Karolina Lanckorońska

polska historyczka, historyk sztuki

Karolina Maria Adelajda Franciszka Ksawera Małgorzata Edina Lanckorońska z Brzezia herbu Zadora[1] (ur. 11 sierpnia 1898 w Buchberg am Kamp, Dolna Austria, zm. 25 sierpnia 2002 w Rzymie) – polska historyk i historyk sztuki, nauczycielka akademicka Uniwersytetu Jana Kazimierza, żołnierz Armii Krajowej, więzień obozu koncentracyjnego Ravensbrück, oficer prasowa 2 Korpusu Polskiego Polskich Sił Zbrojnych, po 1945 najszerzej rozpoznawalna działaczka Polonii we Włoszech, inicjatorka i współzałożycielka Polskiego Instytutu Historycznego w Rzymie, pisarka, członek założyciel Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie i członkini Polskiej Akademii Umiejętności.

Karolina Lanckorońska
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

11 sierpnia 1898
Buchberg am Kamp, Austro-Węgry

Data i miejsce śmierci

25 sierpnia 2002
Rzym, Włochy

Zawód, zajęcie

historyk, historyk sztuki

Narodowość

polska

Odznaczenia
Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Walecznych (od 1941) Brązowy Krzyż Zasługi z Mieczami Krzyż Armii Krajowej Komandor z Gwiazdą Orderu Świętego Grzegorza Wielkiego Order Zasługi Republiki Włoskiej IV Klasy (1951-2001)
Karolina Lanckorońska z ojcem Karolem (ok. 1900)
Tablica upamiętniająca prof. Karolinę Lanckorońską wmurowana w ścianę budynku przy ul. Wenecja 1 (tzw. "Dom Wenecki") w Krakowie
Popiersie w Parku Jordana w Krakowie

Życiorys edytuj

Wykształcenie edytuj

Pochodziła z rodu arystokratycznego herbu Zadora, była córką hrabiego Karola Lanckorońskiego i jego trzeciej żony Małgorzaty von Lichnowsky. Była przyrodnią siostrą Antoniego Lanckorońskiego.

Ukończyła gimnazjum w Wiedniu (Freyung), w latach 1917–1921 studiowała, również w Wiedniu, historię sztuki. W 1926 na Uniwersytecie Wiedeńskim obroniła doktorat. Zajmowała się głównie zagadnieniami sztuki baroku i twórczością Michała Anioła. W 1935 habilitowała się na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie na podstawie rozprawy Dekoracja malarska kościoła Il Gesu w Rzymie (wkrótce wydanej drukiem) i została zatrudniona na tej uczelni jako docent, kierownik katedry historii sztuki na Wydziale Humanistycznym. Jednocześnie pełniła funkcję sekretarza Towarzystwa Polskich Badań Historycznych we Lwowie. W październiku 1936 otrzymała prawo veniam legendi z zakresu historii sztuki na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie[2]. Odbyła serię wyjazdów naukowych do Anglii i Holandii, m.in. do London School of Economics, gdzie przebywała w roku 1936/1937.

Od 1933 (po śmierci ojca) zajmowała się także administracją dóbr rodzinnych w Małopolsce Wschodniej (m.in. w Komarnie i Rozdole). Pozowała także do rysunków i obrazów, m.in. Jacka Malczewskiego. W 1934 zamieszkała we Lwowie przy ulicy Zimorowicza 19 i rozpoczęła prowadzenie wykładów na Uniwersytecie Jana Kazimierza z historii sztuki włoskiej.

II wojna światowa edytuj

Wybuch wojny zastał ją we Lwowie. Po zajęciu miasta przez Armię Czerwoną przez pewien czas kontynuowała wykłady na Uniwersytecie Lwowskim. Zaangażowała się w działalność konspiracyjną. Wobec zagrożenia aresztowaniem przez NKWD skorzystała z możliwości wymiany ludności między terenami polskimi okupowanymi przez ZSRR i hitlerowskie Niemcy i przeszła 3 maja 1940 na ziemie okupowane przez Niemców. Służyła w szeregach Związku Walki Zbrojnej, a następnie w Armii Krajowej (porucznik). Z polecenia dowództwa konspiracyjnego brała udział w pracach uznawanej przez Niemców Rady Głównej Opiekuńczej, utrzymując m.in. kontakt z wieloletnim przyjacielem rodziny, arcybiskupem krakowskim Adamem Sapiehą[3].

