Wikipedia

Julian Chorążycki

polski lekarz i oficer żydowskiego pochodzenia

Julian Eliasz Chorążycki[1][2] (ur. 19 sierpnia 1885 w Szawlach, zm. około 19 kwietnia 1943 w Treblince) – polski lekarz otolaryngolog i oficer Wojska Polskiego pochodzenia żydowskiego. Weteran I wojny światowej i wojny polsko-bolszewickiej. W czasie II wojny światowej pierwszy przywódca i organizator ruchu oporu w obozie śmierci w Treblince, którego celem było wywołanie zbrojnego powstania w obozie.

Julian Chorążycki
Ilustracja
Chorążycki na zdjęciu wykonanym przed wrześniem 1940
kapitan kapitan
Data i miejsce urodzenia

19 sierpnia 1885
Szawle

Data i miejsce śmierci

kwiecień 1943
Obóz zagłady w Treblince

Przebieg służby
Lata służby

1914–1922

Siły zbrojne

Armia Imperium Rosyjskiego
Wojsko Polskie

Główne wojny i bitwy

I wojna światowa, wojna polsko-bolszewicka

Późniejsza praca

lekarz otolaryngolog

Odznaczenia
Krzyż Walecznych (od 1941)
Multimedia w Wikimedia Commons

Przyłapany przez Niemców na przygotowaniach do nabycia broni od przekupionego ukraińskiego strażnika, w kwietniu 1943 został zamordowany lub, wedle innej wersji, popełnił samobójstwo, by nie ujawnić szczegółów planowanej akcji na torturach. Samo powstanie faktycznie wybuchło 2 sierpnia tego samego roku.

Życiorys edytuj

Urodził się 19 sierpnia 1885 w Szawlach w Imperium Rosyjskim, w rodzinie Juliusza i Anny z Lunzów[3][4][a]. On sam był katolikiem, jego rodzice byli wyznania mojżeszowego[2]. W dzieciństwie przeprowadził się do Warszawy i rozpoczął edukację, jednak za udział w strajku podczas rewolucji 1905 roku został wydalony z gimnazjum. Ostatecznie ukończył inną szkołę, Gimnazjum Petersburskie. Po zdaniu egzaminów wyjechał do Monachium, gdzie na Uniwersytecie Ludwika i Maksymiliana rozpoczął studia medyczne. W 1910 obronił pracę dyplomową na temat patogenezy i przebiegu klinicznego stwardnienia rozsianego. Posiadającemu paszport rosyjski Chorążyckiemu na dyplomie zrusyfikowano nazwisko na „Izaak Ilja Choronszinskij”[4].

Służba wojskowa edytuj

Wkrótce po ukończeniu studiów Chorążycki powrócił do Warszawy, gdzie w 1911 zdał państwowy egzamin, a od 3 stycznia 1914 uzyskał prawo wykonywania zawodu lekarza. W tym samym roku znalazł pracę w warszawskim szpitalu na Czystem jako asystent otolaryngologa Stanisława Leopolda Lublinera. Już kilka miesięcy później, po wybuchu I wojny światowej, 1 sierpnia 1914 został powołany do Armii Rosyjskiej. Przez pierwsze dwa lata wojny, do 5 kwietnia 1916, pełnił obowiązki młodszego lekarza w stacjonującym w Kraśniku 9 Pułku Kozaków Dońskich(inne języki). Następnie był przez kilka miesięcy ordynatorem jednego z lazaretów 23. Dywizji Piechoty Imperium Rosyjskiego, a od września 1916 do 2 maja 1918 był naczelnym lekarzem w 22 Niżegorodzkim pułku piechoty[6].

Po zakończeniu wojny na froncie wschodnim powrócił do Polski, gdzie 10 marca 1919 został powołany do Wojska Polskiego. Zweryfikowany w stopniu kapitana rezerwy lekarza w Korpusie Oficerów Sanitarnych ze starszeństwem z dniem 1 czerwca 1919[7][8][9][5], w czasie wojny polsko-bolszewickiej służył m.in. jako lekarz naczelny 2 pułku piechoty Legionów i 3 pułku piechoty Legionów. Przez pewien czas szefował także szpitalowi polowemu nr 103 przy 2 Dywizji Piechoty Legionów oraz był dowódcą kompanii sanitarnej w tej dywizji. W marcu 1921, w toku demobilizacji Wojska Polskiego, Chorążycki został wycofany ze służby liniowej i objął stanowisko ordynatora oddziału otolaryngologicznego 3 Szpitala Okręgowego w Grodnie. Zdemobilizowany w maju 1922, pozostał przypisany do 1 Szpitala Okręgowego w Warszawie jako rezerwista[10]. W 1923, 1924 był oficerem rezerwowym warszawskiego 1 batalionu sanitarnego[11][12]. W 1934 pozostawał w grupie oficerów rezerwy – lekarzy przydzielonych do kadry zapasowej 1 Szpitala Okręgowego w Warszawie[13].

