Katullus

Gaius Valerius Catullus (urodzony pomiędzy 87 a 82 p.n.e., zmarł nie wcześniej niż w 54 p.n.e. i nie później niż w 32 p.n.e.) – rzymski poeta pochodzący z Werony, należący do grupy neoteryków; jedyny ich przedstawiciel, którego utwory zachowały się w większej liczbie.

Katullus - współczesny biust w Sirmione, Włochy.

Problem daty narodzin i śmierci

Narodziny i śmierć poety datuje się różnie. Św. Hieronim przekazuje informację, że Katullus zmarł w 57 p.n.e. w wieku 30 lat. Niestety, data śmierci tu podana jest na pewno błędna, gdyż w utworach Katullusa znajdują się np. aluzje do drugiego konsulatu Pompejusza oraz portyku Pompejusza, budowli oddanej podczas tegoż konsulatu, w r. 55 p.n.e. Kłopot w tym, że skoro podana przez św. Hieronima data śmierci jest błędna, to znaczy, iż któraś z pozostałych dwóch liczb – tj. wynikająca stąd data narodzin poety lub wiek, w jakim zmarł – też jest nieprawidłowa; nie wiadomo tylko, która.

Na ogół przyjmuje się, że Hieronim musiał pomylić konsulów roku 87 p.n.e. (Lucjusza Korneliusza Cynnę i Gnejusza Oktawiusza) z jakąś inną parą konsulów; najczęściej wymienia się tu parę Lucjusz Korneliusz Cynna / Gnejusz Papiriusz Karbo (84 p.n.e.) lub Gajusz Mariusz / Gnejusz Papiriusz Karbo (82 p.n.e.). Według tych hipotez Katullus zmarł w wieku 30 lat w roku 54 lub 52 p.n.e.

Na podstawie analizy twórczości niektórzy uczeni sądzą, iż poeta żył jeszcze w roku 47 p.n.e. W każdym razie Korneliusz Nepos w napisanym w 32 r. p.n.e. Żywocie Attyka wymienia Katullusa i Lukrecjusza jako zmarłych.

Twórczość

Carmina, 1554

Charakterystyka ogólna

Twórczość Katullusa była wysoko ceniona w okresie od I w. p.n.e. do II w. n.e. Potem, w miarę upadku kultury starożytnej, poeta popadał w zapomnienie.

Zbiór, którym dysponujemy, zawiera sto kilkanaście (ok. 116) drobnych utworów, o objętości od 2 do 408 wersów. Tematyka jest mieszana i waha się od zjadliwej inwektywy politycznej, poprzez mniej lub bardziej obsceniczne fraszki aż do wyrafinowanych erotyków i ckliwych obrazków z życia zakochanych. Obsceniczne słownictwo niektórych wierszy było powodem tego, że aż do niedawna opuszczano je w tłumaczeniach lub znacznie łagodzono.

Oddzielny rodzaj stanowią epitalamia (czyli pieśni weselne) oraz tzw. epylia, czyli dłuższe, obejmujące do kilkuset wersów utwory na tematy mitologiczne (Attis, Wesele Peleusa i Tetydy, przekład wiersza Kallimacha pt. Warkocz Bereniki itd.).

Polimetria

Zbiór wierszy Katullusa cechuje polimetria, tj. zawiera on utwory skomponowane w różnych miarach wierszowych. Z tego najliczniej reprezentowane są: dystych elegijny oraz jedenastozgłoskowiec falecejski. Poza tym Katullus pisał również priapejem, cholijambem, trymetrem jambicznym (zwykłym i czystym), tetrametrem jambicznym, asklepiadejem większym, strofą saficką, strofą eolską i heksametrem daktylicznym.

Katullusowi zawdzięczamy też jedyny zachowany w całości utwór (nr 63) napisany galijambem (z twórczości innych poetów używających galijambu istnieją tylko paruwersowe resztki), a także jedyny znany wiersz (nr 55) skomponowany w izochronicznej postaci jedenastozgłoskowca falecejskiego.