W końcu 1941 kilkakrotnie przebywała we Lwowie z pomocą więzionym w tamtejszych więzieniach i w celu stworzenia silnej placówki RGO we Lwowie obejmującą opieką całą Małopolskę Wschodnią[4].

W styczniu 1942 przyjechała ponownie do Lwowa z zadaniem zorganizowania filii Rady Głównej Opiekuńczej (tzw. Komitetu Polskiego) w województwie stanisławowskim. Wkrótce jednak (maj 1942) została w Kołomyi aresztowana przez Gestapo i po przewiezieniu do Stanisławowa przesłuchiwał ją szef Gestapo w Stanisławowie, hauptsturmführer Hans Krüger, znany z akcji wymordowania polskiej inteligencji w Stanisławowie. W przekonaniu, że aresztowana wkrótce poniesie śmierć, oficer Gestapo pochwalił się przed nią swoją decydującą rolą także w mordzie profesorów lwowskich (3 na 4 lipca 1941). Już po wojnie zeznania Lanckorońskiej oraz przekazany b. rektorowi Uniwersytetu Lwowskiego Stanisławowi Kulczyńskiemu tzw. Raport Karli Lanckorońskiej (opublikowany w 1977) były ważnymi dowodami przy próbach wyjaśnienia zbrodni lwowskiej[5].

Lanckorońska została przeniesiona ze Stanisławowa do Lwowa, a następnie 9 stycznia 1943 wysłana do obozu koncentracyjnego Ravensbrück (nr obozowy 16076), doczekała tam jednak zwolnienia. U schyłku wojny 5 kwietnia 1945 uwolniono ją po interwencji Carla J. Burckhardta, prezesa Międzynarodowego Czerwonego Krzyża[6]. Wydarzenia wojenne opisała w książce Wspomnienia wojenne 22 IX 1939 – 5 IV 1945 nominowanej do Nagrody Literackiej Nike 2002[7][8].

Po wojnie edytuj

Po wojnie osiadła we Włoszech. Krótko po uwolnieniu z obozu podjęła współpracę z 2 Korpusem Polskim generała Władysława Andersa jako oficer prasowy. Zajęła się m.in. organizacją studiów dla zdemobilizowanych żołnierzy (ok. 1300 osób) na emigracji. W 1945 była jednym z inicjatorów założenia Polskiego Instytutu Historycznego w Rzymie. Do jego powstania przyczyniła się także finansowo, sama stanęła na czele Instytutu jako dyrektor. W ramach Instytutu zainicjowała wydawanie czasopisma „Antemurale” (rocznik, 1954–1982, 30 tomów) i serii: „Elementa ad Fontium Editiones” (do 1987 75 tomów) i „Acta Nuntiaturae Polonae” (od 1990), upowszechniających ważne źródła dotyczące historii Polski (m.in. dziejów nuncjatury apostolskiej w Polsce). Członek-założyciel Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie.

W 1967 była świadkiem na procesie Hansa Krügera w Münster, gestapowca ze Stanisławowa [9].

Założyła Fundusz im. Karola Lanckorońskiego (od 1967 pod nazwą Fundacja Lanckorońskich z Brzezia z siedzibą w szwajcarskim Fryburgu i w Londynie), wspierający zarówno polskie instytucje emigracyjne (m.in. założony i kierowany przez nią Polski Instytut Historyczny w Rzymie, Biblioteka Polska w Paryżu) i krajowe (głównie biblioteki uniwersyteckie), jak i odbiorców indywidualnych (stypendia dla polskich naukowców przygotowujących rozprawy doktorskie i habilitacyjne poza krajem, współfinansowanie leków dla pracowników Uniwersytetu Jagiellońskiego). Na emigracji kontynuowała pracę naukową, pozostając aktywną do późnych lat życia. W połowie lat 50. prowadziła badania domniemanego grobowca Bolesława Śmiałego w Ossiach w Karyntii. Królowi Bolesławowi i jego konfliktowi z biskupem Stanisławem ze Szczepanowa poświęciła artykuł W sprawie sporu między Bolesławem Śmiałym a św. Stanisławem („Teki Historyczne”, tom IX, 1958).

