Wikipedia

Kopalnia Węgla Kamiennego Zabrze

zlikwidowana kopalnia węgla kamiennego w Zabrzu

Kopalnia Węgla Kamiennego Zabrze (początkowo Królewska[1], od 1810[1] lub 1811 do 1945 roku Königin Luise[2]) – zlikwidowana kopalnia węgla kamiennego w Zabrzu-Zaborzu, założona w 1791 roku, czynna do 1998 roku. Zabudowania kopalni w rejonie pola Zachód oraz wybrane wyrobiska podziemne, w tym Główna Kluczowa Sztolnia Dziedziczna, zostały udostępnione do zwiedzania i są częścią Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego[3], a Sztolnia Królowa Luiza oraz Kopalnia Guido zostały punktami kotwicznymi Europejskiego Szlaku Dziedzictwa Przemysłowego[4].

Kopalnia Węgla Kamiennego Zabrze
Königin-Luise-Grube
Ilustracja
Kopalnia Königin Luise (pole wschodnie), pocztówka (około 1910)
Państwo

 Polska

Województwo

 śląskie

Siedziba

Zabrze-Zaborze

Data założenia

1791

Data likwidacji

2000

Położenie na mapie Zabrza
Mapa konturowa Zabrza, blisko centrum po prawej na dole znajduje się punkt z opisem „Kopalnia Węgla Kamiennego Zabrze”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole znajduje się punkt z opisem „Kopalnia Węgla Kamiennego Zabrze”
Położenie na mapie województwa śląskiego
Mapa konturowa województwa śląskiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Kopalnia Węgla Kamiennego Zabrze”
Ziemia50°17′30,0090″N 18°49′22,9122″E/50,291669 18,823031
Multimedia w Wikimedia Commons

Historia edytuj

Założenie kopalni poprzedziły badania górnicze prowadzone na zlecenie Friedricha Wilhelma von Redena[5] przez inżyniera górniczego Salomona Isaaka z Brabancji, który odkrył znaczne pokłady węgla w rejonie Zabrza w 1790 roku[5]. Płytkie złoża uznawano za niemetanowe, natomiast głębsze za metanowe i silnie metanowe[6]. Na obszarze kopalni występuje kilkadziesiąt pokładów węgla kamiennego o grubości od kilkudziesięciu cm do 10 m[7], są to warstwy orzeskie, rudzkie[7], siodłowe, porębskie i jaklowieckie[8].

Kopalnia została założona przez pruskie władze górnicze w 1791 roku[5][2]. W 1795 roku w celu napędu pomp odwadniających wyrobiska zamontowano przy szybie Piotr 20-calową maszynę parową systemu Newcomena, którą przeniesiono z Tarnowskich Gór[9][10]. Węgiel koksujący z tej kopalni[11] umożliwił założenie Królewskiej Odlewni Żeliwa w Gliwicach, gdzie uruchomiono wielki piec opalany koksem w 1796 roku – jedną z pierwszych tego typu konstrukcji w Europie[5]. 23 czerwca 1799 roku rozpoczęto drążenie Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej[5], która miała odwadniać zabrzańską kopalnię oraz kopalnię Król i 16 kopalń gwareckich[12]. Na początku XIX wieku wprowadzono do kopalni transport konny[13], stosowano także kierat konny do transportu urobku na powierzchnię[14]. Około 1800 roku zamontowano pierwszą maszynę parową[15].

