Kałdus
Kałdus – wieś w Polsce położona w województwie kujawsko-pomorskim, w powiecie chełmińskim, w gminie Chełmno, na południowy zachód od Chełmna, na granicy Doliny Dolnej Wisły i Pojezierza Chełmińskiego.
| wieś | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (III 2011) |
255[2] |
| Strefa numeracyjna |
56 |
| Kod pocztowy |
86-200[3] |
| Tablice rejestracyjne |
CCH |
| SIMC |
0841567 |
Położenie na mapie gminy wiejskiej Chełmno  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego  | |
Położenie na mapie powiatu chełmińskiego  | |
 53°19′18″N 18°23′52″E/53,321667 18,397778[1]
| |
Nazwa wsi na przestrzeni lat ulegała zmianom. Od roku 1378 występuje w dokumentach pod nazwami – Caldenhof, Caldenhov, Caldenhoff, Kaldenhouff, Kaldenhof. W dokumentach z lat 1570–1571 występuje pod nazwą Kałdusz[4]. W czasach, gdy ziemie te kontrolowani Niemcy wieś występowała pod nazwą Kaldus[5]. Od czasów II Rzeczypospolitej występuje pod nazwą Kałdus[6].
Podział administracyjny
edytujW latach 1939–1945 położona była w okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie, w rejencji bydgoskiej (Regierungsbezirk Bromberg)[8], w powiecie Chełmno (Kreis Kulm)[9].
W latach 1920–1950 miejscowość należała do województwa pomorskiego, następnie do bydgoskiego, a w latach 1975–1998 do województwa toruńskiego.
Demografia
edytujWedług danych Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Chełmnie oraz Powiatowego Inspektoratu Statystycznego w Chełmnie (31 XII 1966 r.) sołectwo Kałus było zamieszkiwane przez 290 mieszkańców. Czyniło ją wtedy czwartą największą wsią w gromadzie Brzozowo[7].
Według Narodowego Spisu Powszechnego (III 2011 r.) wieś liczyła 255 mieszkańców[2]. Jest jedenastą co do wielkości miejscowością gminy Chełmno.
Krótki opis
edytujWieś ma charakter rolniczy. Atrakcją jest Góra Świętego Wawrzyńca – wzniesienie będące pozostałością po wczesnośredniowiecznym grodzie i jednocześnie rezerwat roślinności ciepłolubnej noszący tę samą nazwę. Liczne punkty widokowe na dolinę Wisły.
Historia
edytujW Kałdusie znajduje się Góra Świętego Wawrzyńca, gdzie odkryto wczesnośredniowieczny zespół osadniczy, który może być uznany za jeden z najważniejszych ośrodków administracyjno-gospodarczych Polski czasów Mieszka I i Bolesława I Chrobrego[potrzebny przypis].
W XII wieku Kałdus był własnością Hugona Butyra, rycerza Bolesława IV Kędzierzawego, dlatego miejscowość nazywano Mons Butyri lub Potterberg. W latach 1253–1257 wielki mistrz Poppo von Osterna założył gród krzyżacki, przeniesiony następnie w 1280 r. do Gniewu[10].
W 1378 r. była to wieś folwarczna należąca do komturstwa starogrodzkiego. Była ona własnością zakonu krzyżackiego do 1441 r. Według inwentarza z 1378 we wsi znajdować się miało – 16 klaczy, 9 źrebaków, 14 sztuk bydła, 37 świń oraz 140 owiec. W 1454 i 1457 Chełmno wystąpiło z prośbą do króla Kazimierza IV Jagiellończyka o nadanie pobliskiej wsi Kałdus (odpowiednio) wielkiego i małego sądownictwa na prawie chełmińskim[4].
W 1505 r. król Aleksander I Jagiellończyk przekazał biskupowi chełmińskiemu Mikołajowi Chrapickiemu okręg starogrodzki wraz z Kałdusem[4]. W dokumentach z lat 1570–1571 występuje jako dobro stołowe biskupów chełmińskich[11]. Wieś miała wtedy 20 łanów chłopskich, a na jej terenie przebywali zgarodnicy, ludzie luźni, a także rzemieślnicy[4]. Co jakiś czas wieś miała być oddawana w dzierżawę[12].
