Kędzierzyn (Kędzierzyn-Koźle)

dzielnica Kędzierzyna-Koźla

Kędzierzyn (niem. Kandrzin[3]) – centralna część miasta Kędzierzyn-Koźle (województwo opolskie)[4][2].

Kędzierzyn
Dzielnica Kędzierzyna-Koźla
Ilustracja
Aleja Jana Pawła II
Herb
Herb
Państwo

 Polska

Województwo

 opolskie

Powiat

kędzierzyńsko-kozielski

Miasto

Kędzierzyn-Koźle

Data założenia

1283

Prawa miejskie

1951(–1975[1])

W granicach Kędzierzyna-Koźla

(1975[1])

SIMC

0965460[2]

Populacja (2005)
• liczba ludności


45 790

Strefa numeracyjna

77

Kod pocztowy

47-220

Tablice rejestracyjne

OK

Położenie na mapie Kędzierzyna-Koźla
Mapa konturowa Kędzierzyna-Koźla, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Kędzierzyn”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole znajduje się punkt z opisem „Kędzierzyn”
Położenie na mapie województwa opolskiego
Mapa konturowa województwa opolskiego, blisko centrum po prawej na dole znajduje się punkt z opisem „Kędzierzyn”
Położenie na mapie powiatu kędzierzyńsko-kozielskiego
Mapa konturowa powiatu kędzierzyńsko-kozielskiego, blisko centrum u góry znajduje się punkt z opisem „Kędzierzyn”
Ziemia50°20′45″N 18°12′49″E/50,345833 18,213611

W latach 1945–51 siedziba wiejskiej gminy Kędzierzyn[5]. W latach 1951–1975 samodzielne miasto[6], które po jego zwiększeniu 30 października 1975[7] przemianowano 3 listopada 1975 na Kędzierzyn-Koźle[8].

Historia edytuj

W 1283 wydano zezwolenie na lokowanie wsi Kędzierzyn na prawie niemieckim. W latach 1283–1355 znajdowała się w granicach księstwa kozielsko-bytomskiego (Piastowie śląscy).

10 stycznia 1289 książę Kazimierz bytomski jako pierwszy z książąt śląskich złożył w Pradze hołd lenny królowi czeskiemu Wacławowi II.

W 1526 powiat kozielski przeszedł pod zwierzchnictwem Habsburgów.

W 1741 podczas wojny o sukcesję austriacką powiat kozielski został zdobyty przez wojsko Królestwa Prus.

W 1783 Kędzierzyn liczył 166 mieszkańców.

Rozwój gospodarczy edytuj

W latach 1792–1821 wybudowano Kanał Kłodnicki, który pobudził rozwój gospodarczy okolic Koźla. W 1845 uruchomiono linię kolejową OpoleGliwice (stacja kolejowa w Kędzierzynie nazywała się wówczas Koźle-Kędzierzyn). Przyśpieszyło to rozwój gospodarczy całego regionu. W 1846 uruchomiono połączenie kolejowe z Raciborzem, a w latach 1875–1876 połączenie kolejowe z Nysą. W ten sposób Kędzierzyn bardzo szybko rozwinął się z wioski w osiedle dla pracowników kolei i transportu wodnego.

Liczba ludności w miejscowości[9] 1845 1855 1861
Pogorzelec (Pogorzelletz) 365 621 810

W latach 1880–1890 wybudowano most nadziemny nad torami.

Wzrost znaczenia Kędzierzyna edytuj

W 1902 rozrastający się Kędzierzyn wchłonął wioskę Pogorzelec. W 1910 w Kędzierzynie żyło już 3552 mieszkańców.

W 1915 w Kędzierzynie wybudowano nowy dworzec kolejowy.

8 grudnia 1918 Górnoślązacy przedstawili w Kędzierzynie pomysł utworzenia śląskiej autonomii w ramach państwa pruskiego.

9 listopada 1919 władze niemieckie przeprowadziły na Górnym Śląsku wybory komunalne. W powiecie kozielskim strona polska zdobyła w Kędzierzynie 2 z 12 mandatów.