Okres międzywojenny i II wojna światowa edytuj

 
Kwestionariusz zgłoszenia Chorążyckiego jako lekarza niemieckim władzom okupacyjnym, złożony przez niego 10 września 1940

Na początku istnienia II Rzeczypospolitej prowadził praktykę jako lekarz chorób uszu gardła i nosa w Warszawie przy ulicy Marszałkowskiej 150 (1918/1919, w reklamie prasowej określony jako Julian Chorążycki junior)[14][15], później przy ulicy Śniadeckich 13 (1923, wówczas także leczący choroby płuc)[16][17].

Na temat losów Juliana Chorążyckiego w okresie międzywojennym wiadomo bardzo niewiele, a zachowane dane są fragmentaryczne. Dodatkową komplikacją jest fakt, że równolegle z nim w Warszawie prowadził praktykę inny otolaryngolog o tym samym nazwisku, jego krewny Borys Chorążycki[10]. Obaj lekarze często są ze sobą myleni w powojennych publikacjach[18].

Nie wiadomo, kiedy Chorążycki poślubił Rozalię z Lewenfiszów, w każdym razie w wypełnionym w 1924 kwestionariuszu, przechowywanym współcześnie w Głównej Bibliotece Lekarskiej, widnieje adnotacja o niej oraz o ich córce, dwuletniej Janinie. W tym czasie Chorążycki prowadził prywatną praktykę lekarską przy ul. Śniadeckich 13 m. 4 i posiadał umowę z kasą chorych. W kolejnych latach Chorążyccy przeprowadzili się na ulicę Widok, a w latach 30. XX wieku na Nowogrodzką 31 m. 18. Od 1 lipca 1938 pracował w ambulatorium Ubezpieczalni Społecznej, a równolegle prowadził także własną praktykę[2].

Nie jest jasne, czy po wybuchu II wojny światowej Julian Chorążycki został ponownie zmobilizowany, jednak autorka najpełniejszego biogramu lekarza, Agnieszka Haska, uważa to za prawdopodobne[2]. Nie dostał się do niewoli, bowiem z zachowanych dokumentów wynika, że w 1940 mieszkał w swoim warszawskim mieszkaniu, pod własnym nazwiskiem, i był jednym z płatników kontrybucji nałożonej przez okupanta na wszystkich lekarzy zrzeszonych w Izbie Lekarskiej. W kwestionariuszu z września tego roku wpisał, że jest lekarzem wolontariuszem w Służbie Zdrowia miasta Warszawy[2].

Treblinka edytuj

Pod koniec roku przeniósł się do getta warszawskiego, na ul. Nowolipki 54 m. 4. Tam kontynuował praktykę lekarską[9][19]. Z getta został wywieziony do obozu zagłady w Treblince, być może w toku tzw. Wielkiej Akcji latem 1942, choć niektóre powojenne relacje sugerują termin po październiku 1942[19].

Julian Chorążycki ze względu na swój zawód został wyselekcjonowany z transportu i dzięki temu uniknął natychmiastowej śmierci w komorze gazowej. Został zatrudniony w niemieckiej izbie chorych (tzw. rewirsztubie)[5][20]. Jako lekarz esesmanów zaliczał się do grona tzw. nadwornych Żydów (niem. Hofjuden), czyli najbardziej uprzywilejowanych więźniów Treblinki[21][b]. Mimo niemieckich zakazów starał się wykorzystać swą pozycję, by w miarę możliwości nieść pomoc chorym więźniom[23]. Szybko zdobył sobie ich wielki szacunek[21][24]. Jesienią 1942 wraz z dr Ireną Lewkowską oraz nieznanymi z imienia doktorami Rajzlikiem i Rybakiem wszedł także w skład personelu medycznego izby chorych z 15 łóżkami dla więźniów, utworzonej przez Niemców w obozie wraz ze zmianami organizacyjnymi mającymi na celu utworzenie z więźniów stałej kadry[25].

