakonną Bonifację Goldman[28][29], a przez nią – środowisko skupione wokół zakładu dla niewidomych w Laskach. Gościła tam wielokrotnie, spotykając się z tamtejszymi duszpasterzami. Inwigilowana przez Służbę Bezpieczeństwa zrezygnowała z wizyt[30].
Zmarła w Warszawie 9 października 1975. Pochowana na cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kwatera D 33-2-12)[31].
Rodzina
edytujJej mężem był od 1920 działacz syjonistyczny, doktor prawa i filozofii Chaim Nuta Brüstigier (1890–1932), z którym miała syna Michała (1921–2016), muzykologa.
Ordery i odznaczenia
edytuj- Order Sztandaru Pracy I klasy
- Order Krzyża Grunwaldu III klasy (10 października 1945)[32]
- Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (3 stycznia 1945)
Publikacje
edytuj- Krzywe litery (1960)
- Znak „H”: opowiadania (1962)
- Przez ucho igielne (1965)
Odniesienia w kulturze
edytujW 1997 powstał telewizyjny film dokumentalny (52 min) Świat Luny w reżyserii Ignacego Szczepańskiego[33]. Film prezentuje sylwetkę Julii Brystiger (nazywanej w nim Julią Bristigerową), a zarazem pokazuje okres stalinizmu w Polsce. O Lunie, jej życiu, cechach charakteru, metodach działania i jej czasach opowiadają przed kamerą: płk. Henryk Piecuch, Zygmunt Kałużyński, Włodzimierz Sokorski, prof. Andrzej Paczkowski, Kazimierz Koźniewski, Jan Nowak-Jeziorański, Włodzimierz Rekłajtis i Krzysztof Kozłowski.
W 2016, na kanwie biografii Julii Brystiger, powstał film „Zaćma” w reżyserii Ryszarda Bugajskiego[34].
O jej życiu i działaniu opowiada książka Iwony Kienzler „Krwawa Luna i inni”, gdzie poruszane są również losy innych funkcjonariuszy, np. Stefana Michnika czy Józefa Różańskiego[35].
Uwagi
edytuj- ↑ Znana także pod nazwiskami: Brystygier, Brystyger, Bristiger(owa), Brüstiger, Briestiger, pseudonimami: Luna, Krwawa Luna, Daria, Ksenia, Maria, a jej pseudonim literacki brzmiał Julia Prajs.
- ↑ W zbiorze reportaży Marka Łuszczyny pt. „Zimne. Polki, które nazwano zbrodniarkami”, w rozdziale „Niewidzialna” (s. 57) podana data śmierci Julii Brystiger to 9 listopada 1975.
Przypisy
edytuj- ↑ Ryszard Terlecki, Tarcza i miecz komunizmu. Historia aparatu bezpieczeństwa w Polsce 1944-1990, Kraków 2007, s. 364.
- ↑ Czesław Grzelak, Henryk Stańczyk, Stefan Zwoliński, Armia Berlinga i Żymierskiego, Warszawa 2009, s. 42.
- ↑ Akt urodzenia Krwawej Luny! [skany] - More Maiorum [online], www.moremaiorum.pl [dostęp 2020-07-09] (pol.).
- ↑ a b Bukalska 2016 ↓, Miłość.
- ↑ Joanna Pisulińska, Doktoraty historyczne na Uniwersytecie Jana Kazimierza 1918-1939, [w:] Wielokulturowe środowisko historyczne Lwowa w XIX i XX w., t. 1, red. Jerzy Maternicki, Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego 2004, s. 233–249.
- ↑ Julia Brystygier (Bristiger, Brüstigier), z domu Prajs (Preiss) Julia. jhi.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-01-13)]..
- ↑ Magdalena Kicińska , Prawdziwa historia Julii Brystygierowej: Wyroki piszę zielonym atramentem, „wyborcza.pl”, 18 lipca 2018 [dostęp 2018-07-19] (pol.).
- ↑ a b c d e f g h Bukalska 2016 ↓, Więzienie.
- ↑ Bukalska 2016 ↓, Więzienie - Wyrok.
- ↑ a b c d e f g Bukalska 2016 ↓, Wojna.
- ↑ a b c d e Bukalska 2016 ↓, Ministerstwo.
- ↑ Iwona Kienzler , Kaci Polski Ludowej, s.63, ISBN 978-83-11-16505-2 .
- ↑ Piotr Forecki , Fantazmat Julii Brystiger, „Środkowoeuropejskie Studia Polityczne” (1), 2017, s.47, DOI: 10.14746/ssp.2017.1.3, ISSN 1731-7517 [dostęp 2024-05-03] .
- ↑ Bukalska 2016 ↓, Krew, s. 136-144.
- ↑ Por. Tomasz Targański, Ciemna strona Luny; [w:] „Polityka”, 2016, nr 38, s. 54–56.
