Juliusz Frist

Juliusz Frist (ur. 3 grudnia 1887 w Krakowie, zm. 22 kwietnia 1942 pod Orelcem) – doktor praw, przedsiębiorca, ofiara Holokaustu.

Juliusz Frist

Data i miejsce urodzenia	3 grudnia 1887 Kraków
Data i miejsce śmierci	22 kwietnia 1942 pod Orelcem
Przyczyna śmierci	Egzekucja pod Orelcem
Zawód, zajęcie	przedsiębiorca
Narodowość	żydowska
Tytuł naukowy	doktor praw
Alma Mater	Uniwersytet Jagielloński
Rodzice	Henryk, Gitla
Małżeństwo	Dorota z d. Bannet
Dzieci	Karolina, Zofia
Krewni i powinowaci	Andrzej Jus (szwagier), Ludwik Jus (swat)

Życiorys

Rodzina i wykształcenie

Juliusz Frist urodził się 3 grudnia 1887 w Krakowie w rodzinie żydowskiej, od lat zamieszkującej w tym mieście. Był synem Henryka Frista (1855–1920, założyciel Salonu Malarzy Polskich przy ulicy Floriańskiej 37 w Krakowie) i Gitli (wzgl. Gusty, córki antykwariusza Jakuba Mendla Himmelblaua). Miał braci: młodszy Józef był także prawnikiem, a starszy – okulistą.

Ukończył gimnazjum oraz studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego. Uzyskał stopień doktora praw. Podjął pracę w zawodzie prawniczym w Bozen na obszarze ówczesnych Austro-Węgier.

Przed wybuchem I wojny światowej związał się z siostrą swojego kolegi Jakuba Banneta, Dorotą (ur. 27 listopada 1891 w Krakowie, córką Salomona i Cyli z domu Liebermann oraz bratanica Arnolda Banneta – inicjatora założenia Krakowskiego Towarzystwa Ratunkowego, która studiowała chemię na UJ, lecz po zawarciu małżeństwa i wobec wybuchu I wojny światowej studiów nie ukończyła; była kuzynką polityka PPS i parlamentarzysty w II RP). Miał córki: starsza Karolina, ur. 31 grudnia 1914 w Wiedniu (gdzie – wobec zbliżających się do Krakowa Rosjan – Juliusz skierował ciężarną żonę), była absolwentką prawa z 1936, a młodsza Zofia urodziła się 27 listopada 1917 w Krakowie i studiowała grafikę w Wiedniu aż do czasu Anschlussu Austrii w 1938.

Okres międzywojenny

Zakłady Graficzne „Akropol” (przed 1934)

Po zakończeniu wojny i nastaniu niepodległej II Rzeczypospolitej, z uwagi na brak perspektyw pracy w zawodzie wskutek nadmiaru prawników w Krakowie, Juliusz Frist zdecydował się skupić na rozwoju przedsiębiorstwa pozostawionego przez ojca. Mając świadomość zapotrzebowania na reprodukcje graficzne dzieł (głównie ze strony szkół, a także instytucji państwowych i prywatnych), postanowił unowocześnić działanie pracowni. W tym celu sprowadził do Krakowa na kilka miesięcy niemieckich specjalistów z Drezna i Lipska, którzy wyszkolili krakowskich pracowników firmy. Z drugiego z tych miast zamówił też maszynę drukarską. Wobec rosnącego popytu na reprodukcje całe przedsięwzięcie rosło w siłę, a przedsiębiorstwo pod nazwą Zakłady Graficzne „Akropol” przeniosło się z przedmieść Krakowa do własnej siedziby przy ulicy Grzegórzeckiej 23, zaprojektowanej przez Juliusza. W ramach przedsiębiorstwa działał wspólnie z bratem Józefem, przy czym Juliusz skupiał się na rozwoju firmy, a jego brat zajmował się administracją i prowadzeniem biznesu. Po 10 latach rozwoju przedsiębiorstwo Akropol zatrudniało około 100 pracowników. Rodzinna firma nadal utrzymywała odziedziczony po ojcu Salon Malarzy Polskich w centrum miasta. Przed 1934 Wydawnictwo Księgarni Salonu Malarzy Polskich „Henryk Frist i Ska” zostało wielokrotnie odznaczone medalami na wystawach światowych, a słowa uznania dla przedsiębiorstwa wyrażali m.in. Kancelaria Cywilna Prezydenta RP, sekretariat Ministerstwa Spraw Wojskowych, gen. Józef Haller oraz malarze Wojciech Kossak, Stanisław Batowski, Piotr Stachiewicz.

W okresie międzywojennym Juliusz Frist zamieszkiwał w Krakowie przy ulicy Wielopole 15. Jego rodzina była wyznania mojżeszowego, aczkolwiek zasymilowana i poczuwająca się do polskości. Wobec narastającej fali antysemityzmu, zarówno w Polsce, jak i w III Rzeszy, rozważał on wyprowadzkę wraz z rodziną do Zachodniej Europy albo do Stanów Zjednoczonych. Prywatnie grał na skrzypcach, często wraz z żoną akompaniującą mu na fortepianie.

