Kańczuga
Kańczuga – miasto w województwie podkarpackim, w powiecie przeworskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Kańczuga, położone na Podgórzu Rzeszowskim[3][4]. Leży nad rzeką Mleczką.
| miasto w gminie miejsko-wiejskiej | |||
.jpg) Rynek | |||
| |||
| Państwo | |||
|---|---|---|---|
| Województwo | |||
| Powiat | |||
| Gmina | |||
| Data założenia |
1340 | ||
| Prawa miejskie |
XIV wiek | ||
| Burmistrz |
Andrzej Żygadło | ||
| Powierzchnia |
7,51[1] km² | ||
| Wysokość |
śr. ok. 220 m n.p.m. | ||
| Populacja (01.01.2024) • liczba ludności • gęstość |
| ||
| Strefa numeracyjna |
+48 16 | ||
| Kod pocztowy |
37-220[2] | ||
| Tablice rejestracyjne |
RPZ | ||
Położenie na mapie gminy Kańczuga  | |||
Położenie na mapie Polski  | |||
Położenie na mapie województwa podkarpackiego  | |||
Położenie na mapie powiatu przeworskiego  | |||
 49°59′00″N 22°24′42″E/49,983333 22,411667
| |||
| TERC (TERYT) |
1814054 | ||
| SIMC |
0972424[3] | ||
Urząd miejski ul. M. Konopnickiej 237-220 Kańczuga | |||
| Strona internetowa | |||
.jpg)
.jpg)
Leży w historycznej ziemi przemyskiej[5]. Prywatne miasto szlacheckie lokowane w 1441 roku położone było w XVI wieku w województwie ruskim[6], w 1739 roku należało wraz z folwarkiem do klucza Kańczuga Lubomirskich[7]. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa przemyskiego.
Według danych GUS z 1 stycznia 2024 r. miasto liczyło 2900 mieszkańców, będąc 38. najludniejszym miastem w województwie[1].
Historia
edytujPierwsze dokumenty dotyczące osadnictwa na tym terenie pochodzą z 1340 r. Pierwszymi dzierżawcami królewskimi byli Pileccy, którzy za panowania księcia Władysława Opolczyka zamienili osadę Mrzygłód na Kańczugę i Tyczyn. Prawa miejskie Kańczuga otrzymała w XIV wieku[8]. Przyznawane były one w XV–XIX w., ponownie w 1934 r.
Założycielem miasta był Otton z Pilczy. Po nim Kańczugę odziedziczyła jego córka Elżbieta, która wyszła za mąż za Wincentego Granowskiego (ok. 1370–1410), starostę generalnego Wielkopolski, syna Wincentego z Granowa, a następnie poślubiła króla Władysława Jagiełłę.
W XV wieku nadal stanowiła własność Pileckich, jak wynika z dokumentu spadkowego zawartego w 1450 r., pomiędzy synem Elżbiety Gronowskiej Janem Pileckim, a Wacławem, księciem opolskim (siostrzeńcem Jana Pileckiego). W dokumencie tym wymienione są wsie z klucza łańcucko-kańczudzkiego[9]. Właścicielami miasta były takie znaczące rody, jak: Pileccy, Odrowążowie, Kostkowie, Ostrogscy, Lubomirscy i Sanguszkowie.
Lata rozwoju Kańczugi przypadły na okres przed 1498 r. Kupcy budowali głębokie i długie piwnice, w których składowali towary. Jednak później miasto przeżyło wiele dramatycznych wydarzeń – najazd wołoski w 1498 r. oraz kilka najazdów tatarskich, co spowodowało upadek grodu.
W końcu XVI wieku jedyną właścicielką Kańczugi była Zofia ze Sprowy Odrowąż Kostkowa – córka Stanisława Odrowąża (prawnuczka Spytka III), wdowa po Janie Krzysztofie Tarnowskim. Jej drugi mąż, Jan Kostka[10] po poślubieniu właściciel Kańczugi i Jarosławia prowadził poważną działalność budowlaną. Jan Kostka, wojewoda sandomierski, i Zofia ze Sprowy, małżonkowie, nadali 23 czerwca 1580 r. przywilej mistrzom rzemiosła szewskiego. Ich córka, księżna Anna Ostrogska z Kostków (1575–1635) herbu Dąbrowa, gdy w wieku 19 lat wyszła za mąż za Aleksandra Ostrogskiego, zamieszkała z mężem na zamku w Jarosławiu. W 1603 r. księżna Anna Ostrogska z domu Kostka przejęła od Jarosławskich klucz kańczudzki oraz Gać (którą w 1612 r. pozbawiła statutu parafii i uzależniła od parafii Kańczuga). Anna z Kostków Ostrogska była benefaktorką miasta.
