Kalety
Kalety (niem. Stahlhammer) – miasto w Polsce położone w województwie śląskim, w powiecie tarnogórskim.
| miasto i gmina | |||
 Budynek urzędu miasta w Kaletach (2020) | |||
| |||
| Państwo | |||
|---|---|---|---|
| Województwo | |||
| Powiat | |||
| Prawa miejskie |
1951 | ||
| Burmistrz |
Klaudiusz Kandzia[1] | ||
| Powierzchnia |
76,37[2] km² | ||
| Populacja (2022) • liczba ludności • gęstość |
|||
| Strefa numeracyjna |
(+48) 34 | ||
| Kod pocztowy |
42-660 | ||
| Tablice rejestracyjne |
STA | ||
Położenie na mapie powiatu tarnogórskiego  | |||
Położenie na mapie Polski  | |||
Położenie na mapie województwa śląskiego  | |||
 50°33′54″N 18°52′57″E/50,565000 18,882500
| |||
| TERC (TERYT) |
2413011 | ||
| SIMC |
0931589 | ||
Urząd miejski ul. Żwirki i Wigury 242-660 Kalety | |||
| Strona internetowa | |||
| BIP | |||
Położenie edytuj
Kalety położone są na terenie historycznej ziemi lublinieckiej, z wyjątkiem dzielnic Jędrysek i Truszczyca, po południowej stronie Małej Panwi, które należą do ziemi bytomskiej[3][4].
Miasto z punktu widzenia fizycznogeograficznego leży na Równinie Opolskiej, nad Małą Panwią.
Miasto historycznie przynależy do Górnego Śląska.
Według danych z 2002 r. Kalety mają obszar 76,68 km², w tym: użytki rolne 11%, użytki leśne 85%[5].
Według danych z 1 stycznia 2011 r. powierzchnia miasta wynosiła 76,29 km²[6]. Miasto stanowi 11,8% powierzchni powiatu.
W latach 1922–1939 miasto administracyjnie należało do województwa śląskiego, w latach 1945–1950 do województwa śląskiego, w latach 1950–1957 i w latach 1957–1975 do województwa katowickiego (w latach 1953–1956 zwanym województwem stalinogrodzkim), w latach 1975–1998 do województwa częstochowskiego.
Dzielnice edytuj
Miasto składa się z 9 dzielnic:
Nazwa edytuj
Nazwa miejscowości notowana była m.in. w formach Stahlhammer (1783), Stahlhammer oder Neu-Sorge, Kalita (1845), Kalita, in. Neusorge al. Stahlhammer (1882), Kalety (Stahlhammer) (1920)[8].
Nazwa niemiecka wywodzi się od niemieckiego wyrazu pospolitego Stahlhammer, czyli ‘młot stalowy, stalownia’ i ma związek z przemysłowym charakterem miejscowości. Oboczna nazwa niemiecka Neusorge powstała z połączenia wyrazów neu ‘nowy’ oraz Sorge ‘troska, zmartwienie’, ale także ‘opieka, piecza’, odnoszącego się do oznaczenia nowej osady, co było częstą praktyką w Niemczech[8]. Polska nazwa pochodzi od nazwy osobowej Kalita, Kaleta, która na Śląsku często spotykana jest jako nazwisko[9].
Historia edytuj
- XIII w. – pierwsza wzmianka o miejscowości
- 1789 – rozwój Kalet dzięki działalności przemysłowca Johanna Koulhaasa, założyciela huty i fabryki noży, łyżeczek, widelców i guzików[10]
- 1882–1884 – Guido Henckel von Donnersmarck w miejscu fabryki Johanna Koulhaasa wznosi fabrykę celulozy[11]
- 1884[12] – uzyskanie połączenia kolejowego
- 1889 – Guido Henckel von Donnersmarck w miejscu huty Johanna Koulhaasa wznosi fabrykę papieru[11]
- 1922 – Stahlhammer po Plebiscycie na Górnym Śląsku przyznano Polsce i nazwano Kalety
- 1940 – niemieckie władze okupacyjne zmieniły nazwę miasta na Stahlhammer
- 1945–1950[13] – siedziba gminy wiejskiej Kalety
- 1951 – uzyskanie praw miejskich
- 1994 – ogłoszenie upadłości Kaletańskich Zakładów Celulozowo-Papierniczych[11]
Historia hutnictwa i górnictwa na Górnym Śląsku wywodzi się z dzielnicy Kalet, Kuczowa. Żelazo wytapiano tutaj w kuźnicach, czyli manufakturach hutniczych. Używano do tego węgla drzewnego, którym rozpalano ogniska w tzw. dymarkach. Właściciel jednej z fabryk w Kaletach, Czech Koulhaas, w 1799 r. zakupił od kapitana Berharda von Mletzko wieś Katowice. Postanowił wydobywać tu węgiel kamienny. Stał się też właścicielem wtedy nieczynnej kuźnicy Boguckiej, którą uruchomił i unowocześnił. Dzięki temu dał podstawy do produkcji nowoczesnej stali na terenie Katowic. Wynalazek Koulhaasa doprowadził do upadku hut w dolinie Małej Panwi i tym samym przyczynił się do przemysłowego rozwoju Katowic[10], które między innymi, dzięki temu stały się najważniejszym miastem regionu.