W 1810 roku uruchomiono pierwszy spławny odcinek Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej o długości 2,5 km, który obejmował wyrobiska kopalni[16]. Sztolnia wykorzystywana była do transportu urobku do końca lat 30. XIX wieku[17], następnie od 1838 roku[7] rozpoczęto eksploatację pokładów zalegających poniżej poziomu sztolni[17]. Kopalnia należała do pruskiego skarbu państwa[2], toteż nazwano ją wówczas imieniem królowej Prus Luizy meklemburskiej[18]. W 1813 roku obok kopalni powstała pierwsza koksownia[19]. W 1822 roku na potrzeby kopalni zarezerwowano pole górnicze o powierzchni 19,6 km²[2]. Wentylację wyrobisk prowadzono za pomocą pieców wentylacyjnych[20]. W latach 1838–1842 wzniesiono zabudowę szybu Dechen wraz z murowaną wieżą basztową[21], który służył jako szyb wydobywczy i odwadniający[7][22] o głębokości 73 m[7] (lub 80 m[23]); udostępniono nim nowe pokłady węgla koksującego[23]. Przy szybie Dechen wybudowano w 1846 roku koksownię „Kolejową"[24] na terenie nabytym przez spółkę kolejową Oberschlesische Eisenbahn AG [24]. Dzięki tej inwestycji oraz nowo powstałemu połączeniu kolejowemu możliwe było zaopatrywanie parowozów w koks[24]. W 1846 roku zgłębiono szyb wydobywczy Maria[7][25], w latach 50. XIX wieku powstał także szyb Oeynhausen[7], który znajdował się około 40 m od baterii koksowniczych, do których trafiał węgiel wydobywany tymże szybem[26]. W 1856 roku uruchomiono koksownię Erbreich przy szybie Skalley, którą wyposażono w 3 baterie[26]. Należała ona do bytomskiego bankiera Moritza Friedlaendera[27].

Pole zachodnie kopalni składało się z szybów: Carnall (odwadniający, zgłębiony w 1853 lub 1854 roku[23], zwieńczony 22-metrową murowaną wieżą[28]), Krug (zgłębiony w latach 50. XIX wieku[7]) i Prinz Schönaich[11][23], natomiast Pole Wschodnie to szyby: Poremba I i Poremba II, które rozpoczęto drążyć w 1869 roku[11][23] oraz szyb Poremba III (budowa zakończona w 1875 roku[11]) i Poremba IV (ukończony w 1890 roku[11])[11]. Kopalnia jako jedna z pierwszych dysponowała od XIX wieku własną bocznicą kolejową[29], w 1846 roku zakład został połączony z linią kolejową Wrocław–Mysłowice[23] (zob. Kolej Górnośląska).

W 1869 roku[30], jako pierwsze na Górnym Śląsku[31], wzniesiono stalowe wieże szybowe na potrzeby zabrzańskiej kopalni[31] nad szybami Poremba I i II[32]. W celu zmiany systemu odwadniania w 1872 roku zamontowano pod ziemią dwie pompy tłokowe napędzane przez maszyny parowe, zasilane z podziemnej kotłowni, z której spaliny usuwano szybem Skalley[33] (powstał w latach 50. XIX wieku[7]). W 1885 roku przy szybach Poremba[34] wzniesiono koksownię Poremba[35], która należała do Fryderyka Friedläendera[34] – zasilał ją węgiel z kopalni Królowa Luiza[34]. Od około 1887 roku instalowano oświetlenie elektryczne nawet do pojedynczych zabierek[20]. Od 1888 roku zastosowano po raz pierwszy elektryczne lampy bateryjne[20]. Kopalnia korzystała z dostaw prądu położonej przy zakładzie elektrowni[11]. W 1890 Fryderyk Friedläender uruchomił drugą koksownię Skalley przy szybie o tej samej nazwie[34]. Na potrzeby dostawy piasku do podsadzki w 1905 roku uruchomiono państwową linię kolejową na odcinku Królowa Luiza–Przezchlebie[36]. Na początku XX wieku była to najnowocześniejsza kopalnia na Górnym Śląsku[11] i jedna z największych kopalń w Europie. Zatrudniała w tym okresie około 8,5 tys. górników[11]. Do zakładu w 1887 roku[37] włączono także kopalnię Guido[38] jako jej pole południowe[39].

W 1921 roku zamontowano dwa skipy o pojemności 5 ton[40]. 1 stycznia 1924 roku kopalnia została wydzierżawiona koncernowi Preussag(inne języki), a następnie przekazana mu na własność[2]. W 1925 roku zainstalowano parową maszynę wyciągową na polu Wschód[41]. W 1929 roku kopalnia została rozdzielona na dwa zakłady [42], tj. na Königin Luise Ostfeld (Królowa Luiza Wschód[42], Zabrze Wschód) i Königin Luise Westfeld (Królowa Luiza Zachód[42], Zabrze Zachód)[2]. W Królowej Luizie Zachód uruchomiono poziom wydobywczy na głębokości 560 m[42], rozbudowano szyby Carnall i Prinz Schönaich w latach 1929-1931 oraz zasypano szyb Krug w 1938 roku[42], a w Królowej Luizie Wschód rozpoczęto wydobycie węgla na poziomie 640 m[42]. Oba zakłady łącznie zatrudniały około 7 tys. pracowników[42].

