Konstal 13N

polski tramwaj

Konstal 13N – typ tramwaju wytwarzanego w latach 1959–1969 przez zakłady Konstal w Chorzowie. 13N to pierwszy polski tramwaj szybkobieżny. Wyprodukowano 836 egzemplarzy[3].

Konstal 13N[1][2]
Ilustracja
Dwuwagonowy skład 13N w al. „Solidarności”
w Warszawie
Dane ogólne
Kraj produkcji

 Polska

Producent

Konstal

Miejsce produkcji

Chorzów

Lata produkcji

1959–1969

Dane techniczne
Liczba członów

1

Długość

13 390 mm

Szerokość

2400 mm

Wysokość

3060 mm

Masa

17 500 kg

Rozstaw wózków

1435 mm

Rozstaw osi w wózkach

1900 mm

Układ osi

Bo’Bo’

Moc silników

4 × 41,5 kW

Typ silników

silniki prądu stałego
LTa-220

Napięcie zasilania

600 V
660 V

Prędkość maksymalna

68 km/h

Wnętrze
Liczba miejsc siedzących

13N: 21
13NS: 21
13NSD: 22

Liczba miejsc ogółem

13N: 115
13NS: 117
13NSD: 123

Wysokość podłogi

850 mm

Geneza edytuj

Po zakończeniu II wojny światowej tabor polskich systemów tramwajowych wymagał odbudowy i modernizacji. W związku z tym w krótkim czasie uruchomiono produkcję tramwajów typu N i 4N, jednak były to tramwaje wolnobieżne, traktowane jedynie jako połowiczne rozwiązanie problemu. W 1948 r. Związek Przedsiębiorstw Komunikacyjnych rozpoczął prace związane ze stworzeniem koncepcji polskiego tramwaju szybkobieżnego. Miał on powstać w oparciu o używane tramwaje typu PCC ze Szwecji. Ten pomysł nie doczekał się jednak realizacji[4].

W 1955 r. MPK Warszawa zakupiło w czechosłowackich zakładach Tatra Smíchov dwa tramwaje typu Tatra T1 w celu skopiowania niektórych rozwiązań konstrukcyjnych[5]. Opracowano projekt tramwajów 11N dla Warszawy, który miał mieć aparaturę elektryczną z rozruchem automatycznym i 12N, który miał być jego uproszczoną wersją dla pozostałych miast w Polsce. Skonstruowanie prototypów było niemożliwe, ponieważ polski przemysł nie był w stanie wyprodukować w tym czasie nowoczesnej aparatury, a Tatra Smíchov nie wyraziła zgody na sprzedaż aparatury tramwajów T1[3][6].

W 1957 r. zakupiono w belgijskiej firmie ACEC 25 kompletów aparatury elektrycznej, a następnie z uwzględnieniem jej parametrów stworzono projekt tramwaju 13N[5][3].

Konstrukcja edytuj

 
Prototypowy Konstal 13N w Warszawie

W porównaniu z Tatrą T1 zastosowano inny rodzaj aparatury elektrycznej, pantograf nożycowy zamiast pałąkowego, zmieniono wygląd zderzaków i kasety kierunkowej. Najbardziej widoczną różnicą jest brak czerwonej, pięcioramiennej gwiazdy ponad kasetą.

13N to silnikowy wagon tramwajowy wywodzący się konstrukcyjnie od Tatry T1, która z kolei była oparta na amerykańskiej koncepcji PCC. Jest to więc jednokierunkowy, jednoczłonowy, czteroosiowy tramwaj z dwoma dwuosiowymi wózkami i podłogą na jednym poziomie. Wózki napędzane są czterema silnikami prądu stałego typu LTa-220, przy czym na każdą oś przypada jeden silnik[4]. Po prawej stronie nadwozia umieszczono troje czteroczęściowych drzwi harmonijkowych. Pierwotnie pierwsze i drugie drzwi służyły jako wyjściowe, a trzecie jako wejściowe.

