Koźmin Wielkopolski
Koźmin Wielkopolski (do końca 1996 Koźmin[3], niem. Koschmin) – miasto w Polsce w województwie wielkopolskim, w powiecie krotoszyńskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Koźmin Wielkopolski.
| |||||
| |||||
 Ratusz przy Starym Rynku | |||||
| |||||
| Państwo |  Polska
| ||||
| Województwo |  wielkopolskie
| ||||
| Powiat | krotoszyński | ||||
| Gmina | Koźmin Wielkopolski | ||||
| Burmistrz | Maciej Krzysztof Bratborski | ||||
| Powierzchnia | 5,89[1] km² | ||||
| Wysokość | 135 m n.p.m. | ||||
| Populacja (30.06.2016) • liczba ludności • gęstość |
6604[2] 1121,2 os./km² | ||||
| Strefa numeracyjna | 62 | ||||
| Kod pocztowy | 63-720 | ||||
| Tablice rejestracyjne | PKR | ||||
Położenie na mapie gminy Koźmin Wielkopolski  | |||||
Położenie na mapie Polski  | |||||
Położenie na mapie województwa wielkopolskiego  | |||||
Położenie na mapie powiatu krotoszyńskiego  | |||||
 51°49′39,39″N 17°27′13,83″E/51,827608 17,453842
| |||||
| TERC (TERYT) | 3012034 | ||||
| SIMC | 0936925 | ||||
Urząd miejski Stary Rynek 1163-720 Koźmin Wielkopolski | |||||
| Strona internetowa | |||||
Według danych z 31 grudnia 2009 miasto liczyło 6678 mieszkańców[4].
Prywatne miasto szlacheckie lokowane w 1318 roku[5], własność kasztelana międzyrzeckiego Andrzeja Górki, około 1580 roku leżało w powiecie pyzdrskim województwa kaliskiego[6]. Koźmin uzyskał prawo składu w 1565 roku[7].
PołożenieEdytuj
Koźmin Wielkopolski leży w zachodniej części Wysoczyzny Kaliskiej, nad Orlą, w odległości ok. 15 km na północ od Krotoszyna i ok. 50 km na zachód od Kalisza. Krzyżują się tu drogi krajowa i wojewódzka:
- droga krajowa nr 15: Trzebnica – Krotoszyn – Koźmin Wielkopolski – Września – Gniezno – Toruń – Ostróda
- droga wojewódzka nr 438: Borek Wielkopolski – Koźmin Wielkopolski
oraz linie kolejowe (stacja Koźmin Wielkopolski):
- linia kolejowa nr 281: Oleśnica – Krotoszyn – Koźmin – Jarocin – Gniezno (dł. 160,06 km; otwarcie: 30 czerwca 1875)[8]
- linia kolejowa nr 382: Koźmin – Piaski (dł. 29,38 km; otwarcie: 2 listopada 1909; rozebrana w 1998)
Na terenie miasta oraz przyległych gmin zorganizowana jest komunikacja autobusowa.
GospodarkaEdytuj
Przemysł przetwórczy reprezentowany jest przez gałęzie: metalową, drzewną, spożywczą i chemiczną.
HistoriaEdytuj
.jpg)
Gród z podgrodziem istniał tam już w XII w., prawa miejskie Koźmin otrzymał między 1251 a 1283[9][10]. W 1283 książę Przemysł II poddał Kożmin pod jurysdykcję Kalisza i zakazał mieszczanom koźmińskim zwracać się do innych sądów niż sąd w Kaliszu[11].
Nazwę miejscowości w zlatynizowanej staropolskiej formie Cosmin wymienia we fragmencie „Cosmin opido Polonie” spisany ok. 1300 roku średniowieczny łaciński utwór opisujący żywot świętej Jadwigi Vita Sanctae Hedwigis[12].
W 1338 Kazimierz III Wielki darował miasto Maćkowi Borkowicowi, który zbudował w Koźminie zamek. Po upadku wojewody miasto wielokrotnie zmieniało właścicieli. W XVI w. był własnością rodu Górków, po nich między innymi Sapiehów. W czasach I Rzeczypospolitej należał do najsilniejszych miast w Wielkopolsce. W czasie wojny trzynastoletniej Koźmin w 1458 wystawił 20 pieszych na odsiecz oblężonej polskiej załogi zamku w Malborku[13].W połowie XV w. przez krótki okres był siedzibą sądu ziemskiego[14]. W XVI w. był tam znaczny ośrodek sukienniczy, a w XVII w. znany ośrodek reformacji (w 1561 bracia czescy otworzyli w Koźminie drukarnię).
W 1 poł. XVIII w. miecznik wielki litewski Janusz Aleksander Sanguszko podarował miasto wraz z siedemnastoma okolicznymi wsiami swojemu kochankowi Karolowi Szydłowskiemu[15].