Plebiscyt i III powstanie śląskie edytuj

 
Pociąg wykolejony przez powstańców pod Kędzierzynem

W 1910 roku 1180 mieszkańców mówiło w języku polskim, 347 w językach polskim i niemieckim, natomiast 2495 osób posługiwało się jedynie językiem niemieckim. W wyborach komunalnych w listopadzie 1919 roku 225 głosów oddano na kandydatów z list polskich, którzy zdobyli łącznie 2 z 12 mandatów. Podczas plebiscytu w mieście uprawnionych do głosowania było 2425 mieszkańców (w tym 379 emigrantów). Za Polską głosowało 399 osób, za Niemcami 2003 osoby[10].

Na samym początku III powstania śląskiego 3 maja 1921 polscy powstańcy zajęli na kilka godzin miasto i dworzec kolejowy w Kędzierzynie, nie zdołali jednak utrzymać swoich pozycji. Miejscowość była miejscem ześrodkowania głównych sił niemieckich. 6 maja 1921 Naczelna Komenda Wojsk Powstańczych rozkazała dwóm pułkom rozpocząć natarcie z zadaniem zajęcia Kędzierzyna. Z Sośnicowic wyruszył 2 pułk piechoty wojsk powstańczych im. T. Kościuszki dowodzony przez kpt. Pawła Cymsa. Rozpoczął on ciężkie walki usiłując przedrzeć się do Kędzierzyna od strony Bierawy, Starego Koźla i Pogorzelca. Równocześnie z Łabęd wyruszył 1 katowicki pułk piechoty im. J. Piłsudskiego dowodzony przez ppor. W. Fojkisa[10].

9 maja 1921 nacierające od wschodu siły ppor. W. Fojkisa zdobyły wieczorem Kędzierzyn, wraz z dworcem kolejowym, bronionym przez żołnierzy włoskich. Do szczególnie ciężkich walk doszło w Lenartowicach i Brzeźcach. W rejonie Kędzierzyna toczył się największe walki w ramach III powstania śląskiego.

4 czerwca 1921 niemieckie oddziały przeszły do kontrofensywy, zdobywając Koźle-Port, Kłodnicę i Kędzierzyn. Tego dnia, wycofujący się powstańcy wysadzili most kolejowy, by utrudnić ruchy wojsk niemieckich[10].

W lipcu 1922 powiat kozielski został oficjalnie przekazany administracji niemieckiej i włączony do Niemiec.

Liczba ludności w miejscowości[11] 1910 1925
Kędzierzyn/Pogorzelec (Kandrzin/Pogorzelletz) 4.024 5.471

III Rzesza edytuj

W latach 1933–1937 naziści przeprowadzili na Śląsku akcję usuwania nazw geograficznych posiadających niegermańską (zwykle słowiańską) etymologię. Z tego powodu w 1934 słowiańsko brzmiący Kandrzin zmienił nazwę na Heydebreck, upamiętniając w ten sposób dowódcę oddziału Freikorpsu z okresu powstań śląskich.

W ramach rozpoczętej przez nazistów walki z bezrobociem podjęto budowę Kanału Gliwickiego (lata 1934–1938), który połączył Gliwice z Koźlem-Port. W latach 1934–1936 wybudowano linię kolejową Kędzierzyn-Strzelce Opolskie. Rozwój gospodarczy sprzyjał wzrostowi liczebności mieszkańców.

Liczba ludności w miejscowości[12] 1929 1935 1939 1941
Kędzierzyn (Kandrzin, od 1934 Heydebreck) 5.003 6.372 6.308 6.125

Polska Ludowa edytuj

31 stycznia 1945 Armia Czerwona zajęła Kędzierzyn. Na terenie miasta funkcjonował obóz specjalny NKWD[13]. 21 marca 1945 rozpoczęło się przejmowanie od Armii Czerwonej obiektów gospodarczych w powiecie kozielskim.

Na początku 1946 w Kędzierzynie mieszkało 4866 osób.

W 1948 rząd podjął decyzję o wybudowaniu w Kędzierzynie trzeciej w kraju obok Chorzowa i Tarnowa fabryki nawozów sztucznych. Fabryka otrzymała nazwę: Zakłady Przemysłu Azotowego „Kędzierzyn”. Pierwszą produkcję chemikaliów uruchomiono w październiku 1949. Kędzierzyn przestał być „miastem kolejarzy” na rzecz „miasta chemików”.

