Konsubstancjacja (łac. consubstantiatio) – nauka teologiczna o obecności Ciała i Krwi Jezusa Chrystusa w chlebie i winie podczas Sakramentu Wieczerzy Pańskiej, uznawana obecnie przez część kościołów protestanckich, przede wszystkim przez Kościoły luterańskie.
Nauka o konsubstancjacji współistniała w Kościele Zachodnim do Soboru Laterańskiego IV w 1215 roku, który jako obowiązującą przyjął naukę o transsubstancjacji (choć zagadnienie było podejmowane także po soborze przez Dunsa Szkota i Williama Ockhama)[1].
Podobnie jak rzymskokatolicka nauka o transsubstancjacji, konsubstancjacja uznaje realną obecność Ciała i Krwi Pańskiej w chlebie i winie. Są jednak istotne różnice, które dzielą obie doktryny:
- Rzymskokatolicka transsubstancjacja uznaje, że po słowach konsekracji hostia i wino trwale stają się Ciałem i Krwią Pańską, pozostając pod postacią pozorną chleba i wina. Według luterańskiej nauki o konsubstancjacji podczas Komunii Świętej wierni spożywają prawdziwe Ciało i prawdziwą Krew Jezusa Chrystusa, ustanowione przez samego Jezusa Chrystusa do spożywania i picia przez chrześcijan.
- W katolicyzmie pozostające po konsekracji hostie są przedmiotem czci i adoracji, używa się ich także przy następnym rozdawaniu komunii. Natomiast w luteranizmie, zgodnie z zasadą soli Deo gloria, komunikantom nie oddaje się czci i nie praktykuje adoracji, a po zakończeniu nabożeństwa są one znów zwykłym chlebem i zwykłym winem; aby użyć ich podczas Komunii na następnym nabożeństwie, trzeba je na nowo konsekrować.
W katolicyzmie dla Komunii (Eucharystii) stosuje się również nazwę Najświętszy Sakrament, która w terminologii luterańskiej nie występuje. U luteran jest to zwykle Sakrament Ołtarza lub Sakrament Wieczerzy Pańskiej.
Te różnice są jednym z powodów nieporozumień między Kościołami luterańskimi a Rzymem. Do tej pory Kościół katolicki nie uznaje Sakramentu Ołtarza odprawianego na sposób luterański. Natomiast Kościół Ewangelicko-Augsburski (luterański) propaguje tzw. gościnność eucharystyczną, tzn. nie zabrania przyjmować komunii ani swoim wiernym w kościołach innego wyznania, ani nie zabrania przystępować do Sakramentu osobom innych wyznań podczas nabożeństw luterańskich.
Duża zbieżność występuje pomiędzy luterańskim i prawosławnym poglądem na obecność Chrystusa w Komunii. Wspólna deklaracja o Eucharystii mówi: „prawosławni i luteranie wyznają, że ciało i krew Chrystusa jednoczą się z chlebem i winem, aby były przyjmowane przez komunikujących, co łączy ich z Chrystusem i z sobą nawzajem”[2]. Zgodność poglądów istnieje pomiędzy luteranizmem a Kościołem ormiańskim. Ormiański patriarcha Konstantynopola stwierdził: „Wiara w rzeczywistą obecność Jezusa Chrystusa w Eucharystii to czynnik, który znacząco zbliża do siebie Ormiański Apostolski Kościół Prawosławny i Ewangelicko-Luterański Kościół w Ameryce” oraz: „Utrzymujemy, że chleb i wino nie zmieniają się substancjalnie, jednak nasz Pan jest w nich obecny. Kwestię komunii rozumiemy tak samo”[3]. Zbliżoną do luterańskiej koncepcję Eucharystii uznają także kościoły anglikańskie i episkopalne.
Głoszona przez Lutra nauka o konsubstancjacji nie jest ogólnoprotestancką zasadą; np. Jan Kalwin uznawał tylko duchową obecność Chrystusa w Komunii, a Ulrich Zwingli uznawał Komunię wyłącznie za symboliczną pamiątkę Ostatniej Wieczerzy.
Metodyści wierzą w rzeczywistą obecność („społeczność”) Ciała i Krwi Chrystusa w momencie spożywania konsekrowanego Chleba i Wina, lecz odżegnują się od prób ścisłej definicji tej obecności.