 
Masowy grób w Treblince, zdjęcie z 1943

Późniejsze losy Chorążyckiego znane są dzięki powojennym relacjom kilku członków komand roboczych Treblinki, którzy przeżyli wojnę: Stanisława Kona, Samuela Rajzmana[26], Berka Rojzmana, Samuela Willenberga oraz Richarda Glazara. Różnią się one w szczegółach, jednak większość jest zgodna co do tego, że to Chorążycki zainicjował wraz z kilkoma innymi osobami powstanie tzw. Komitetu Organizacyjnego, czyli tajnej organizacji mającej na celu wywołanie zbrojnego powstania w obozie i przygotowanie masowej ucieczki więźniów[19][27]. Komitet zawiązano na przełomie lutego i marca 1943 roku, Chorążycki był jego założycielem i, początkowo, nieformalnym liderem[28][29]. Korzystając z faktu, że więźniowie potajemnie gromadzili pozostałe po zagazowanych Żydach pieniądze, złoto i kosztowności, nawiązał kontakt z ukraińskimi strażnikami, licząc, że zdoła ich przekupić i zdobyć w ten sposób broń i amunicję[30][20][31].

Pewnego dnia w pierwszej połowie kwietnia 1943 roku izbę chorych odwiedził zastępca komendanta obozu, SS-Untersturmführer Kurt Franz, który przypadkiem odkrył pieniądze przeznaczone dla jednego ze strażników. W myśl niepisanego obozowego prawa przechowywanie walut lub kosztowności było występkiem karanym śmiercią[21]. Istnieje kilka rozbieżnych wersji tego, co wydarzyło się później[20].

Wedle najbardziej rozpowszechnionej[20] Franz rozkazał Chorążyckiemu opróżnić kieszenie i znalazł w nich przeszło 150 tysięcy złotych[c][d]. Wedle Richarda Glazara Chorążycki miał rzucić się na Franza, jednak w wynikłej bójce to Franz zyskał przewagę. Starszy i niższy od niego lekarz wyrwał się z gabinetu, jednak został złapany przez esesmanów i pobity do nieprzytomności, a następnie pobity na śmierć pałkami podczas nadzwyczajnie zwołanego apelu[20]. Z kolei Willenberg podaje, że podczas bójki obaj walczyli jak równy z równym, gdy nagle Chorążycki osunął się na ziemię bez przytomności. Franz, podejrzewając, że ten zażył cyjankali, kazał esesmanom i strażnikom ukraińskim przynieść wiadro wody, którą sam wlał w usta nieprzytomnego Chorążyckiego, podczas gdy jeden ze strażników kopał go w brzuch, jednak takie płukanie żołądka nie przyniosło efektów[e]. Rozwścieczony Franz kazał dla postrachu przewiesić ciało lekarza przez kozła i wymierzyć mu 50 batów podczas nadzwyczajnie zwołanego apelu[32][9]. Wersję o truciźnie potwierdza również Berek Rojzman, twierdzi jednak, że działała powoli. Franz kazał strażnikom pobić Chorążyckiego, by wyjawił cel zbierania gotówki, jednak ten milczał; pobitego odniesiono do lazaretu, gdzie wkrótce zmarł[32]. Jeszcze inną nieco wersję odnotował w spisanym w 1945 świadectwie Samuel Rajzman. Według niego 19 kwietnia 1943 Chorążycki nieprawidłowo zasalutował Franzowi. Gdy ten uderzył go batem, Chorążycki zaatakował Niemca nożem. Franz salwował się ucieczką przez okno, a nim nadbiegły posiłki, Chorążycki zażył truciznę i zmarł[32][21].

Epilog edytuj

 
Zdjęcie płonącego obozu w Treblince wykonane z odległości kilku kilometrów przez Franciszka Ząbeckiego
Osobny artykuł: Powstanie w Treblince.

Jakkolwiek było[f], Chorążycki zmarł nie wyjawiając żadnej z tajemnic Komitetu Organizacyjnego[21][36]. Choć jego śmierć była bardzo poważnym ciosem dla obozowej konspiracji, nie doprowadziła do jej paraliżu. Wkrótce dzięki dorobieniu klucza do niemieckiego magazynu spiskowcy uzyskali możliwość zdobycia broni i amunicji[37].

Ostatecznie powstanie wybuchło 2 sierpnia i zakończyło się połowicznym sukcesem: spalono wiele elementów infrastruktury obozowej, a spośród ok. 840 więźniów przebywających w obozie ok. czterystu zdołało zbiec[38]. Większość z nich nie dożyła wyzwolenia, wojnę przeżyło około 70 spośród uciekinierów z Treblinki[38].

W 1945 roku, w drugą rocznicę powstania w getcie warszawskim, gen. Michał Rola-Żymierski pośmiertnie odznaczył Chorążyckiego Krzyżem Walecznych[5].