II wojna światowa

Po wybuchu II wojny światowej i wobec zbliżania się okupantów niemieckich do Krakowa w dniu 3 września 1939 Frist wyjechał wraz z żoną Dorotą i córką Karoliną pociągiem na wschód do Lwowa (wojska niemieckie zajęły Kraków 6 września 1939). Tam czekała na nich młodsza córka Zofia, wysłana do tego miasta przez rodziców jeszcze przed wybuchem wojny. Po opuszczeniu Krakowa i wkroczeniu Niemców fabryka reprodukcji grafik Fristów została zrabowana, a maszyny zostały wywiezione do III Rzeszy.

We Lwowie, będącym po agresji ZSRR na Polskę z 17 września 1939 pod okupacją sowiecką, Fristerowie byli zagrożeni deportacją w głąb ZSRR ze względu na paragraf 11 w paszportach i przez wiele dni ukrywali się, spędzając noce np. w piwnicach. Jesienią 1939 niektórzy z ich krewnych zostali wywiezieni na wschód, np. brat Juliusza, Józef Frist, wywieziony wraz z żoną, poniósł śmierć na Syberii, zaś zamieszkujący z Fristami brat Doroty, kapitan rezerwy Wojska Polskiego Jakub Bannet, został aresztowany przez NKWD i poniósł śmierć w ramach zbrodni katyńskiej – jego nazwisko widnieje na tzw. Ukraińskiej Liście Katyńskiej; inny brat Juliusza, okulista, także ukrywał się we Lwowie z rodziną. Rodzina Juliusza została przymusowo przeniesiona na tyły zamieszkiwanego przez nich budynku do skromnego lokalu, a ich dotychczasowe mieszkanie zajął funkcjonariusz NKWD. We Lwowie Juliusz Frist podjął pracę retuszera w małym sklepie fotograficznym, spędzając czas w ciemnym pomieszczeniu w piwnicy.

Po ataku Niemiec na ZSRR z 22 czerwca 1941 w trakcie bombardowania Lwowa wraz z rodziną pozostawał w dotychczasowym mieszkaniu. Po wkroczeniu Niemców do miasta Juliusz nie mógł już pracować, a jego rodzina finansowo spadła na skraj ubóstwa. Jego córka Karolina kontynuowała we Lwowie rozpoczęte przed 1939 swoje drugie studia – medycynę. Poznała tam polskiego lekarza Andrzeja Jusa (syn profesora gimnazjalnego Ludwika Jusa), którego poślubiła pod koniec lipca 1941, przyjmując jednocześnie chrzest rzymskokatolicki, po czym zamieszkała z rodziną Jusów. Realizację przedsięwzięcia związanego z formalnościami kościelnymi ułatwił jej wtedy biskup Eugeniusz Baziak (znajomy Ludwika Jusa), który jednocześnie zaproponował też ukrycie Juliusza, Doroty i Zofii Fristów przez zakonników z klasztorze Bernardynów we Lwowie. Mimo wielu namów i perswazji Juliusz Frist odmówił przyjęcia tej pomocy, doceniając oferowaną mu szczodrość, ale wierząc nadal, że dzięki swoim własnym staraniom pokona trudności i z pomocą Boga przetrwa wraz z rodziną wojnę. Zgodnie z późniejszymi relacjami jego córki i zięcia podczas wojny długo pozostawał optymistą i wierzył w zwycięstwo sprawiedliwości oraz Dobra nad Złem, w zakończenie wojny i powrót do Krakowa. W codzienności Juliuszowi, Dorocie i Zofii Fristom pomagały polskie siostry zakonne (w tym s. Filomena), zaopatrując ich np. w żywność.