Według z inwentarza biskupów z 1759 r. była to wieś czynszowa licząca 20 włók i zamieszkiwali ją gburzy zaprawni (osadzeni według prawa) oraz dzierżawcy kontraktowi[12]. Do tych gburów zaliczali się także sołtysi, którzy nadaniem wieczystym bp. Piotra Kostki z 1581, byli osadzeni na dwóch włókach sołtysowskich i dwóch gburskich. Tyle miał wymieniony w inwentarzu biskupim sołtys Józef Chudzicki. Według tego samego spisu w tym czasie było trzech dzierżawców – Albin Zacharek, karczmarz Wojciech Teykowski oraz leman Józef Szafarkiewicz, którzy posiadali wieś wydzierżawioną na 40 lat, na dwóch włókach, ogrodach i łąkach wydzielonych w pobliżu jeziora Starogrodzkiego oraz Żółwicą, a także łąkę pod Gutlinami (Smarkatka), w okolicy jeziorka. Gburzy tutaj mieszkający mieli własne domy oraz płacili 10 florenów od włóki. Alan Zacharek miał dzierżawić również górę Puterburg (przy św. Wawrzyńcu) i płacił 16 florenów. We wsi miało być jeszcze 5 dzierżawców kontraktowych, lecz oni zamieszkiwali budynki należące do biskupa (zamkowe) i każdy z nich posiadał po dwie włóki. Za dzierżawę płacić mieli 20 florenów, gęś, dwa kapłony, 20 jaj oraz odrabiali szarkwark. Osadnicy w Kałdusie dzierżawili także Kałduską Kępę[13]. Po I rozbiorze Polski majątek został przejęty przez skarb pruski, a ziemia rozparcelowana[13].
Pierwsza wzmianka o wykopaliskach w Kałdusie pochodzi z roku 1871, wtedy znaleziono przypadkiem kilka zabytków, które następnie trafiły do muzeum w Schwerinie. Następnie prace prowadzono z przerwami aż do czasów dzisiejszych. Współcześnie prace wykopaliskowe prowadzone były przez naukowców z toruńskiego Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. W pięciu grobach komorowych poza szkieletami znaleziono fragmenty luksusowych tkanin, ozdoby ze srebra, kamieni półszlachetnych oraz kryształu górskiego, a także miecz inkrustowany srebrem. Zawartość grobów świadczy o wysokim statusie pochowanych osób, a sam sposób pochówku wskazuje na ich skandynawskie pochodzenie.
W 1910 r. Komisja Kolonizacyjna przeprowadziła parcelację ziemi tworząc 10 gospodarstw[13]. W 1927 we wsi powstała Szkoła Rolnicza z inicjatyw ziemianina Dominikowskiego (prezes Koła Rolniczego w Starogrodzie) oraz staraniem Pomorskiej Izby Rolniczej. Jej pierwszym dyrektorem miał być Adamus[13].
W latach 1939 - 1942 dotychczasową nazwą wsi było Kaldus, lecz po przeprowadzonej zamianie nazw miejscowości w Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie, w latach 1942 - 1945 nazywała się Kalthaus, Kreis Kulm (Weichsel)[9].
Wykopaliska doprowadziły do odkrycia pozostałości przedlokacyjnego Chełmna (obecne miasto znajduje się bardziej na północ) które powstało na miejscu prehistorycznego grodziska kultury łużyckiej (VII-V w. p.n.e.), bezpośrednio przy wzniesieniu zwanym dzisiaj Górą św. Wawrzyńca. U schyłku okresu plemiennego (X wiek) góra stanowiła miejsce kultu pogańskiego. Od przełomu X i XI wieku jeden z głównych grodów administracji państwa pierwszych Piastów, ważny węzeł komunikacyjny, ośrodek produkcji i wymiany dalekosiężnej. Według Wojciecha Chudziaka na początku XI wieku rozpoczęto budowę kamiennego jednonawowego kościoła z trzema absydami u stóp wzniesienia. Według innych badaczy kościół mógł jednak powstać w 2 połowie XI wieku. Kościół ten miał wymiary 37 × 17 m. Odkryte w roku 1996 relikty bazyliki, które zachowały się w południowej części grodziska, zostały zabezpieczone i udostępnione. Pod pozostałościami fundamentów kościoła chrześcijańskiego znaleziono kamienny stos ofiarny przykryty szczątkami zbóż i zwierząt, wśród nich znajdowała się uszkodzona czaszka mężczyzny[14].