Od 1936 roku stosowano obudowę ze stalowych stojaków systemu Schwartze[43]. Podczas II wojny światowej zasoby kopalni były już na wyczerpaniu[7].

Po II wojnie światowej edytuj

W 1945 roku zmieniono nazwę zakładów z Königin Luise (pol. Królowa Luiza, Królowa Ludwika[2]) na Zabrze[2]. Od 1945 do 1957 roku kopalnie należały do Gliwickiego Zjednoczenia Przemysłu Węglowego[2]. 31 grudnia 1956 roku obie kopalnie połączono[2], pole Zachód zostało praktycznie zlikwidowane[7], pozostawiono szyb szyb Zabrze II o głębokości 503 m do celów turystycznych[7]. 1 kwietnia 1957 roku połączona kopalnia została przekazana do Zabrzańskiego Zjednoczenia Przemysłu Węglowego[2]. W 1967 roku zgłębiono szyb Poremba V[7]. W 1973 roku w rejonie szybu Zabrze II zaprzestano eksploatacji[18], w tymże roku zgłębiono szyb wentylacyjny Pawłów Górny II[7]. 1 stycznia 1976 roku zakład połączono z Kopalnią Węgla Kamiennego Bielszowice[2][7], w wyniku czego powstała Kopalnia Węgla Kamiennego Zabrze-Bielszowice (nazwa od 1983[2]), kopalnia Zabrze została przemianowana na Ruch I, a kopalnia Bielszowice – na Ruch II[7]. Od 1 października 1982 należała do Zrzeszenia Kopalń Węgla Kamiennego w Zabrzu[2]. KWK Zabrze-Bielszowice w lutym 1997 roku została przemianowana na KWK Bielszowice[7], wówczas rozpoczęła się likwidacja ruchu Poremba dawnej kopalni Zabrze[44] z uwagi na wyczerpanie zasobów[7]. Wydobycie w ruchu Poremba zakończono w 1998 roku[7], a likwidację zakończono 31 marca 2000 roku[7]. Po likwidacji, w latach 2001–2003 w rejonie szybów Poremba stwierdzono powierzchniowe wypływanie dwutlenku węgla w stosunkowo wysokim stężeniu[45].

Rudzka Spółka Węglowa SA przekazała Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu obiekty zlikwidowanego pola zachodniego kopalni Zabrze[46] w 1993 roku, wówczas utworzono tamże Skansen Górniczy Królowa Luiza[47].

Wydobycie edytuj

Wykres wydobycia (w tys. ton) w wybranych latach od 1913 do 1979 roku[2] (przybliżone dane za rok 1898[11]; za rok 1938 podano łączne wydobycie: Westfeld: 772.430 t, Ostfeld: 1.929.180 t[2]):

Architektura edytuj

Zespół kopalni Guido oraz skansen górniczy Królowa Luiza, tj. wyrobiska i budynki w rejonie szybu Zabrze I, Zabrze II i Wyzwolenie, w tym zrewitalizowana łaźnia łańcuszkowa[48] oraz część Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej, zostały wpisane do rejestru zabytków nieruchomych województwa śląskiego[49][18], a także rozporządzeniem Prezydenta RP z dnia 14 lipca 2020 uznane za pomnik historii[50].

Na terenie Małego Zabrza i Pawłowa w latach 1795–1803 powstały kolonie robotnicze przy kopalni. Tworzyły je małe, parterowe, murowane budynki, przeważnie dla czterech rodzin[51]. Dla robotników kopalni była przeznaczona także kolonia B(inne języki), którą rozpoczęto budować w 1869 roku. Kopalnia przydzielała bezpłatnie działki robotnikom oraz finansowała budowę domów[52]. W roku 1914 kolonię tworzyło 300 budynków mieszkalnych, a także sklepy, warsztaty, szkoły i kościół ewangelicki(inne języki)[52].