2 marca 1951 Kędzierzyn otrzymał prawa miejskie.

Ludność miejscowości według spisu powszechnego[14] 1950 1960 1970
Kędzierzyn 9.824 20.446 32.400

Dla potrzeb nowych pracowników rozbudowywanych zakładów chemicznych w 1953 rozpoczęto budowę nowych domów mieszkalnych na wznoszonym osiedlu im. M. Buczka (na południe od Śródmieścia).

1 stycznia 1973 do Kędzierzyna przyłączono Blachownię.

Kędzierzyn-Koźle edytuj

30 października 1975 nastąpiło połączenie miast Koźla, Kędzierzyna, Kłodnicy i Sławięcice oraz 3 wsi (Lenartowic, Miejsca Kłodnickiego i Cisowej) wchodzących w skład gminy Sławięcice – początek dzisiejszego miasta Kędzierzyn-Koźle.

Gospodarka edytuj

Największe przedsiębiorstwa edytuj

Handel edytuj

W Kędzierzynie znajdują się sklepy sieci: Biedronka, Lidl, Żabka, E.Leclerc i Lewiatan, a także Carrefour, Kaufland oraz Castorama.

Transport edytuj

Przez Kędzierzyn przebiega droga krajowa: 40.

Komunikacja miejska edytuj

Miejski Zakład Komunikacyjny w Kędzierzynie-Koźlu posiada w dzielnicy Kędzierzyn 16 przystanków autobusowych: Kędzierzyn Dworzec PKP, K. Miarki, Bank PKO, Ratusz, Pionierów, W. Polskiego Hala Sportowa, W. Polskiego „Arka”, W. Polskiego, Komenda Policji, Szkoła podstawowa 6, 1 Maja I, Restauracja „Kosmos”, Gazownia, Grunwaldzka I, Spółdzielnia Inparco, Stalmacha.

Transport kolejowy edytuj

Kędzierzyn-Koźle leży na trasie ważnych linii o znaczeniu krajowym i międzynarodowym. W Kędzierzynie znajduje się główny dworzec kolejowy miasta:

Kultura edytuj

  • W Kędzierzynie działają domy kultury.
    • RSM „Chemik” (ul. 9 Maja 6). Działa tutaj Klub Tańca Towarzyskiego „Czar Par”, Klub Tańca Współczesnego oraz klub szachowy. Oferuje dostęp do licznych seminariów, spotkań, zajęć ruchowych dla kobiet oraz siłowni.
    • Dom Kultury „Chemik” (al. Jana Pawła II 27).
  • W Śródmieściu znajdują się:
    • Filia nr 5 (ul. Damrota 32) Miejskiej Biblioteki Publicznej w Kędzierzynie-Koźlu.
    • Filia nr 12 (Al. Jana Pawła II 27) Miejskiej Biblioteki Publicznej w Kędzierzynie-Koźlu.

Kina edytuj

 
Dom Kultury i Kino „Chemik”
  • Kino „Chemik” posiada system dźwiękowy Dolby Digital Surround Ex. Obiekt przystosowany jest do obsługi osób niepełnosprawnych[15]
  • Kino „Twierdza” zlokalizowane w Domu Kultury Koźle
  • Kino „Helios” zlokalizowane w galerii „Odrzańskie Ogrody"

Oświata edytuj

  • Publiczna Szkoła Podstawowa nr 1 im. Powstańców Śląskich, ul. Kościelna 19
  • Publiczna Szkoła Podstawowa nr 6 im. Marii Skłodowskiej-Curie, ul. Stalmacha 20
  • Publiczna Szkoła Podstawowa nr 4, ul. Kozielska
  • Publiczna Szkoła Podstawowa nr 11, os. Pogorzelec Płd.
  • Publiczna Szkoła Podstawowa nr 19 im. Bronisława Malinowskiego, ul. Mieszka I 4
  • Publiczna Sportowa Szkoła Podstawowa nr 9 im. Jurija Gagarina, ul. Gagarina 3
  • Publiczne Gimnazjum nr 4, ul 1 Maja 3
  • Publiczne Sportowe Gimnazjum nr 5 im. Polskich Olimpijczyków, ul. Mieszka I 4
  • II Liceum Ogólnokształcące, ul. Matejki 19
  • I Liceum Ogólnokształcące, ul. Piramowicza 36

