Kopalnia Węgla Kamiennego Radzionków
Kopalnia Węgla Kamiennego Radzionków (niem. Radzionkaugrube[1][4]) – kopalnia węgla kamiennego działająca samodzielnie od 1874 r.[5] do 31 grudnia 1974 w Buchaczu, dzielnicy Radzionkowa[5]. 1 stycznia 1975 została połączona z Kopalnią Węgla Kamiennego Bytom, od tego czasu funkcjonując jako całość pod nazwą Kopalnia Węgla Kamiennego Powstańców Śląskich[6].
 Szyb Hugo (późniejszy Karol) kopalni Radzionkau, fot. Max Steckel | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Siedziba | |
| Data założenia |
1871[1] |
| Data likwidacji |
31 grudnia 1974 (połączenie z KWK Bytom) |
| Forma prawna |
część Bytomskiej Spółki Węglowej SA[2] |
| Zatrudnienie |
2940 (1970)[3] |
Położenie na mapie Radzionkowa  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa śląskiego  | |
Położenie na mapie powiatu tarnogórskiego  | |
 50°22′38″N 18°54′36″E/50,377222 18,910000
| |
Historia edytuj
Utworzenie i I wojna światowa edytuj
Kopalnia powstała w latach 1871[1]–1874[6] z inicjatywy Karola Hugona Henckla von Donnersmarcka. Prace rozpoczęto od głębienia szybu Laura 14 sierpnia 1871[1][5]. Początkowo obejmowała trzy poziomy: 140, 180 i 200[5]. W 1879 r. zakończono budowę drugiego szybu nazwanego Hugo. W tym czasie załoga kopalni liczyła około 600 osób[5]. Wydobycie węgla na przestrzeni lat wahało się od 292 tysięcy ton w 1895 r. do 843 tysięcy ton w 1913 r.[7]. W tymże roku zatrudnienie przekraczało 2050 osób[8]. Głównym odbiorcą węgla była pobliska huta cynku Łazarz[9]. W czasie I wojny światowej wydobycie wynosiło od 657 tys. ton w 1915 r. do 797 tys. ton w 1917 roku[10], co wiązało się ze wzrostem liczby zatrudnionych, w tym wzrostem udziału kobiet w załodze kopalni[11].
Okres międzywojenny edytuj
W 1921 r. po plebiscycie Radzionków wraz z terenem kopalni znalazł się w granicach Polski[12], właścicielem pozostali jednak Donnersmarckowie, który utworzyli w Polsce koncern o nazwie Dyrekcja Kopalń Księcia Donnersmarcka[13]. Część pola górniczego kopalni znalazła się na terenie Niemiec. Henckel von Donnersmarck postanowił uruchomić po stronie niemieckiej drugą kopalnię Beuthen[13], która powstała z wykorzystaniem istniejącego szybu wentylacyjnego kopalni Radzionkau[14]. Miało to znaczenie wobec trwającej wówczas wojny celnej między Polską a Niemcami, z którą wiązało się wstrzymanie w 1925 r. importu polskiego węgla przez Niemcy[15]. W okresie międzywojennym kopalnia była znacznie niedoinwestowana: maszyna wyciągowa pozostała urządzeniem parowym, wymiana na elektryczną nastąpiła po II wojnie światowej[16], a jedynym unowocześnieniem była wymiana wózków do transportu węgla z drewnianych na żelazne[16]. Przekładało się to na wydobycie węgla, które nie przekroczyło 714 tysięcy ton, było więc niższe niż przed I wojną światową[17]. Dużym wahaniom w latach 1923–1939 również ulegała liczba zatrudnionych, która wynosiła 3101 osób w 1923 r., ale tylko 725 w 1931 r.[17]. 27 sierpnia 1939 na kopalnię napadli Niemcy, ponosząc straty w liczbie około 30 zabitych[18].
II wojna światowa edytuj
Kopalnia została zajęta przez okupantów niemieckich 2 września 1939[19]. Pomimo niemal całkowitego braku inwestycji (nowością było jedynie zastosowanie przenośników taśmowych, zwiększono także skalę wykorzystania wiertarek) wydobycie od 1940 r. przekraczało rokrocznie 800 tysięcy ton, by w cztery lata później osiągnąć poziom 983 tys. ton[20], przy zatrudnieniu od 1941 r. przeszło 2000 osób. W Radzionkowie Niemcy utworzyli obóz męski, gdzie przebywali m.in. Rosjanie, Czesi, Słowacy i Anglicy, oraz obóz żeński dla Rosjanek, Białorusinek i Ukrainek. Jeńcy z tych obozów byli wykorzystywani do pracy w kopalni Radzionkau, część mężczyzn została przetransportowana do pracy w kopalni Hohenzollern w Bytomiu[21]. 19 stycznia 1945 z powodu braku wagonów załoga przepracowała ostatnią dniówkę dla okupanta niemieckiego, a 24 stycznia 1945 Niemcy unieruchomili wentylatory i pompy poprzez odcięcie zasilania[22]. Górnicy jednak niebawem uruchomili pompy i utrzymali działanie kopalnianej elektrowni[23]. 27 stycznia 1945 Radzionków wraz z kopalnią został odbity przez wojsko radzieckie[24].