W 1624 r. nastąpił kolejny najazd czambułów tatarskich, tym razem pod wodzą chana Kantymira. W powiecie Przeworsk nie było wsi, która nie ucierpiała od tego napadu i tylko nielicznym mieszkańcom udało się uniknąć jasyru.
24 maja 1636 r., po śmierci matki Anny Ostrogskiej, dobra Kańczugi i Jarosławskie, przypadły siostrze Katarzynie, siostrzeńcom Aleksandrowi Michałowi i Konstantemu Lubomirskim. W 1622 r. klucz kańczudzki przejmuje Stanisław Lubomirski – pan na Nowym Wiśniczu, poprzez ożenek z Zofią, córką Anny Ostrogskiej. Po Zofii Ostrogskiej klucz kańczudzki przejmują kolejno jej dwaj synowie; Jerzy Sebastian i Aleksander Michał Lubomirski. Następnie syn Aleksandra, Józef Karol Lubomirski (1638–1702 r.), który poprzez ożenek z Teofilą Zasławską (1650–1709), stał się współwłaścicielem największego na terenie Rzeczypospolitej latyfundium, tzw. ordynacji Ostogsko-Zasławskiej. W jej skład wchodziło 51 miast, 973 wsie i 229 folwarków. Kolejny właściciel klucza kańczudzkiego to syn Józefa, Aleksander Dominik Lubomirski (1693–1720), po nim ordynację przejęła jego siostra Marianna Lubomirska (1693–1729), którą w 1710 r. poślubił Paweł Karol Sanguszko (1680–1750). W 1712 r. urodził się im jedyny syn Janusz Aleksander Sanguszko zm. 1775 r., który po śmierci matki, przejął klucz kańczudzki i ordynacje Ostrogsko-Zasławską. Janusz Sanguszko w 1756 r. rozwiązał ordynację, Ostrogsko-Zasławską.
W roku 1793 klucz kańczudzki kupił Karol Szydłowiecki, który poprzez sprzedaż kolejnych wsi tegoż klucza doprowadził do jego likwidacji. W latach 1882–1937 funkcjonowała w Kańczudze szkoła koronkarska[11].
Ksiądz Jan Kudła w 1889 r. odręcznie napisał „Historię Miasteczka Kańczuga”.
Długoletnim dyrektorem powszechnej szkoły męskiej i żeńskiej w mieście był Edward Sierpniewski, który w uznaniu swoich zasług w zakresie wychowania młodzieży (ponad 50 lat pracy w edukacji) otrzymał tytuł honorowego obywatela Kańczugi[12].
W Kańczudze urodził się Anatol Nowak przyszły biskup katolicki. W 1874 r. w Kańczudze urodził się też Abraham Brill, jeden z założycieli New York Psychoanalytic Society.
Dziedzic kańczudzki Roman Scipio del Campo był odkrywcą na terenie Kańczugi jedynych w Europie Wschodniej pokładów alabastru i budowniczym kopalni. Wydobywany tutaj alabaster wykorzystywany był m.in. do renowacji stiuków w katedry wawelskiej.
Podczas okupacji hitlerowskiej, w 1941 roku Niemcy utworzyli getto dla żydowskich mieszkańców. Przebywało w nim około 800 Żydów. 8 sierpnia 1942 roku część została zamordowana na miejscu a pozostali zostali wywiezieni do getta w Sieniawie, a stamtąd do obozu zagłady w Bełżcu i tam zamordowani[13].
27 lipca 1944 r. Kańczuga została zdobyta przez wojska radzieckie 1 Frontu Ukraińskiego[14].
W okolicy trwa wydobycie gazu ziemnego. Według danych z 31 grudnia 2004 r. miasto miało 3231 mieszkańców.