Do II rozbioru Polski (1793) Koźmin leżał w województwie kaliskim; w wyniku rozbioru województwo kaliskie zostało włączone do Królestwa Prus, do prowincji Prusy Południowe.
W czasach zaboru pruskiego Koźmin należał do powiatu Krotoszyn[16]. Według spisu urzędowego z 1837 miasto liczyło 3 439 mieszkańców, którzy zamieszkiwali 362 dymy (domostwa)[16].
W 1875 wybudowano linię kolejową, co przyspieszyło rozwój miasta. W latach 1887–1932 miasto powiatowe (powiat koźmiński). W 1906 miał miejsce w Koźminie strajk dzieci szkolnych. Już w listopadzie 1918 sformowano tu Radę Robotniczo-Żołnierską oraz, po wybuchu powstania wielkopolskiego, kompanię żołnierską. Zakończenie II wojny światowej nastąpiło w Koźminie 23 stycznia 1945.
Miasto zostało wyzwolone spod okupacji hitlerowskiej przez radzieckie jednostki 33 armii 1 Frontu Białoruskiego w walkach toczonych od 23 do 26 stycznia 1945. Dla upamiętnienia poległych wzniesiono obelisk w parku miejskim. Poległych ekshumowano w 1952 i przeniesiono do mogił zbiorowych na cmentarzu Miłostowo w Poznaniu.
W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa kaliskiego. Przed 1975 i od 1999 w powiecie krotoszyńskim.
W 1995 na terenie miasta i gminy odbyło się referendum na podstawie którego Rada Miejska wystąpiła do Szefa Urzędu Rady Ministrów z prośbą o zmianę nazwy. Rozporządzenie Rady Ministrów wydano w dniu 23 grudnia 1996 (Dziennik Ustaw Nr 155, poz. 761 [1]), dzięki czemu przymiotnik Wielkopolski został dodany do nazwy miejscowości 1 stycznia 1997.
DemografiaEdytuj
- Piramida wieku mieszkańców Koźmina Wielkopolskiego w 2014 roku[2].
ZabytkiEdytuj
- zamek z pierwszej połowy XIV w., (ob. Muzeum Ziemi Koźmińskiej) wybudowany przez Maćka Borkowica, murowany z cegły, tynkowany z wyjątkiem wieży, wielokrotnie przebudowywany (w XVI w. przez Górków, w stylu renesansowym, w XVIII w., w 1865), z pierwotnego założenia zachowały się wieża zamkowa, czworokątny dziedziniec oraz fragment fosy (obecnie alpinarium), według legendy zamek miał być połączony tunelem z parkiem pałacu w Dobrzycy,
- kościół parafialny Najświętszej Marii Panny i świętego Wawrzyńca, wzniesiony w 1462 przez Hińczę z Rogowa, rozbudowywany (1670-1677), przebudowywany (XVIII w.), w stylu barokowym, murowany z cegły, otynkowany, o układzie bazylikowym, z trzema nawami i wieżą z blaszanym hełmem,
- sklepienie z dekoracją stiukową,
- manierystyczny ołtarz głównym z lat 1600-1630, trzykondygnacyjny, z licznymi rzeźbami i płaskorzeźbami (między innymi rzeźba Zaśnięcie Najświętszej Marii Panny z dawnego gotyckiego ołtarza z końca XV w.), z których wiele było stylizowanych na te z krakowskiego ołtarza mariackiego Wita Stwosza,
- cyborium, renesansowe, z ok. 1540, z żelaznymi kutymi drzwiczkami, przyozdobione ornamentem roślinnym,
- prezbiterium,
- nagrobek Andrzeja i Barbary Górków, renesansowy, wykuty w piaskowcu i czarnym marmurze przed 1583,
- epitafium zmarłej w czasie zarazy w 1606 Barbary z Winklerów,
- belka tęczowa z grupą pasyjną,
- kaplica,
- kuta żelazna krata zamykająca wejście do kaplicy, renesansowa,
- rzeźba Matka Boska, gotycka, z XV w.,
- rzeźba ludowa Chrystus Frasobliwy,
- obrazy czterech koźmińskich uczonych (Mikołaj, Albin i Aleksy – docenci Akademii Krakowskiej, Benedykt – profesor Akademii Krakowskiej, zasłużony dla rozwoju Biblioteki Jagiellońskiej, XV i XVI w.),
- obraz tak zwanej szkoły wielkopolskiej Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny, malowany na desce, z XVI w.,
- dwie kropielnice kamienne przyozdobione ludzkimi maskami, romańskie,
- stalle i ambona z XVII w.,
- dzwon z 1546,
- kościół i klasztor pobernardyński Najświętszej Marii Panny i świętych Stanisława i Franciszka, wzniesione w latach 1648–1670, barokowe, kościół otoczony krużgankiem, bogate wyposażenie wnętrza z XVIII w., klasztor przebudowywany w 1828 na więzienie po uprzedniej kasacie zakonu (1818), całość rewaloryzowana w latach 1885 i 1968,
- kościół cmentarny Trójcy Świętej, drewniany, wzniesiony w 1570, odnowiony gruntownie w XIX w., kryty gontem,
- belka tęczowa z 1570,
- drewniana płyta grobowa z okresu zarazy 1707–1709,
- cmentarz,
- pomnik powstańców wielkopolskich,
- groby 52 więźniarek zamęczonych w latach 1940-1945 w miejscowym obozie karnym,
- wiatrak-koźlak,
- kamieniczki mieszczańskie, klasycystyczne.