Czasy powojenne edytuj
Kopalnia została znacjonalizowana, ponownie przywrócono polską nazwę, a wydobycie zostało wznowione, już lutym 1945 r. wyniosło blisko 7 tys. ton[25]. W tym samym roku rozpoczęto udostępnianie nowego poziomu szybem Wit Stwosz na głębokości 300 metrów[26]. Rok później wydobycie wyniosło 642 tys. ton węgla[25], a trzy lata później przekroczyło po raz pierwszy milion ton (1023 tys. ton)[27]. Od 1945 r. przy kopalni funkcjonował obóz pracy przymusowej dla więźniów, internowanych i jeńców. Pod koniec listopada 1945 r. przebywało w nim przeszło 800 osób. Obóz został zlikwidowany w 1949 r.[28]. Największe inwestycje rozpoczęły się od lat 50. XX wieku, w 1954 r. uruchomiono szyb wydobywczy Wit Stwosz, zaś w latach 1956–1957 zamontowano nową maszynę wyciągową i skip szybu Wit Stwosz[29][9]. W 1967 roku oddano do eksploatacji nowy materiałowo-zjazdowy szyb Piotr[30]. Dwa lata później ukończono prace przy szybie VI i uruchomiono nowe urządzenie wentylacyjne[30]. W 1970 roku zbudowano urządzenie podsadzkowe przy tymże szybie oraz budowano nowy poziom 630[30]. Poniesione w latach 1954–1970 koszty inwestycji, które przekroczyły 555 milionów złotych[30] znalazły odbicie w wydajności kopalni, która osiągnęła w 1970 r. wydobycie w wysokości 1538 tys. ton[31]. 1 stycznia 1975 kopalnia Radzionków wraz z kopalnią Bytom utworzyła Kopalnię Węgla Kamiennego Powstańców Śląskich[6][9].
Likwidacja edytuj
Ostateczny kres dawnej kopalni Radzionków stanowiło zakończenie wydobycia w rejonie Radzionków kopalni Powstańców Śląskich, które nastąpiło 31 grudnia 1995. 1 stycznia 1996 rozpoczęto likwidację tegoż ruchu, a jej zakończenie przewidziano na 31 grudnia 1998 roku[2], która jednak trwała co najmniej do 2000 r.[32]. Górnicza historia Radzionkowa została upamiętniona poprzez utworzenie niewielkiego skansenu górniczego na dawnym terenie kopalni w 2001 r. W skład ekspozycji wchodzą m.in.: fragment koła zamachowego, wagoniki do transportu węgla, kapliczka świętej Barbary utworzona w dawnym budynku zabytkowej stacji transformatorowej[33], gdzie znajduje się figura tejże świętej przeniesiona z dawnej kopalnianej cechowni[4]. Na dawnym terenie kopalni powstała w 2001 r. Baza Paliw IVG Terminal Silesia[34].
Zaplecze socjalne edytuj
Przy kopalni po 1945 r. powstał Dom Kultury im. J. Wieczorka[35]. Aby rozwiązać brak mieszkań m.in. dla załogi kopalni, w latach 1949–1950 powstało na Kocich Górkach w Piekarach Śląskich osiedle 50 domków fińskich[36]. Następnie wybudowano osiedle Radzionków III na Stroszku oraz osiedle im. J. Wieczorka w Piekarach Śląskich[36]. Założono również dwa ogrody działkowe dla załogi. W 1952 r. powstał ogród Lepsze Jutro, a w 1970 r. ogród Górnik[37]. Dla zapewnienia fachowej kadry, w 1945 r. powołano Zasadniczą Szkołę Górniczą przy kopalni[38].
Przypisy edytuj
- ↑ a b c d Krawczyk 2002 ↓.
- ↑ a b Wykaz kopalń... 1998 ↓.
- ↑ Mrowiec 1972 ↓, s. 98.
- ↑ a b Szlak Zabytków Techniki ↓.
- ↑ a b c d e Mrowiec 1972 ↓, s. 25.
- ↑ a b c Jaros 1984 ↓.
- ↑ Mrowiec 1972 ↓, s. 26.