Transport
edytuj- 835 Droga wojewódzka nr 835: Elizówka – Lublin – Biłgoraj – Przeworsk – Kańczuga – Dynów – Grabownica Starzeńska
- 881 Droga wojewódzka nr 881: Sokołów Małopolski – Łańcut – Kańczuga – Pruchnik – Żurawica
Demografia
edytuj
Gospodarka
edytuj- W Kańczudze znajduje się fabryka Axtone (dawny Kamax), która jest producentem urządzeń cięgłowo-zderznych dla wszystkich typów pojazdów szynowych.
- W Kańczudze znajduje się fabryka KISAN (dawny Kamax) - jest to pierwszy Polski producent rury wielowarstwowej z wkładką aluminiową. Obecnie KISAN produkuje kompletne systemy instalacji wodociągowych i grzewczych.
- W Kańczudze znajduje się siedziba Stowarzyszenia SAAB Gt-Classic[15], skupiającego miłośników zabytkowych samochodów marki SAAB z Polski i zagranicy.
Zabytki
edytuj- Kościół pw. św. Michała Archanioła (wzniesiony około 1605 r.). W 1612 r. dobudowano kaplicę św. Anny (fundatorka – księżna Anna Ostrogska z Kostków (1575–1635) – księżna herbu Dąbrowa.), około 1660 r. kaplicę Matki Boskiej. W latach 1924–1928 przebudowano elewację, dodano kruchtę i wieżę (według projektu W. Rawskiego). We wnętrzu część barokowego wyposażenia.
- Kościół pw. MB Łaskawej (początek XVII wieku) – pierwotnie cerkiew prawosławna, później greckokatolicka. Remontowana i przebudowana częściowo XIX/XX wieku. Po 1947 r. zamieniona na magazyn. W 1984-1994 r. nastąpiła gruntowna restauracja. Została z powrotem poświęcona w 1995 r.
- Dworzec Przeworskej Kolei Dojazdowej.
- Pomnik Grunwaldu odbudowany w 1984 r. po zniszczeniu przez hitlerowców.
Ludzie związani z Kańczugą
edytujZobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ a b c Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2024 roku [online], Główny Urząd Statystyczny, 22 lipca 2024 [dostęp 2024-10-23] (pol.).
- ↑ Poczta Polska. Wyszukiwarka kodów pocztowych
- ↑ a b GUS. Wyszukiwarka TERYT
- ↑ Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
- ↑ Józef Półćwiartek: Sąsiedztwo. Osadnictwo na pograniczu etnicznym polsko-ukraińskim w czasach nowożytnych. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Rzeszów 1997, s. 94. ISBN 83-87288-25-X
- ↑ Zenon Guldon, Jacek Wijaczka, Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, w: Czasy Nowożytne, 21, 2008, s. 168.
- ↑ Adam Homecki, Rozwój terytorialny latyfundium Lubomirskich (starszej gałęzi rodu) w latach 1581-1754, w: Studia Historyczne, rok V, zeszyt 3 (58), 1972, s. 436.
- ↑ Urząd Miasta i Gminy w Kańczudze. [dostęp 2018-08-01].
- ↑ Kraczkowa (Neudorf), Krzemyenycza, Wissoka, Halwygowa (Albigowa), Markowola (Markowa), Sanyna (Schonerwalt, Sonina), Kossina, Rogoszno, Głuchow, Jordanowa Wola, Syetesza (Sietesz), Gacz, Ostrów, Malawa, Hanczlowa (Henselshof, Handzlówka), Soleczska (Siedleczka), Hussow, Hadle, Wolycza, Schwyathoslaffkowwa Wola.
- ↑ Jerzy Antoni Kostka, Kostkowie herbu Dąbrowa, Koszalin 2010, ISBN 978-83-89976-40-6, stron 480
- ↑ Szkoła koronkarska w Kańczudze [online], Muzeum Etnograficzne w Rzeszowie [dostęp 2022-04-18] (pol.).
- ↑ Z żałobnej karty. Express Jarosławski 1937
- ↑ Geoffrey P. Megargee (red.), Encyclopedia of camps and ghettos, 1933-1945, t. II, part A, s. 522.
- ↑ ВОВ-60 – Сводки. victory.mil.ru. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-08-10)]..
- ↑ SAAB Gt.
Linki zewnętrzne
edytuj- Kańczuga (2), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 802.
- Mapa katastralna miasta Kańczuga z 1854