Zabytki edytuj
- Pałac Donnersmarcków z 1861 r. w Kaletach Zielonej[14][15][16]
Edukacja edytuj
- Zespół Szkół Elektroniczno-Ekonomicznych. Szkoła powstała 2 września 1946 r. i nosiła wówczas nazwę Szkoły Przemysłowej Fabryki Celulozy i Papieru w Kaletach. W momencie powstania była to szkoła zawodowa. W późniejszym okresie przekształciła się w technikum elektryczne, a następnie elektroniczne. Od października 2010 r. w budynku szkoły mieści się Ośrodek Wychowawczy;
- 2 szkoły podstawowe
Wspólnoty wyznaniowe edytuj
971.jpg)
Kościół rzymskokatolicki edytuj
Trzy parafie:
Chrześcijańska Wspólnota Ewangeliczna edytuj
- placówka misyjna w Kaletach[20]
Kościół ewangelicko-augsburski edytuj
Parafianie w składzie kościoła filialnego w Piasku Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Częstochowie
Świadkowie Jehowy edytuj
Sport edytuj
- Sekcja piłki nożnej:
- Klub Sportowy Unia Kalety, założony w 1921 r.
- Ludowy Klub Sportowy Małapanew Kuczów
- Sekcja speedroweru:
- TPD Kalety
Przyroda edytuj
W lesie na terenie Kalet znajduje się Cis Donnersmarcka – drzewo mające ok. 550 lat, 222 cm obwodu oraz 16 m wysokości (stan na 2013 r.). Jest to najgrubszy cis na terenie Lasów Państwowych.
Transport edytuj
Drogi edytuj
Linie kolejowe edytuj
- 129 Tarnowskie Góry TGB – Kalety T3
- 130 Tarnowskie Góry TGD – Kalety T4
- 131 Chorzów Batory – Tczew
- 143 Kalety – Wrocław Mikołajów WP2
Miasta partnerskie edytuj
Sąsiednie gminy edytuj
Przypisy edytuj
- ↑ Wyniki wyborów 2010 na terenie Kalet.
- ↑ a b c Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2022 roku, Główny Urząd Statystyczny, 7 grudnia 2022 [dostęp 2022-12-08].
- ↑ https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b0/Superiorem_Silesiam_AD1746.jpg.
- ↑ Zarchiwizowana kopia. [dostęp 2016-03-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)].
- ↑ Portal Regionalny i Samorządowy REGIOset. regioset.pl. [dostęp 2010-09-14]. (pol.).
- ↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2011 r.. „Powierzchnia i Ludność w Przekroju Terytorialnym”, 2011-08-10. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. ISSN 1505-5507.
- ↑ Lubocz, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. V: Kutowa Wola – Malczyce, Warszawa 1884, s. 442.
- ↑ a b Nazwy miejscowe Polski. Historia, pochodzenie, zmiany. pod red. Kazimierza Rymuta. T. 4, J-Kn. Kraków: Wydawnictwo Naukowe DWN, 2001, s. 258. ISBN 83-87623-36-9.
- ↑ Kazimierz Rymut: Nazwy miast Polski. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1987, s. 98. ISBN 83-04024-36-5.
- ↑ a b Kto zmienił przemysł hutniczy na Śląsku?. mmsilesia.pl, 4 maja 2009. [dostęp 2015-09-24].
- ↑ a b c Historia Kaletańskich Zakładów Celulozowo-Papierniczych. kzcp.republika.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)]., Op. cit.
- ↑ M. Filak, Kolej w historii Tarnowskich Gór w okresie XIX i XX wieku. montes.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-12)]., [w:] „Montes Tarnovicensis” 2008, nr 28, dostęp 3 lipca 2022 r.
- ↑ Dz.U. z 1950 r. nr 51, poz. 472.
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych w województwie śląskim. Narodowy Instytut Dziedzictwa. [dostęp 2018-12-31].
- ↑ E. Goszyk, Pałac myśliwski w Zielonej. montes.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)]., [w:] „Montes Tarnovicensis” 2005, nr 18, dostęp 3 lipca 2022 r.
- ↑ Michał Świech: Być jak hrabia Donnersmack. gazeta.pl, 5 czerwca 2009. [dostęp 2015-12-31].
- ↑ Parafia Matki Boskiej Fatimskiej, Kalety-Drutarnia, diecezja.gliwice.pl [dostęp 2023-08-15].
- ↑ Dekanat Woźniki, diecezja.gliwice.pl [dostęp 2023-08-15].
- ↑ Parafia św. Franciszka z Asyżu, Kalety-Miotek, diecezja.gliwice.pl [dostęp 2023-08-15].
- ↑ Zbory i placówki, chwe.pl [dostęp 2023-08-15].
- ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2015-01-25].
- ↑ Miasto Kalety – www.kalety.pl – Leśny zakątek Śląska.
Bibliografia edytuj
- Johann Georg Knie, Alphabethisch-Statistisch-Topographische Uebersicht aller Dörfer, Flecken, Städte und andern Orte der Königl. Preuß. Provinz Schlesien ..., Breslau: Graß, Barth und Comp., 1830, OCLC 751379865 (niem.).
Linki zewnętrzne edytuj
- Oficjalna strona Kalet
- Kalita, in. Neusorge al. Stahlhammer, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 699.