Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-słowiańskiego w Polsce

Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-słowiańskiego w Polsce, Kościół neounicki w Polscekatolicki Kościół wschodni działający na terenie Polski, który posługuje się w swojej liturgii rytem bizantyjskim synodalnym zwanym bizantyjsko-słowiańskim.

Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-słowiańskiego
Ilustracja
Cerkiew św. Nikity Męczennika w Kostomłotach
Klasyfikacja systematyczna wyznania
Chrześcijaństwo
 └ Katolicyzm
   └ Katolickie Kościoły Wschodnie
     └ Kościoły greckokatolickie
Ustrój kościelny

episkopalizm

Obrządek

bizantyjsko-słowiański

Siedziba

Kostomłoty

Zwierzchnik
• tytuł zwierzchnika

Kazimierz Gurda
delegat apostolski

Organ ustawodawczy

Stolica Apostolska

Zasięg geograficzny

Polska

Członkostwo

Kościół katolicki

Strona internetowa

W 2021 liczył 117 wiernych (w tym 1 duchowny) należących do jednej parafii[1].

Historia edytuj

Początki neounii w Polsce edytuj

Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-słowiańskiego powstał w Polsce w latach dwudziestych XX wieku w konsekwencji wzmożonego zainteresowania wschodem Europy, jakie dało się zauważyć w Kościele katolickim po I wojnie światowej. Zwolennikiem i organizatorem tej wspólnoty w Rzeczypospolitej Polskiej był ordynariusz siedlecki Henryk Przeździecki, który wykorzystał stanowisko Stolicy Apostolskiej w sprawie nawracania prawosławnych na katolicyzm i otrzymał na ten cel w 1923 od papieża Piusa XI instrukcję Zelum Amplitudinis. Na jej podstawie biskup podlaski sprawował władzę jurysdykcyjną nad nowym obrządkiem i jego duchownymi. On też w 1924 sprowadził do Polski zakon jezuitów obrządku wschodniego, których osiedlił w Albertynie koło Słonima. Tam została erygowana pierwsza parafia neounicka. Z czasem podobne pełnomocnictwa uzyskali także inni biskupi kresowi – wileński, piński, łucki i lubelski. Oni też w swoich diecezjach zaczęli organizować ośrodki neounii.

W momencie rozpoczęcia akcji neounijnej propagujący ją biskupi liczyli na powrót do katolicyzmu byłych wyznawców obrządku unickiego na Podlasiu i Chełmszczyźnie, którzy zostali zmuszeni przez carat do przejścia na prawosławie. W dwudziestoleciu międzywojennym pamięć o tych wydarzeniach była nadal żywa, istniało też wiele cerkwi należących dawniej do unitów razem z całym ich pierwotnym wyposażeniem. Nadzieje na sukces akcji zwiększała jeszcze wewnętrzna słabość Kościoła prawosławnego na terenie Polski[2].

Geneza neounii edytuj

Powstanie obrządku neounickiego związane było z próbą odnowienia na terenach dawnego zaboru rosyjskiego Kościoła unickiego, zlikwidowanego przez władze carskie na tzw. ziemiach zabranych w 1839 (synod połocki), a na Podlasiu i Chełmszczyźnie w 1875 (likwidacja unickiej diecezji chełmskiej).

Drugim ważnym powodem jego rozwoju były misje katolickie w Rosji, na Polesiu, Dalekim Wschodzie oraz w Mandżurii, których celem było przejęcie do unii z Rzymem wiernych Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, pozbawionych kapłanów po I wojnie światowej, co umożliwiło istnienie od początku XX wieku rosyjskich wspólnot religijnych rytu bizantyjskiego sympatyzujących z katolicyzmem.

Podstawą prawno-kanoniczną tych poczynań była instrukcja papieża Piusa X dla misjonarzy i katechetów Nic nie dodawać, nic nie ujmować, nic nie zmieniać (łac. Nec plus, nec minus, nec alitur), która oznaczała, że rosyjscy konwertyci z prawosławia powinni posługiwać się rytem bizantyjskim synodalnym ukształtowanym w Cesarstwie Rosyjskim pod wpływem XVIII-wiecznych dekretów Świętego Synodu Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego i nie wolno ich zmuszać do wyboru między obrządkiem łacińskim, a obrządkiem bizantyjsko-ukraińskim.