Uwagi edytuj

  1. ↑ Inne źródła jako miejsce urodzenia podają Warszawę[5].
  2. ↑ Według powojennej relacji Kona pracował jako „radca lekarski” przyjmujący chorych przed bramą tzw. Lazaretu, czyli miejsca straceń ucharakteryzowanego na szpital, w którym mordowano tych więźniów, którzy nie mogli samodzielnie pokonać drogi z rampy wyładowczej do komór gazowych[22].
  3. ↑ Samuel Willenberg podaje kwotę 750 tysięcy złotych[32].
  4. ↑ Wedle oficjalnego kursu odpowiadało to 75 tysiącom reichsmarek, wedle faktycznego kursu czarnorynkowego – 15 tysiącom[33], choć oczywiście wartość ta w warunkach obozu zagłady była czysto teoretyczna. Pewne wyobrażenie o kwocie dają przeliczniki dla historycznych walut zaproponowane przez prof. Samuela H. Williamsona, według których kwota ta odpowiada w przybliżeniu od 520 tysięcy do 1 450 000 dzisiejszych dolarów, zależnie od przyjętej rachuby[34].
  5. ↑ W jeszcze innej wersji płukanie żołądka miała przeprowadzić żydowska lekarka Irena Lewkowska[9].
  6. ↑ Współczesna badaczka losów Chorążyckiego, Agnieszka Haska, przychyla się raczej ku wersjom Glazara, Willenberga i Rojzmana[35].

Przypisy edytuj

  1. ↑ Rocznik Oficerski 1923 ↓, s. 1612.
  2. ↑ a b c d e Haska 2013 ↓, s. 247.
  3. ↑ Stanisław Łoza (red.): Czy wiesz kto to jest? Uzupełnienia i sprostowania. Warszawa: Wydawnictwo Głównej Księgarni Wojskowej, 1939, s. 40. [dostęp 2021-07-05].
  4. ↑ a b Haska 2013 ↓, s. 245.
  5. ↑ a b c d Webb i Chocholatý 2014 ↓, s. 264.
  6. ↑ Haska 2013 ↓, s. 245–246.
  7. ↑ Rocznik Oficerski 1923 ↓, s. 1222.
  8. ↑ Rocznik Oficerski 1924 ↓, s. 1101.
  9. ↑ a b c d Auerbach 2012 ↓, s. 30.
  10. ↑ a b Haska 2013 ↓, s. 246.
  11. ↑ Rocznik Oficerski 1923 ↓, s. 1129.
  12. ↑ Rocznik Oficerski 1924 ↓, s. 1022.
  13. ↑ Rocznik Oficerski Rezerw 1934 ↓, s. 214, 731.
  14. ↑ Ogłoszenie. „Kurier Warszawski”. 341, s. 6, 10 grudnia 1918. 
  15. ↑ Ogłoszenie. „Kurier Warszawski”. 65, s. 11, 6 marca 1919. 
  16. ↑ Ogłoszenie. „Kurier Warszawski”. 148, s. 10, 30 maja 1923. 
  17. ↑ Ogłoszenie. „Kurier Warszawski”. 190, s. 4, 11 lipca 1923. 
  18. ↑ Haska 2013 ↓, s. 246, 247–248.
  19. ↑ a b c Haska 2013 ↓, s. 248.
  20. ↑ a b c d e Haska 2013 ↓, s. 251.
  21. ↑ a b c d e Arad 1999 ↓, s. 273.
  22. ↑ Haska 2013 ↓, s. 250.
  23. ↑ Arad 1999 ↓, s. 219.
  24. ↑ Kopówka i Rytel-Andrianik 2011 ↓, s. 99.
  25. ↑ Maranda 2002 ↓, s. 160–161.
  26. ↑ Rajzman 1945 ↓, s. 122–125.
  27. ↑ Maranda 2002 ↓, s. 176.
  28. ↑ Arad 1999 ↓, s. 271–272.
  29. ↑ Webb i Chocholatý 2014 ↓, s. 99–100.
  30. ↑ Arad 1999 ↓, s. 272.
  31. ↑ Maranda 2002 ↓, s. 177.
  32. ↑ a b c d Haska 2013 ↓, s. 252.
  33. ↑ Lehnstaedt 2016 ↓, s. 137.
  34. ↑ Williamson 2017 ↓.
  35. ↑ Haska 2013 ↓, s. 253.
  36. ↑ Haska 2013 ↓, s. 252–253.
  37. ↑ Arad 1999 ↓, s. 273–274.
  38. ↑ a b Młynarczyk 2013 ↓, s. 95.

Bibliografia edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Julian_Chorążycki&oldid=70951998”