- ↑ Mrowiec 1972 ↓, s. 27.
- ↑ a b c Frużyński 2012 ↓.
- ↑ Mrowiec 1972 ↓, s. 41.
- ↑ Mrowiec 1972 ↓, s. 42.
- ↑ Mrowiec 1972 ↓, s. 50.
- ↑ a b Mrowiec 1972 ↓, s. 55.
- ↑ Behaghel 1940 ↓.
- ↑ Jaros 1967 ↓.
- ↑ a b Mrowiec 1972 ↓, s. 56.
- ↑ a b Mrowiec 1972 ↓, s. 57.
- ↑ Mrowiec 1972 ↓, s. 64.
- ↑ Mrowiec 1972 ↓, s. 67.
- ↑ Mrowiec 1972 ↓, s. 69.
- ↑ Mrowiec 1972 ↓, s. 70.
- ↑ Mrowiec 1972 ↓, s. 79.
- ↑ Mrowiec 1972 ↓, s. 80.
- ↑ Mrowiec 1972 ↓, s. 82.
- ↑ a b Mrowiec 1972 ↓, s. 85.
- ↑ Mrowiec 1972 ↓, s. 90.
- ↑ Mrowiec 1972 ↓, s. 88.
- ↑ Miroszewski 2009 ↓.
- ↑ Mrowiec 1972 ↓, s. 93.
- ↑ a b c d Mrowiec 1972 ↓, s. 94.
- ↑ Mrowiec 1972 ↓, s. 96.
- ↑ Radzińczanin 2000 ↓.
- ↑ Gwarek 2001 ↓.
- ↑ Pacukiewicz 2002 ↓.
- ↑ Mrowiec 1972 ↓, s. 113.
- ↑ a b Mrowiec 1972 ↓, s. 115.
- ↑ Mrowiec 1972 ↓, s. 116.
- ↑ Mrowiec 1972 ↓, s. 119.
Bibliografia edytuj
- Georg Behaghel. Der Aufbau der Industrie Oberschlesiens im Wechsel der Zeiten und Wirtschaftsräume. „Stahl und Eisen”. 60 (5), s. 93, 1940-02-01. Verein Deutscher Eisenhüttenleute. (niem.).
- Adam Frużyński: Kopalnie węgla kamiennego w Polsce. Łódź: Księży Młyn, 2012, s. 198-199. ISBN 978-83-7729-139-9.
- Jerzy Jaros: Słownik historyczny kopalń węgla na ziemiach polskich. Katowice: Śląski Instytut Naukowy, 1984, s. 89. ISBN 83-00-00648-6.
- Jerzy Jaros: Górnictwo węglowe ziemi bytomskiej. W: Tradycje górnictwa ziemi bytomskiej. Maroszek Henryk (red.). Katowice: 1967, s. 69.
- Jarosław A. Krawczyk: Rozwój przestrzenny i zmiany terytorialne Radzionkowa. W: Jarosław A. Krawczyk, Marek Minas, Piotr Tyczka, Jarosław Wroński: Dzieje Radzionkowa. Radzionków: Rococo / Jarosław Krawczyk i Urząd Miasta Radzionków, 2002, s. 171. ISBN 83-86293-34-9.
- Kazimierz Miroszewski: Obozy pracy przymusowej w Bytomskim Zjednoczeniu Przemysłu Węglowego w latach 1945-1949. W: Bytomskie martyrologium powojennych lat 1945-1956. Ofiary komunistycznego terroru i ich pomnik. Jan Drabina (red.). Bytom: Urząd Miejski w Bytomiu, 2009, s. 84, 88, 90. ISBN 978-83-922322-9-2.
- Miniskansen górniczy w Radzionkowie. Szlak Zabytków Techniki. [dostęp 2017-01-31].
- Alfons Mrowiec: Dzieje Kopalni Węgla Kamiennego „Radzionków” w Radzionkowie (1871–1971). Radzionków: 1972.
- NT. Skansen św. Barbary. „Gwarek”, s. 4, 2001.
- Monika Pacukiewicz: Rozbudowa terminalu idzie z rozmachem. Polska Press, 2002-08-30. [dostęp 2017-02-13].
- PS. Ostatni etap likwidacji kopalni. „Radzińczanin”, s. 6, 2000.
- Wykaz kopalń węgla kamiennego przewidzianych do likwidacji w 1998 r., których likwidacja może być finansowana ze środków pochodzących z budżetu państwa, oraz terminy likwidacji zakładów górniczych lub ich części. „Dziennik Ustaw”. 63 (Poz. 409), s. 2493, 1998. Kancelaria Prezesa Rady Ministrów.