Problematyka stanu zachowania

W XII wieku istniała na świecie już tylko jedna kopia wierszy Katullusa (tak zwany codex Veronensis oznaczany w siglach literą V, dziś zaginiony), pochodzą od niej wszystkie znane nam dziś rękopisy, jakie powstały w wieku XIV i później.

Zbiór przekazany został przez rękopisy w postaci jednej księgi i pod wspólnym tytułem Catulli Veronensis liber. Utworów jest, jak napisano wyżej, "około 116", gdyż numeracja ich nie jest ciągła. Z jednej strony wykazuje luki (np. po utw. 17 następuje utw. nr 21), z drugiej strony na skutek badań filologicznych wykazano lub usiłuje się wykazać, że niektóre utwory, które uważano poprzednio za całość, stanowią w istocie dwa oddzielne wiersze (np. utw. 58 i 58b), lub odwrotnie. W rezultacie liczba wierszy jest różna w różnych wydaniach i waha się w zakresie od 114 do 116.

Na przełomie XIX i XX wieku zauważono, że łączna objętość zbioru - która wynosi około 2300 wersów - znacznie przekracza pojemność przeciętnego zwoju papirusowego (za "przeciętny" zwój uważa się taki o objętości jednej księgi Eneidy, czyli 700-900 wersów; ale z objętości ksiąg Lukrecjusza wiadomo, że istniały woluminy mogące pomieścić do 1500 wersów). Obserwacja ta doprowadziła do postawienia tezy, że to, co średniowieczne rękopisy tytułują Catulli Veronensis liber, stanowi w rzeczywistości zawartość co najmniej dwóch, a zapewne trzech (o ile nie czterech) woluminów przepisanych do kodeksu jednym cięgiem:

• wolumin I zawierający utw. 1-60 nosił przypuszczalnie tytuł Iambi lub Passer (łac. wróbel, od incypitu pierwszego utworu Passer deliciae meae puellae...)
• wolumin II, zawierający utw. 61-64, o nieznanym tytule.
• wolumin III z utworami 65-116 był zapewne zatytułowany Elegiae, Epigrammata lub Disticha.

Dodatkowym, oprócz samej objętości, argumentem za podziałem na takie części jest ich zróżnicowanie kompozycyjne:

• część pierwsza to drobne utwory skomponowane w różnych miarach wierszowych i o mieszanej tematyce
• część druga – dłuższe utwory zróżnicowane metrycznie, ale ze wspólnym motywem, jakim jest permanentny związek kobiety i mężczyzny
• część trzecia – różnej długości utwory na zróżnicowane tematy, wszystkie pisane w jednym metrum (dystychem elegijnym).

Szczegóły podziału, zwłaszcza kwestia, gdzie dokładnie przebiega granica między częścią drugą a trzecią, są sporne.

Czy woluminy te stanowiły trzy części swego rodzaju antologii utworów Katullusa, czy też może raczej trzy książki wydane niezależnie od siebie, nie jest pewne.

Istnieje podejrzenie graniczące z pewnością, że w starożytności istniał jeszcze co najmniej jeden wolumin innych utworów Katullusa napisanych wierszem priapejskim, lecz nie zachował się. Dedykację tego woluminu wraz z wymienionym nazwiskiem autora cytuje Terentianus Maurus.

Polskie przekłady

Pierwsze kompletne wydanie poezji Katullusa w języku polskim, w przekładzie Grzegorza Franczaka i Aleksandry Klęczar, ukazało się w tomie Poezje wszystkie w 2013 nakładem Wydawnictwa Benedyktynów Tyniec i otrzymało nominację do Nagrody Literackiej Gdynia 2014 w kategorii przekład na język polski.

Linki zewnętrzne

• pieśni Katullusa:
  • w zbiorach Perseus Digital Library
  • w zbiorach The Latin Library
• Katullus – utwory