Kościoły i związki wyznaniowe edytuj

Sport edytuj

 
Kryta pływalnia w Kędzierzynie
  • Hala widowiskowo-sportowa (al. Jana Pawła II 29) – wykorzystywany do szkolenia w piłce siatkowej oraz do przeprowadzenia imprez sportowych, rekreacyjnych, kulturalnych i innych.
  • Kryta pływalnia (al. Jana Pawła II 31) – wykorzystywany jest do zajęć objętych programem nauczania w szkołach, treningów i organizacji zawodów o randze do poziomu Mistrzostw Polski, indywidualnej i grupowej nauki pływania, rekreacji, rehabilitacji, szkoleń WOPR.
  • Hala widowiskowo-sportowa na Azotach.

Zabytki edytuj

  • Cmentarz wojenny Armii Radzieckiej (ul. Jana Pawła II);
  • Kościół ewangelicko-augsburski (ul. Głowackiego 17);
  • Kościół pw. św. Mikołaja (ul. Judyma);
  • Syfon w Lenartowicach (ul. Nowowiejska), gdzie rzeka Kłodnica przepływa pod Kanałem Gliwickim.

Władze miasta edytuj

Przewodniczący prezydium miejskiej rady narodowej, od 1972 naczelnicy miasta:

Dalej patrz Kędzierzyn-Koźle.

Służba zdrowia edytuj

  • Szpital (ul. Judyma) – pulmonologia, geriatria, neurologia, dermatologia.

Służby mundurowe edytuj

Policja edytuj

Komenda Powiatowa Policji w Kędzierzynie-Koźlu.

Przypisy edytuj

  1. a b 30 października 1975 do miasta Kędzierzyna włączono miasta Kłodnica (prawa miejskie 1973), Koźle (prawa miejskie 1289) i Sławięcice (prawa miejskie 1233-1260 i 1973) oraz gminę Sławięcice (Dz.U. z 1975 r. nr 35, poz. 198), następnie w dniu 3 listopada 1975 zmieniono nazwę miasta z Kędzierzyn na Kędzierzyn-Koźle (M.P. z 1975 r. nr 34, poz. 210). Obydwa procesy prawne czasami niesłusznie są interpretowane jako fakt powstania nowego miasta, tymczasem miasto Kędzierzyn, pomimo zmiany nazwy, zachowało ciągłość prawną.
  2. a b GUS. Rejestr TERYT
  3. Zarządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 7 maja 1946 r. (M.P. z 1946 r. nr 44, poz. 85).
  4. Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
  5. Rozporządzenie Wojewody Śląsko-Dąbrowskiego z dnia 27 listopada 1945 (Śląsko-Dąbrowski Dziennik Wojewódzki, Nr. 34, Kat, dnia 22 grudnia 1945 r.)
  6. Dz.U. z 1951 r. nr 13, poz. 104
  7. Dz.U. z 1975 r. nr 35, poz. 198
  8. M.P. z 1975 r. nr 34, poz. 210
  9. „Kędzierzyn-Koźle Monografia Miasta”, Państwowy Instytut Naukowy w Opolu, Opole 2001.
  10. a b c Encyklopedia powstań śląskich, Opole: Instytut Śląski w Opolu, 1982.
  11. S.Golachowski „Materiały do statystyki narodowościowej Śląska Opolskiego z lat 1910–1939”, Poznań-Wrocław 1950.
  12. S.Popiołek „Ziemia kozielska”, Koźle 1963; Schlesisches Ortschaftsverzeichnis, Teil I, Breslau 1941.
  13. Józef Dębiński, Komunistyczne obozy koncentracyjne w Polsce pojałtańskiej, „Studia Włocławskie” (16 (2014)), 2014, s. 63.
  14. „Narodowy spis powszechny 1970 r.”, GUS, Warszawa 1971.
  15. http://www.mok.com.pl strona Domu Kultury "Chemik"

Linki zewnętrzne edytuj

Zobacz też edytuj