Wobec tworzenia przez okupantów getta lwowskiego jesienią 1941 Juliusz Frist postanowił opuścić miasto i planował przenieść się daleko na wieś, tym samym unikając zagrożenia wcielenia rodziny do getta (równocześnie nadal odrzucał ofertę pomocy bp. Baziaka tj. schronienia we Lwowie). Zainteresował się informacją, udzieloną przez kolegę ze studiów swojej córki Karoliny, mówiącą o możliwości zamieszkania we wsi Orelec pod Sanokiem na Podkarpaciu. Transport tamże zorganizował ukraiński lekarz (zbiegiem okoliczności pracujący w szpitalu wraz Andrzejem Jusem), a Frist miał zapłacić za to złotymi monetami. W połowie listopada 1941 Juliusz, Dorota i Zofia Fristowie wraz ze swoim dobytkiem wyjechali ze Lwowa ukryci w zaaranżowanym pojeździe wojskowym. Na miejscu zamieszkali w pokoju wraz z kuchnią. Pomocy udzielała im tam od początku miejscowa młoda nauczycielka, określana jako „Janka”. Fristowie zostali zaakceptowani przez miejscową polsko-ukraińską społeczność, aczkolwiek – tak jak i wcześniej we Lwowie – również tam musieli nosić opaski z gwiazdą Dawida, zaś Juliusz stał się we wsi popularny z uwagi na swoją grę na skrzypcach. Z pozostającą we Lwowie rodziną Jusów kontaktował się listownie. Na przełomie 1941/1942 Fristowie w Orelcu zostali dwukrotnie odwiedzeni przez Andrzeja Jusa. O ile początkowo ich sytuacja bytowa we wsi wyglądała optymistycznie, to już od stycznia 1942 ulegała pogorszeniu z uwagi na rosnące obostrzenia ze strony władz okupacyjnych (nakaz informowania o ludności żydowskiej, zakaz dla Żydów przemieszczenia się poza wyznaczony obręb oraz kontaktów z przedstawicielami innych grup etnicznych). Juliusz Frist, któremu wtedy indywidualnie zakazano gry na skrzypcach, przyznawał od tego czasu, że błędem była jego odmowa przyjęcia propozycji bp. Baziaka dotyczącej schronienia we Lwowie. Na przełomie lutego/marca 1942 Karolina, Andrzej, Ludwik i Estella Jusowie opuścili Lwów i zamieszkali na wsi w rodzinnych stronach Ludwika ok. 25 km na północ od Sanoka, zaś Orelec leżał ok. 25 km na południe od tego miasta. W tym czasie sytuacja Fristów nadal pogarszała się, zaostrzono im zakaz przemieszczania się do obszaru w promieniu 200 m od miejsca zamieszkania (w tej odległości od ich domu leżała przydrożna kapliczka z figurą Chrystusa Frasobliwego). 31 marca 1942 Fristowie zostali po raz trzeci odwiedzeni przez Andrzeja Jusa, a kolejne odwiedziny ustalono na 24 kwietnia 1942.

W pierwszej połowie kwietnia 1942 sytuacja Żydów w Orelcu uległa pozornemu ustabilizowaniu. 22 kwietnia 1942 rano Fristowie otrzymali informację od ukraińskiego sołtysa Orelca, że wkrótce do wsi przyjadą funkcjonariusze gestapo i że Żydzi mają spakować swój dobytek. Około godz. 12 do wsi przybyła ciężarówka z gestapowcami, którzy weszli także do domu zajmowanego przez Fristów, wyprowadzając ich. Niemcy wchodzili bezceremonialnie do domostw, odczytywali z listy tożsamość zamieszkujących tam Żydów i z brutalnością wyprowadzali ich. Juliuszowi, pragnącemu zabrać ze sobą uprzednio przygotowany bagaż, odmówiono tego, obiecując, że wszystko, co potrzebne, zostanie im później zapewnione. Wszystkie rodziny żydowskie zostały poprowadzone w kierunku placu przed miejscową cerkwią. Stamtąd marszem czwórkami byli prowadzeni dalej. Po ponad godzinie marszu kolumna z Orelca została zatrzymana na rozstaju dróg, zaś po połączeniu z grupami Żydów przybywającymi z innych okolicznych wsi wszyscy Żydzi w łącznej liczbie przeszło 100 osób zostali poprowadzeni do lasu. Tam dorośli mężczyźni, w tym Juliusz Frist, zostali każdorazowo zmuszeni do wykopania grobu z przeznaczeniem dla swoich rodzin. Następnie rodzina Fristów została zamordowana pojedynczymi strzałami, najpierw najmłodsza Zofia, potem Dorota, a na końcu Juliusz – on jako jeden z ostatnich w całej egzekucji, zakończonej około zachodu słońca tego dnia.

Epilog i upamiętnienie

W 1946 władze Polski Ludowej dokonały ekshumacji szczątków ofiar egzekucji, które zostały przeniesione i pochowane w masowym grobie na polanie na skraju lasu. Latem 1950 wieś odwiedzili Karolina i Andrzej Jusowie, którzy według oświadczenia ówczesnego sołtysa wsi byli pierwszymi odwiedzającymi masowy grób ofiar egzekucji od czasu jego ustanowienia. Dom zamieszkiwany na przełomie 1941/1942 przez Fristów pozostawał wtedy pusty, zaś podczas drugiej i ostatniej wizyty we wsi Jusów w 1970 w domu tym zamieszkiwali Polacy przybyli do wsi po wojnie z terenów ZSRR.

Od 1970 do końca życia Karolina i Andrzej Jusowie zamieszkiwali w Kanadzie, gdzie prowadzili pracę naukową w zakresie elektroencefalografii, psychofarmakologii i badań snu. Katedra Farmakologii i Toksykologii Wydziału Medycznego na Uniwersytecie w Toronto przyznaje Nagrodę Pamięci Juliusza, Doroty i Zofii Fristów w Neuropsychofarmakologii (dla młodych naukowców w tej dziedzinie) oraz Doroczną Nagrodę Pamięci Fristów-Jusów w Neuropsychofarmakologii (dla absolwentów).

W 2018 w Krakowie ukazała się publikacja pt. Salon malarzy polskich Henryka Frista (1885–1939), przedstawiająca dorobek wydawniczy rodzinnego przedsiębiorstwa Fristów (autorzy książki: Aleksander B. Skotnicki i Marek Sosenko).

Bibliografia

• Andrzej Jus, Karolina Jus: Our Journey in the Valley of Tears. Toronto: University of Toronto Press, 1991, s. 1–307. ISBN 0-9695254-0-0.