PrzyrodaEdytuj
- Park Miejski z urozmaiconą pergolami aleją grabową, stawem oraz stanowiskiem okazów bażantów
- Obszar Chronionego Krajobrazu Dąbrowy Krotoszyńskie i Baszków Rochy
- Park (Skwer im. Jana Pawła II).
Wspólnoty wyznanioweEdytuj
- Kościół rzymskokatolicki:
- Świadkowie Jehowy:
- zbór Koźmin (Sala Królestwa ul. Witosa 2)[17].
SportEdytuj
W mieście działa Koźmiński Klub Sportowy Biały Orzeł Koźmin Wielkopolski, grający w IV lidze, grupie wielkopolskiej południowej.
IKS „Spartakus” klub integracyjny propagujący tenis ziemny na wózkach którego prezesem jest Albin Batycki
Współpraca międzynarodowaEdytuj
 |
Ta sekcja od 2011-09 wymaga zweryfikowania podanych informacji. |
Zobacz teżEdytuj
PrzypisyEdytuj
- ↑ Dane Głównego Urzędu Statystycznego: Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2008 r.). [dostęp 3.10.2009].
- ↑ a b Koźmin Wielkopolski w liczbach, [w:] Polska w liczbach [online], polskawliczbach.pl [dostęp 2016-01-12] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
- ↑ Dz.U. z 1996 r. nr 155, poz. 761
- ↑ Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2009 r.). Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2010-06, s. 104. ISSN 1734-6118. [dostęp 16 lipca 2010].
- ↑ Zenon Guldon, Jacek Wijaczka, Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, w: Czasy Nowożytne, 21, 2008, s. 179.
- ↑ Atlas historyczny Polski. Wielkopolska w drugiej połowie XVI wieku. Część II. Komentarz. Indeksy, Warszawa 2017, s. 251.
- ↑ Stan Lewicki, Historja handlu w Polsce na tle przywilejów handlowych : (prawo składu), Warszawa 1920, s.132.
- ↑ portal Baza Kolejowa
- ↑ Krótka historia Koźmina Wielkopolskiego, UMiG Koźmin Wielkopolski [zarchiwizowane z adresu 2016-03-04].
- ↑ Koźmin Wielkopolski, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2018-01-08].
- ↑ Władysław Kościelniak, Krzysztof Walczak: Kronika miasta Kalisza. Kalisz: Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 2002, s. 26. ISBN 83-85638-43-1.
- ↑ „Monumenta Poloniae Historica”, Tom IV, Akademia Umiejętności w Krakowie, Lwów 1884, „Vita Sanctae Hedwigis”, str. 549
- ↑ Kodex dyplomatyczny Wielkiej Polski; Codex diplomaticus Majoris Poloniae zawierający bulle papieżów, nadania książąt, przywileje miast, klasztorów i wsi, wraz z innemi podobnéj treści dyplomatami, tyczącemi się historyi téj prowincyi od roku 1136 do roku 1597; zebrany z materyałow przez Kaźmierza Raczyńskiego byłego Generała W. Polskiego i Marszałka nadwornego koronnego przysposobionych; wydany przez Edwarda Raczyńskiego, Poznań 1840, s. 182.
- ↑ M. Pawlikowski, Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012
- ↑ Piotr Oczko, Dlaczego nie chcę pisać o staropolskich samcołożnikach? Przyczynek do „archeologii” gay studies w Polsce, „Teksty Drugie”, 2008 (5), s. 39–40.
- ↑ a b Leon Plater: Opisanie historyczno-statystyczne Wielkiego Ksie̜ztwa Poznańskiego. Lipsk: Jan Nepomucen Bobrowicz, Ksie̜garnia Zagraniczna (Librairie Étrangère), 1846, s. 248.
- ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2018-10-08].
Linki zewnętrzneEdytuj
- Koźmin nad Orlą, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV: Kęs – Kutno, Warszawa 1883, s. 569.
- Koźmin Wielki i Nowy http://dlibra.bmino.pl/dlibra/docmetadata?id=297402370&from=pubstats