W 1990 została przyjęta w poczet członków Polskiej Akademii Umiejętności. Nadano jej doktoraty honorowe m.in. Uniwersytetu Jagiellońskiego (1983), Polskiego Uniwersytetu na Obczyźnie w Londynie (1988), Uniwersytetu Wrocławskiego (1990).

 
Płyta nagrobna profesor Karoliny Lanckorońskiej na cmentarzu Campo Verano w Rzymie

Została pochowana na rzymskim cmentarzu Campo Verano.

Kolekcja Lanckorońskich edytuj

15 grudnia 2020

W 1994 Karolina Lanckorońska ofiarowała Polsce zachowaną część kolekcji dzieł sztuki, zgromadzonej przez jej ojca w pałacu Lanckorońskich w Wiedniu[10].

37 obrazów otrzymał Zamek Królewski w Warszawie, m.in. dwa dzieła Rembrandta. Ponad 500 zabytkowych obiektów, wśród nich 82 obrazy włoskie i ponad 220 rysunków Jacka Malczewskiego przekazała Zamkowi Królewskiemu na Wawelu – Państwowym Zbiorom Sztuki[10].

Obdarowane zostały też inne instytucje: Biblioteka Jagiellońska, Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Muzeum Narodowe w Warszawie, Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, Polska Akademia Umiejętności.

Profesor Karolina Lanckorońska była ostatnim przedstawicielem rodziny Lanckorońskich[11]. Chcąc zapewnić ciągłość rodu hrabiów Lanckorońskich usynowiła księcia Jana Lubomirskiego. Jan Lubomirski-Lanckoroński, przyjmując drugi człon nazwiska, stał się kontynuatorem tradycji rodziny hrabiów Lanckorońskich, z której pochodziła jego praprababka Elżbieta z Lanckorońskich baronowa de Vaux[12][13].

Odznaczenia edytuj

Karolina Lanckorońska upamiętniona została w ramach projektu „słynni Polacy XX w.” popiersiem, które stoi w parku im. Henryka Jordana w Krakowie (V.2) – odsłonięcie 2 maja 2010.

Przypisy edytuj

  1. Genealogia potomków Sejmu Wielkiego
  2. Nowi profesorowie na Uniwersytecie lwowskim. „Gazeta Lwowska”, s. 2, Nr 245 z 24 października 1936. 
  3. Karolina Lanckorońska 2001 ↓, s. 58-59.
  4. Karolina Lanckorońska 2001 ↓, s. 125-126.
  5. Karolina Lanckorońska 2001 ↓, s. 154-155.
  6. Karolina Lanckorońska 2001 ↓, s. 326-330.
  7. Nagroda Nike 2002. nike.org.pl. [dostęp 2015-08-20].
  8. Karolina Lanckorońska 2001 ↓, s. 247.
  9. Karolina Lanckorońska 2001 ↓, s. 336-340.
  10. a b O kolekcji Lanckorońskich na Zamku Królewskim w Warszawie z okazji 20. rocznicy śmierci prof. Karoliny Lanckorońskiej. www.polacchiinitalia.it. [dostęp 2023-03-06].
  11. Karolina Lanckorońska 2001 ↓, s. 5.
  12. Jan Lubomirski-Lanckoroński, Lubomirscy Książęta Polscy, 2018.
  13. Genealogia Elżbiety de Vaux [online], www.sejm-wielki.pl [dostęp 2023-03-06].
  14. Anna Szczecina-Berkan: Ordery i odznaczenie Karoliny Lanckorońskiej. „Kronika Zamkowa” 2007 t. 1–2 (53–54) s. 237–252. [dostęp 2013-03-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-02)].
  15. Odznaka honorowa Koła Lwowian. „Biuletyn”. Nr 19-20, s. 111, Lipiec 1971. Koło Lwowian w Londynie. 
  16. UCHWAŁA NR XII/123/95 Rady Miasta Krakowa z dnia 24 stycznia 1995 r.. [dostęp 2021-12-27].

Bibliografia edytuj