Kościół neounicki w II RP edytuj

W latach dwudziestych część wiernych 10 parafii prawosławnych na Podlasiu zdecydowała się odnowić unię z Kościołem katolickim. Z uwagi jednak na to, że parafie te w swojej liturgii używały obrządku bizantyjsko-słowiańskiego, a nie jak reszta grekokatolików w Polsce rytu bizantyjsko-ukraińskiego postanowiono, że nowe wyznanie pozostanie przy swoich dotychczasowych tradycjach. Duże znaczenie dla przyjęcia takiego rozwiązania odegrała niechęć, jaką darzono Kościół greckokatolicki w pewnych kręgach duchowieństwa rzymskokatolickiego oraz władz polskich. Widziano bowiem w nowym wyznaniu możliwość ukrainizacji neounitów, czego starano się, z powodów politycznych, za wszelką cenę uniknąć[3][4]. Tym samym neounici nie weszli w skład Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego, a opiekę nad nimi przejął Kościół rzymskokatolicki.

Pod koniec 1927 było już 14 parafii obsługiwanych przez 28 księży i skupiających ok. 20 000 wiernych. Do 1939 powstało 47 parafii. Kler neounicki liczył: 1 biskupa, 39 księży i 31 zakonników. Od 1927 jezuici albertyńscy dzięki pomocy ordynariusza łuckiego, Adolfa Szelążka prowadzili seminarium duchowne, które w 1932 przekształcono w Papieskie Seminarium Wschodnie z siedzibą w Dubnie (do 1939 wykształciło ono 21 kapłanów[5]). Podobną instytucją w diecezji podlaskiej była sekcja unijna w Seminarium Duchownym w Janowie Podlaskim. Istniało też seminarium neounickie w Wilnie. Powstały nowe odłamy męskich zakonów katolickich, które posługiwały się rytem wschodniosłowiańskim. Byli to: jezuici, studyci, bazylianie, redemptoryści, kapucyni i oblaci. Utworzono także żeńskie zgromadzenia zakonne dla neounitów.

Początkowo kler neounicki stanowili księża konwertyci, którzy przeszli z prawosławia na katolicyzm. Z czasem zaczęło jednak przybywać duchownych katolickich wyświęconych dla nowego rytu, co miało związek z wytycznymi z Kongregacji dla Kościoła Wschodniego, nakazującymi ostrożność w stosunku do nowo przyjmowanych byłych duchownych prawosławnych. W 1930 obrządek bizantyjsko-słowiański uzyskał własnego biskupa. Z woli Stolicy Apostolskiej został nim generał zgromadzenia marianów, Piotr Buczys. Nie uzyskał on jednak jurysdykcji nad neounią w Polsce, gdyż rząd nie wyraził zgody na utworzenie takiego Kościoła katolickiego. Jako podstawę podano niewyszczególnienie wyznania w Konkordacie. Innym powodem była niechęć władz polskich dla szerzenia się neounii, postrzeganej jako instytucja działająca na korzyść ruchów narodowych Białorusinów i Ukraińców[6]. Stolica Apostolska wyznaczyła w związku z tym wikariusza apostolskiego i mianowała nim redemptorystę obrządku bizantyjsko-ukraińskiego, Mikołaja Czarneckiego.

Poważnym utrudnieniem dla akcji neounii był również niejednoznaczny stosunek do niej wśród biskupów rzymskokatolickich: wielu z nich uważało za sensowną i trwałą jedynie konwersję wiernych na obrządek łaciński[7]. Z kolei wielu misjonarzy, pragnąc zwiększyć liczbę przyjmujących neounię, posługiwało się w swojej pracy określeniami typu katolicki Kościół prawosławny i zacierało wszelkie różnice między obydwiema organizacjami kościelnymi[7]. W dużej mierze zawiodły oczekiwania na masowe powroty byłych unitów i ich potomków do katolicyzmu: wielu z nich, niezależnie od okoliczności przyjęcia prawosławia, uważało się za zakorzenionych w tej wierze. Nowy obrządek stał się kilkakrotnie przyczyną konfliktów związanych z własnością konkretnych obiektów sakralnych: cerkwi, cmentarzy, budynków parafialnych czy dzwonnic. Zatargi takie miały miejsce we wsiach: Cechów, Dubeczno, Humaniszcze, Gubcze, Jeziory, Kuraszew, Starokornin, Olpień, Zabłocie, Kostomłoty[8] i Kuraszewo[9].