Wewnątrz umieszczono tapicerowane siedzenia w układzie 1+1. Zimą przedział pasażerski ogrzewany jest ciepłym powietrzem wydzielanym przez silniki oraz rezystory rozruchowe, latem ogrzane powietrze kierowane jest na zewnątrz tramwaju. Oświetlenie przedziału pasażerskiego zasilane jest bezpośrednio z sieci trakcyjnej. W egzemplarzach prototypowych wnętrze oświetlały kinkiety, a w seryjnych szeregowo połączone plafoniery pracujące pod napięciem 127 V DC. Obwody niskonapięciowe zasila przetwornica wirowa napięciem 40 V DC[4].

Tramwaje 13N początkowo wyposażone były w nożycowe odbieraki prądu, które z czasem zastąpiono odbierakami OTK-1, oraz w wyposażenie elektryczne ACEC. Od 1964 r. zamiast rozrusznika bębnowego ACEC zaczęto montować polski odpowiednik typu GBT-374 produkcji Woltanu[3]. Motorniczy kieruje tramwajem za pomocą trzech pedałów nożnych – lewy jest czuwakiem, środkowy pełni funkcję hamulca, a prawy nastawnika jazdy. Na obu czołach tramwaju zamontowano gniazda sterowania wielokrotnego. Na przednim czele zlokalizowano jeden okrągły reflektor[4].

Wersje edytuj

Oprócz podstawowej wersji 13N wyprodukowano także 3 składy 13NS+13NSD z rozrządem stycznikowym, przy czym wagony 13NSD były doczepami czynnymi, pozbawionymi stanowiska motorniczego. Wersją rozwojową miały być modele 14N i 14ND, ale powstały tylko prototypy przebudowane następnie na 13NS i 13NSD. Wykonano także prototypowy tramwaj przegubowy 15N[7] – od wozu 102Na odróżniała go m.in. konstrukcja przegubu (brezentowa tkanina) i nastawnik (w formie kierownicy).

Dostawy edytuj

Państwo Miasto Typ Lata dostaw Liczba Numery taborowe Uwagi
  Polska Warszawa 13N 1959–1969 832 503 – prototyp [1]
konurbacja górnośląska 13N 1962 4 125–128 [8]
Łączna liczba: 836

Eksploatacja edytuj

Tramwaje 13N przeznaczone były dla Warszawy, ale 4 sztuki przebudowane na stycznikowe, identyczne z 13NS (jakkolwiek nigdy tego oznaczenia nie nosiły) otrzymał także GOP. Wozy prototypowe były testowane w Warszawie i Katowicach, tam jeździły także składy 14N+14ND i przegubowy 15N.

13N na przestrzeni lat poddawane były różnym modernizacjom. W Chorzowie do dziś pracuje jeden wóz techniczny przebudowany ze śląskiego 13NS, a Poznań posiadał w latach 1998–2011 jeden egzemplarz muzealny #115 wymieniony z Warszawą na wagon 102Na. Wagon poznański został w marcu 2008 odstawiony ze względu na zły stan techniczny, a w 2010 przekazany Szkole Aspirantów PSP jako treningowy[9].

W nocy z 31.12.2012 na 1.01.2013, na okolicznościowej linii 13N, oficjalnie zakończono eksploatację tramwajów typu 13N w Warszawie[10].

Wagony historyczne edytuj

Pochodzenie Numer taborowy Obecny właściciel Typ Rok produkcji Historyczny od roku Uwagi
Warszawa 115 Szkoła Aspirantów PSP w Poznaniu 13N 1965 1998 Od 2010 jako obiekt ćwiczeniowy na poligonie strażackim w Luboniu, wcześniej jako historyczny w Poznaniu. [11]
407 Tramwaje Warszawskie 13N 1967 2013 [12]
503 1959 2013 [13]
534 13NS 1968 1996 [14]
535 13N 1968 2013 [15]
642 1968 2012 [16]
795 1969 1994 [17]
308 Tramwaje Śląskie 13N 1967 2013 [18]