- ↑ Andrzej Friszke: Między wojną a więzieniem. Młoda inteligencja katolicka 1945–1953.
- ↑ Anna Rószkiewicz-Litwinowiczowa: Trudne decyzje. Kontrwywiad Okręgu Warszawa AK 1943–1944, więzienie 1949–1954. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1991, s. 106. ISBN 83-06-02085-5.
- ↑ a b c Bukalska 2016 ↓, Krew.
- ↑ Piotr Forecki , Fantazmat Julii Brystiger, „Środkowoeuropejskie Studia Polityczne” (1), 2017, s.54, DOI: 10.14746/ssp.2017.1.3, ISSN 1731-7517 [dostęp 2024-05-03] .
- ↑ Patrycja Bukalska twierdziː "Nie znalazłam relacji na temat osobistego znęcania się nad więźniami przez Lunę, a te, które są znane, albo się nie potwierdzają, albo ich oryginalne źródło jest nieznane". W swojej książce nie cytuje jednak chociażby akt procesowych wspomnianego już Bolesława Szafarzyńskiego, które znajdują się w zasobie archiwalnym IPN (sygn. IPN Ol 8/830-837; IPN BU 1019/948-950), co może świadczyć o niezapoznaniu się z nimi. W przypadku gdyby informacje o braku udziału Brystygier znajdowały się w powyższych aktach, z pewnością taka informacja znalazłaby się w przypisie jej książki. Por.ː https://weekend.gazeta.pl/weekend/7,177342,20864979,sadystka-nimfomanka-twarz-komunistycznej-bezpieki-jak-powstala.html
- ↑ Piotr Zaremba. Luna: zabawa w Boga. „wSieci”. 5–11 XII, 2016.
- ↑ „Zbrodnicze monstrum” z UB. Jej tortury przerażały mężczyzn [online], Historia Do Rzeczy, 20 sierpnia 2020 [dostęp 2023-12-06] (pol.).
- ↑ Tomasz Targański , Julia Brystygierowa: najbardziej wpływowa kobieta stalinowskiej Polski [online], www.polityka.pl, 2016 [dostęp 2023-12-06] (pol.).
- ↑ Koper Sławomir, Kobiety władzy PRL. Warszawa 2012.
- ↑ a b Gazeta naprawdę ludowa, „Onet Wiadomości”, 7 grudnia 2009 [dostęp 2018-08-16] (pol.).
- ↑ Proces pokazowy Zygmunta Augustyńskiego w świetle wybranej prasy polskiej | HISTORIA.org.pl – historia, kultura, muzea, matura, rekonstrukcje i recenzje historyczne [online], historia.org.pl [dostęp 2018-08-16] (pol.).
- ↑ Katalog pracowników, funkcjonariuszy, żołnierzy organów bezpieczeństwa państwa [online], bip.ipn.gov.pl [dostęp 2016-08-13] .
- ↑ Opatrzność miała tu wiele do roboty [online], tygodnik.tvp.pl [dostęp 2022-10-11] (pol.).
- ↑ Natalia Budzyńska , Twarze krwawej Luny, w: Przewodnik Katolicki, nr. 26, 2016 .
- ↑ Jan Żaryn , Córka marnotrawna, czyli Luna w Laskach, listopad 2005 .
- ↑ Wyszukiwarka cmentarna – Warszawskie cmentarze.
- ↑ M.P. z 1945 r. nr 44, poz. 109. „za działalność w konspiracji, udział w walkach partyzanckich i za zasługi w organizowaniu służby Bezpieczeństwa i Milicji Obywatelskiej”.
- ↑ Świat Luny w bazie filmpolski.pl
- ↑ Janusz Wróblewski: Zbrodnia bez rozliczenia. Polityka Sp. z o.o. S.K.A., 2016-11-22. [dostęp 2016-12-07].
- ↑ Krwawa Luna i inni [online], Lubimyczytać.pl [dostęp 2017-06-24] .
Bibliografia
edytuj- Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego t. 1, suplement, Warszawa 1985.
- Jan Żaryn, BEP, Córka marnotrawna, czyli Luna w Laskach, Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej, 11(58) listopad 2005.
- Sławomir Koper, Kobiety władzy PRL. Warszawa 2012.
- Krwawa Luna. Wyroki piszę zielonym atramentem. Prawdziwa historia Julii Brystygierowej. Z Patrycją Bukalską, autorką książki „Krwawa Luna” rozmawia Magdalena Kicińska; [w:] „Duży Format” (dod. do „Gazeta Wyborcza”), 24 października 2016, s. 6–8.
- Patrycja Bukalska: Krwawa Luna. Warszawa: Wydawnictwo Wielka Litera, 2016. ISBN 978-83-8032-122-9.
- Iwona Kienzler, Krwawa Luna i inni.