II wojna światowa edytuj

W okresie II wojny światowej władze okupacyjne III Rzeszy i Związku Radzieckiego rozpoczęły likwidację struktur Kościoła katolickiego rytu bizantyjsko-słowiańskiego na ziemiach polskich. Na terenach włączonych do Generalnego Gubernatorstwa i okupowanych przez armię niemiecką wierni byli traktowani jako prawosławni i włączani administracyjnie wraz z parafiami do Cerkwi prawosławnej. Na terenach podporządkowanych administracji radzieckiej metropolita halicko-lwowski Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego, Andrzej Szeptycki próbował utworzyć podporządkowany sobie egzarchat. Upadł on jednak wraz ze śmiercią ks. Antoniego Niemancewicza[10][11]. Kościół neounicki doświadczył represji także ze strony podziemnych struktur OUN i UPA. Dwaj jego kapłani, ks. Serafin Jarosiewicz z parafii w Żabczu i ks. Józef Gaducewicz z Zastawy zostali zamordowani w 1943 roku przez banderowców za odmowę przejścia na prawosławie i ochronę prześladowanej ludności polskiej[12]. Śmierć męczeńską poniosły także neounickie siostry Maria Alojza Gano i Andrzeja Ossakowska, spalone żywcem w Lubieszowie razem z grupą 150–200 Polaków[12].

Kościół neounicki w PRL edytuj

Po II wojnie światowej i zmianie granic parafie neounickie na terenie ZSRR zostały oficjalnie skasowane. Dla diaspory białoruskiej utworzono w 1960 wikariat, którego wizytatorem apostolskim mianowano generała zakonu marianów, biskupa Czesława Sipowicza. Z parafii, które znalazły się w granicach Polski po 1945 przetrwały tylko cztery: w Kostomłotach, w Kodniu, w Połoskach i w Pawłowie Starym. Oprócz jednej w Kostomłotach, gdzie miejscowy proboszcz Aleksander Przyłucki postanowił pozostać przy tradycji rytu bizantyjsko-słowiańskiego i nie wprowadził liturgii łacińskiej reszta przestała istnieć do lat sześćdziesiątych XX wieku. Od 1957 opiekę biskupią nad tą niewielką wspólnotą w Polsce sprawował jako ordynariusz warszawski kardynał Stefan Wyszyński, a po nim kardynał Józef Glemp.

W latach 80. XX wieku podjęta została próba odrodzenia na ziemiach polskich katolickiego życia klasztornego w obrządku bizantyjsko-słowiańskim. Przy aprobacie Prymasa Polski, Józefa Glempa, przybyli z USA dwaj mnisi greckokatoliccy podlegający jurysdykcji biskupa diaspory białoruskiej, Włodzimierza Tarasewicza, którzy osiedlili się w Ujkowicach pod Przemyślem[13]. Z powodu konfliktu z miejscową społecznością oraz ordynariuszem przemyskim, Ignacym Tokarczukiem zakonnicy ci w 1994 odeszli jednak z Kościoła katolickiego i założony przez siebie monaster Świętych Cyryla i Metodego oddali pod jurysdykcję Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego[14].

Poza tym w 1985 przy parafii neounickiej w Kostomłotach powstał dom zakonny żeńskiego zgromadzenia Małych Sióstr Jezusa oraz w latach 1998–2007 działał dom zakonny marianów obrządku wschodniego, którego przełożonym był archimandryta Roman Piętka[15][16].

Kościół neounicki w III RP edytuj

 
Cerkiew neounicka św. Nikity Męczennika w Kostomłotach

W 2017 w Polsce w obrządku neounickim ochrzczonych było 124 wiernych. Jedyna parafia znajduje się w Kostomłotach w województwie lubelskim[17]. Liturgię w rycie bizantyjsko-słowiańskim przeważnie sprawują kapłani birytualiści – jednym z nich jest obecny proboszcz w Kostomłotach, ksiądz Piotr Witkowicz.

Od 2007 do 2015 opiekę biskupią nad parafią Kościoła katolickiego obrządku bizantyjsko-słowiańskiego w Kostomłotach sprawował jako delegat apostolski, biskup Zbigniew Kiernikowski[18]. W 2016 funkcję tę przejął biskup siedlecki Kazimierz Gurda[19]

Organizacja Kościoła neounickiego w 1939 edytuj

Archidiecezja wileńska edytuj

 
Cerkiew Podwyższenia Krzyża Świętego w Fastach
parafia rok erygowania
Albertyn 1925
Byteń 1937
Fasty 1927
Synkowicze 1925
Świsłocz 1936
Wilno 1937
Żelwiany 1937

Diecezja pińska edytuj

 
Cerkiew św. Antoniego Pieczerskiego w Kuraszewie
parafia rok erygowania
Bobrowicze 1932
Delatycze 1925
Horodno 1927
Kołki 1938
Kośna 1936
Kuraszewo 1925
Lubieszów 1935
Olpień 1926
Pińsk 1936
Stołpce 1937
Torokanie 1932
Zburaż 1932