Turystyka
edytujZe względu na rezerwat Góra św. Wawrzyńca i punkty widokowe na Dolinę Dolnej Wisły przez Kałdus przebiegają trzy znakowane szlaki turystyczne (dwa piesze i jeden rowerowy):
Szlak żółty „Rezerwatów Chełmińskich”: Bydgoszcz Fordon – most przez Wisłę – rezerwat „Wielka Kępa Ostromecka” – Ostromecko – Reptowo – Gzin – Unisław – Płutowo – Starogród – Kałdus – Chełmno (48 km)
Szlak zielony „Starego Chełmna”: Chełmno (Rynek) – Jez. Starogrodzkie – Starogród – Kałdus – Chełmno (dworzec autobusowy) (17 km)
Szlak rowerowy czarny po Dolinie Dolnej Wisły: Cierpice – Solec Kujawski – Bydgoszcz – Świecie – Nowe – Gniew – Tczew – Kwidzyn – Grudziądz – Chełmno – Kałdus – Ostromecko – Zamek Bierzgłowski (447 km)
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 9 stycznia 2024, identyfikator PRNG: 48772
- ↑ a b GUS: Ludność - struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r.
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 420 [zarchiwizowane 2022-10-26].
- ↑ a b c d Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu [online], www.slownik.ihpan.edu.pl [dostęp 2024-09-11].
- ↑ MAPSTER – Szczegóły [online], igrek.amzp.pl [dostęp 2024-09-11].
- ↑ MAPSTER – Szczegóły [online], igrek.amzp.pl [dostęp 2024-09-11].
- ↑ a b K. Faber, K. Faber, Podział administracyjny powiatu chełmińskiego (według stanu z 31 XII 1966 r.), [w:] Dzieje Chełmna i jego regionu. Zarys monograficzny, red. M. Biskup, Toruń 1968, s. 537.
- ↑ Germanizacja nazw miejscowości w Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie. Wybór źródeł, wstęp i oprac. M. Kubicki, Gdańsk-Warszawa 2022, s. 93.
- ↑ a b Germanizacja nazw miejscowości w Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie. Wybór źródeł, wstęp i oprac. M. Kubicki, Gdańsk-Warszawa 2022, s. 101.
- ↑ J. Powierski, Hugo Butyr. Fragment stosunków polsko-niderlandzkich w XII wieku, „Zapiski Historyczne”, t. 37 (Zeszyt 2), 1972.
- ↑ Inwentarz dóbr biskupstwa chełmińskiego z r. 1614 : z uwzględniem późniejszych do r. 1759 inwentarzy, Toruń 1927, s. IV.
- ↑ a b G. Mazur, Leksykon miejscowości powiatu chełmińskiego, Gdynia 2020, s. 71.
- ↑ a b c d G. Mazur, Leksykon miejscowości powiatu chełmińskiego, Gdynia 2020, s. 72.
- ↑ Dariusz Sikorski, Sikorski - Historiografia bajeczna: o biografii Bezpryma, księcia Polski, [w:] Homini, qui in honore fuit. Księga pamiątkowa poświęcona śp. Profesorowi Grzegorzowi Białuńskiemu, red. A. Dobrosielska, A. Pluskowski, S. Szczepański, Oficyna Wydawnicza Pruthenia, Olsztyn 2020, s. 349–366 [online], 2020 [dostęp 2023-01-27].