Inne informacje edytuj

 
Zmodernizowany skład 13Nmod 821+818
  • Wagony te były trzecim typem wózkowym w Warszawie (po wagonach wrocławskich typu Maximum firmy Falkenried oraz wagonach Tatra T1) dostarczonych po wojnie,
  • Tramwaje w początkowym okresie były nazywane trumnami ze względu na swoją smukłość wynikającą z wózkowej konstrukcji, całkowicie je odróżniające od wagonów ostojnicowych,
  • W 1994 zmodernizowano wagony 821 i 818 na typ 13Nmod. Wagonowi 821 zamontowano dwa reflektory a 818 zamieniono w doczepę czynną, na miejscu przodu zamontowano tył innego rozbitego wagonu przeznaczonego do kasacji. W składzie zamontowano drzwi odstawiane na zewnątrz, wymieniono też elektronikę. Skład 821+818 przez swój nietypowy wygląd nazywany jest „żabą”.
  • Tym modelem tramwaju na warszawskiej linii 18 kieruje bohater serialu Miodowe lata, motorniczy Karol Krawczyk.
  • W filmie animowanym Tytus, Romek i A’Tomek wśród złodziei marzeń profesor T’Alent przerobił wagon 13N nr 711 na wszechkosmiczny pojazd dla głównych bohaterów. Oryginalny 13N #711 został przyjęty na stan Tramwajów Warszawskich 7 grudnia 1968 i skreślony 12 lutego 1993. Wagony „sąsiedzkie”, tj. 710 i 712, pozostawały w eksploatacji kolejno do 1999 i 2011 roku.
  • 5 stycznia 2013 ostatni raz można było się przejechać tramwajem typu 13N w ruchu liniowym. Od tego dnia tramwaje te można spotkać tylko podczas różnych imprez kulturalnych w Warszawie.

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. a b MKM 101: WAGONY TYPU 13N. tramwar.pl. [dostęp 2019-12-10].
  2. MKM 101: WAGONY 13NS, 13NSD i 13ND. tramwar.pl. [dostęp 2019-12-10].
  3. a b c d www.kmk.krakow.pl – najpopularniejszy tramwaj na świecie – PCC, część 4: Polska, www.kmk.krakow.pl [dostęp 2021-01-14].
  4. a b c d Tramwaje Warszawskie - zdjęcia, tramwar.pl [dostęp 2024-02-12].
  5. a b Michal Brunner. Nieśmiertelna Tatra T-3. „Świat Kolei”. Nr 6/1999. s. 35. 
  6. Muzeum Komunikacji Tramwajowej GOP, web.archive.org, 12 listopada 2007 [dostęp 2021-01-14] [zarchiwizowane z adresu 2007-11-12].
  7. zdjęcie wagonu 15N.
  8. najpopularniejszy tramwaj na świecie – PCC, część 4: Polska. KMK Kraków. [dostęp 2019-12-10].
  9. Klub Miłośników Pojazdów Szynowych w Poznaniu – Tabor.
  10. „Ostatnia paróweczka”, czyli tramwaj legenda przechodzi do historii. Zarząd Transportu Miejskiego w Warszawie, 2012-12-21. [dostęp 2012-12-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-07-19)].
  11. -=[Fotogaleria Transportowa]=- - Phototrans.eu, phototrans.pl [dostęp 2022-04-19].
  12. -=[Fotogaleria Transportowa]=- - Phototrans.eu, phototrans.pl [dostęp 2022-04-19].
  13. Konstal 13N #503. Phototrans.eu. [dostęp 2018-01-12]. (pol.).
  14. -=[Fotogaleria Transportowa]=- - Phototrans.eu, phototrans.pl [dostęp 2022-04-19].
  15. -=[Fotogaleria Transportowa]=- - Phototrans.eu, phototrans.pl [dostęp 2022-04-19].
  16. -=[Fotogaleria Transportowa]=- - Phototrans.eu, phototrans.pl [dostęp 2022-04-19].
  17. Konstal 13N #795. Phototrans.eu. [dostęp 2018-01-12]. (pol.).
  18. Konstal 13N #308. Phototrans.eu. [dostęp 2018-01-12]. (pol.).

Linki zewnętrzne edytuj