Diecezja siedlecka edytuj

 
Cerkiew św. Apostoła Jana Teologa w Terespolu
 
Kościół św. Praksedy w Dokudowie Pierwszym
parafia rok erygowania
Biała Podlaska 1939
Bubel Stary 1925
Dokudów 1928
Hola 1925
Kijowiec 1925
Kodeń 1932
Kostomłoty 1927
Stary Pawłów
Połoski 1925
Szóstka 1931
Terespol 1926
Zabłocie 1926

Diecezja łucka edytuj

parafia rok erygowania
Cechów 1928
Dubieczno 1927
Gaje Lewiatyńskie 1934
Humniszcze
Kowel 1929
Kraska
Kuśkowce Wielkie 1937
Łuck 1937
Miatyń 1937
Równe
Tutowce 1937
Zastawne
Żabcze 1928

Diecezja lubelska edytuj

parafia rok erygowania
Grabowiec 1937
Hołubie 1937
Horodło 1937

Obrządek edytuj

Ryt bizantyjsko-słowiański posługuje się synodalnym obrządkiem rosyjskim z uwzględnieniem dogmatyki katolickiej; ta wersja rytu bizantyjskiego określana jest w Kościele katolickim jako recensio vulgata. W ekteniach wspominane jest imię papieża; zaś w Credo nie umieszcza się dodatku Filioque.

Zachowane zostały prawosławne zasady odnoszące się do architektury cerkwi oraz stroju osób duchownych. Językiem liturgicznym jest język cerkiewnosłowiański.

Instrukcja Zelum Amplitudinis szczególnie podkreśliła wagę zachowania wschodnich tradycji religijnych bliskich ludności należącej do obrządku bizantyjsko-słowiańskiego[20]. W kontaktach duchownych z wiernymi oraz w kazaniach początkowo używany był jedynie język rosyjski, co wiązało się z narodowością pierwszych misjonarzy i konwertytów oraz z przekonaniem o powszechnej znajomości tego języka wśród wiernych. W miarę wzrostu liczby członków wspólnoty i księży w użycie zaczęły wchodzić również język ukraiński, język białoruski oraz język polski[20].

Na konferencji rzymskokatolickich biskupów diecezji kresowych z 9 listopada 1926 wydano szczególne zalecenie posługiwania się w homiliach i pracy misyjnej jedynie językiem używanym na co dzień przez daną społeczność[21]. Wskazanie to potwierdziła w 1937 Kongregacja Kościołów Wschodnich[21].

Po II wojnie światowej w miejsce kalendarza juliańskiego w Kościele katolickim obrządku bizantyjsko-słowiańskiego wprowadzony został kalendarz gregoriański.

Zwierzchnicy Kościoła neounickiego w Polsce edytuj

W okresie międzywojennym Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-słowiańskiego w Polsce z uwagi na nieprzychylne stanowisko rządu polskiego wobec neounii pozbawiony był jurysdykcji nad własnymi wiernymi. Rzeczywistą i całkowitą jurysdykcję nad nimi sprawowali biskupi ordynariusze diecezji rzymskokatolickich: łuckiej, pińskiej, siedleckiej, wileńskiej i lubelskiej[22].

W 1930 powołany został przez Stolicę Apostolską urząd ordynariusza dla katolickiego obrządku bizantyjsko-słowiańskiego, który objął generał zakonu marianów, biskup Piotr Buczys. Sprzeciw rządu polskiego dla tej nominacji spowodował, że biskup obrządku nie miał realnej jurysdykcji w Polsce i opiekował się faktycznie tylko Rosyjskim Kościołem Greckokatolickim.

W związku z zaistniałą sytuacją papież Pius XI powołał w 1931 w Polsce wizytatora apostolskiego dla wiernych katolickiego obrządku bizantyjsko-słowiańskiego w rzymskokatolickich diecezjach: łuckiej, pińskiej, podlaskiej, wileńskiej i lubelskiej. Został nim kapłan obrządku bizantyjsko-ukraińskiego i zakonnik ze zgromadzenia redemptorystów, biskup Mikołaj Czarnecki.

Po II wojnie światowej kompetencje biskupów diecezjalnych wobec neounitów na terenie Polski przejął delegat apostolski, którym w latach 1946–1964 był każdorazowo Prymas Polski. W 1964 r. Stolica Apostolska powołała na terenie Polski ordynariat dla wiernych katolickich obrządków wschodnich. Ordynariuszami katolickiego obrządku bizantyjsko-słowiańskiego w Polsce w latach 1964–2007 byli rzymskokatoliccy arcybiskupi metropolici warszawscy. W 2007 po przejściu na emeryturę Józefa Glempa, Stolica Apostolska nie mianowała nowego ordynariusza dla neounitów[23]. W to miejsce wprowadzono stanowisko delegata apostolskiego ds. parafii greckokatolickiej w Kostomłotach. Objął je ówczesny biskup diecezjalny siedlecki, Zbigniew Kiernikowski – obecnie ordynariusz legnicki. W 2016 funkcję tę przejął biskup siedlecki Kazimierz Gurda[19]

Cerkwie neounickie w Polsce edytuj

 
Cerkiew św. Mikołaja Cudotwórcy w Horodle

Cerkwie poneounickie w Polsce edytuj

 
Dawna cerkiew neounicka Świętego Ducha w Kodniu

Zobacz też edytuj


Przypisy edytuj

  1. a b c Dominik Rozkrut, Mały Rocznik Statystyczny Polski, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2022, s. 116, ISSN 1640-3630.
  2. Mirosława Papierzyńska-Turek, Między tradycją a rzeczywistością. Państwo wobec prawosławia 1918-1939, Warszawa 1989, s. 407–408.
  3. Florentyna Rzemieniuk, Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-słowiańskiego. Neounia, Lublin 1999.
  4. Mirosława Papierzyńska-Turek, op.cit., s. 408.
  5. Józef Krętosz, Wschodnie katolickie obrządki w Polsce, Katowice 2008, s. 67.
  6. Józef Krętosz, op.cit., s. 67.
  7. a b Mirosława Papierzyńska-Turek, op.cit., s. 415.
  8. Mirosława Papierzyńska-Turek, op.cit., s. 417.
  9. Mikołaj Dawidziuk, Unia w Kuraszewie, Bielsk Podlaski 2008.
  10. Sarhiej Jorsz: Historyczne znaczenie misji wschodniej jezuitów w Albertynie. Roczniki Teologiczne Tom LIII-LIV z. 7. [dostęp 2009-11-08].
  11. Sergiusz Gajek, Eugeniusz Usoszyn: Egzarcha Antoni Niemancewicz – wierny świadek Ewangelii. Roczniki Teologiczne Tom LIII-LIV z. 7. [dostęp 2009-11-08].
  12. a b Konstanty Czawaga: Wołyńska Golgota neounitów. Kurier Galicyjski, 2016-08-18. [dostęp 2022-06-04].
  13. The Catholic Church in Poland 1990. Polish Statistical Yearbook 1995. stmichaelruscath.org. [dostęp 2010-12-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-12-07)]. (ang.).
  14. Prawosławny Monaster Św. Cyryla i Metodego w Ujkowicach. monasterujkowice.pl. [dostęp 2010-12-01].
  15. Mariański Dom Studiów św. Cyryla i Metodego. cyrylimetody.marianie.pl. [dostęp 2010-12-01]. (pol.).
  16. Małe Siostry Jezusa. male-siostry-jezusa.org. [dostęp 2010-12-01]. (pol.).
  17. Dominik Rozkrut i inni, Mały Rocznik Statystyczny Polski 2018, Warszawa: GUS, 16 lipca 2018, s. 114, ISSN 1640-3630.
  18. Abp Nycz ordynariuszem wiernych Kościołów Wschodnich. opoka.org.pl. [dostęp 2010-12-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-12-10)]. (pol.).
  19. a b Unici.pl, Unici.pl – Zwierzchnicy Kościoła bizantyjsko-słowiańskiego (neounickiego), unici.pl [dostęp 2017-04-26].
  20. a b Mirosława Papierzyńska-Turek, op.cit., s. 409.
  21. a b Mirosława Papierzyńska-Turek, op.cit., s. 410.
  22. Michał Wójciuk, Specyfika organizacji i zarys charakteru Cerkwi katolickiej obrządku bizantyjsko-słowiańskiego o liturgicznej tradycji synodalnej na wschodnich ziemiach II Rzeczpospolitej w latach 1924–1939, Materiały Koła Naukowego Historyków Studentów UMCS, Nr 7, Lublin 2003. ISSN 1505-8530
  23. Arcybiskup metropolita warszawski używa jednak nadal tytułu ordynariusza dla wiernych katolickich obrządków wschodnich pozbawionych własnego biskupa.

Bibliografia edytuj

Linki zewnętrzne edytuj