Galeria edytuj

  •  
    Główna Kluczowa Sztolnia Dziedziczna (2017)
  •  
    Ocios chodnika w pokładzie węgla nr 510 z XIX wieku (2017)
  •  
    Cechownia kopalni Królowa Luiza (2017)
  •  
    Wieże szybów Poremba I, II, III (1879)
  •  
    Zespół szybu Jerzy (około 1900)
  •  
    Maszynownia i wieża szybu Glückauf (przed 1908)
  •  
    Maszynownia i wieża szybu Zabrze II (2013)
  •  
    Maszynownia szybu Zabrze I (2014)
  •  
    Wieża wyciągowa szybu Kolejowego (2013)

Przypisy edytuj

  1. ↑ a b Frużyński 2012a ↓, s. 39.
  2. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p Jerzy Jaros: Słownik historyczny kopalń węgla na ziemiach polskich. Katowice: Śląski Instytut Naukowy, 1984, s. 111. ISBN 83-00-00648-6.
  3. ↑ Sztolnia Królowa Luiza - Strefa Carnall. [w:] Szlak Zabytków Techniki [on-line]. [dostęp 2021-04-15].
  4. ↑ Sztolnia Królowa Luiza punktem kotwicznym ERIH. [w:] Szlak Zabytków Techniki [on-line]. 2018-07-06. [dostęp 2021-04-15].
  5. ↑ a b c d e Żurek i inni 2010 ↓, s. 545.
  6. ↑ Sułkowski, Wrona 2004 ↓, s. 542.
  7. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t Sułkowski, Wrona 2004 ↓, s. 540.
  8. ↑ Sułkowski, Wrona 2004 ↓, s. 541.
  9. ↑ Frużyński 2012b ↓, s. 63.
  10. ↑ Frużyński 2012a ↓, s. 65.
  11. ↑ a b c d e f g h i j Frużyński 2009 ↓, s. 11.
  12. ↑ Żurek i inni 2010 ↓, s. 546.
  13. ↑ Frużyński 2012a ↓, s. 70.
  14. ↑ Frużyński 2012a ↓, s. 71.
  15. ↑ Frużyński 2012a ↓, s. 19.
  16. ↑ Frużyński 2012a ↓, s. 40.
  17. ↑ a b Żurek i inni 2010 ↓, s. 547.
  18. ↑ a b c Żurek i inni 2010 ↓, s. 543.
  19. ↑ Frużyński 2012a ↓, s. 41.
  20. ↑ a b c Frużyński 2012a ↓, s. 73.
  21. ↑ Frużyński 2012b ↓, s. 66.
  22. ↑ Frużyński 2012b ↓, s. 67.
  23. ↑ a b c d e f Frużyński 2007 ↓, s. 21.
  24. ↑ a b c Frużyński 2007 ↓, s. 23.
  25. ↑ Frużyński 2007 ↓, s. 21c.
  26. ↑ a b Frużyński 2007 ↓, s. 26.
  27. ↑ Frużyński 2007 ↓, s. 27.
  28. ↑ Frużyński 2012b ↓, s. 68.
  29. ↑ Frużyński 2012a ↓, s. 45.
  30. ↑ Frużyński 2012b ↓, s. 59.
  31. ↑ a b Frużyński 2012a ↓, s. 72.
  32. ↑ Frużyński 2012b ↓, s. 72.
  33. ↑ Frużyński 2012a ↓, s. 66.
  34. ↑ a b c d Frużyński 2009 ↓, s. 18.
  35. ↑ Frużyński 2009 ↓, s. 17.
  36. ↑ Frużyński 2012a ↓, s. 68.
  37. ↑ Zabytki w regionie. Narodowy Instytut Dziedzictwa. [dostęp 2021-04-13].
  38. ↑ Frużyński 2009 ↓, s. 12.
  39. ↑ Historia kopalni Guido. Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu. [dostęp 2021-04-08].
  40. ↑ Frużyński 2012a ↓, s. 95.
  41. ↑ Frużyński 2012a ↓, s. 94.
  42. ↑ a b c d e f g Frużyński 2009 ↓, s. 27.
  43. ↑ Frużyński 2012a ↓, s. 93.
  44. ↑ Janusz Marek. Uwarunkowania i przebieg procesu likwidacji kopalń węgla kamiennego. „Studia Ekonomiczne”, s. 277, 2006. Akademia Ekonomiczna w Katowicach. ISSN 2083-8603. 
  45. ↑ Sułkowski, Wrona 2004 ↓, s. 542, 548.
  46. ↑ Bugaj, Glosz 2012 ↓, s. 52.
  47. ↑ Adam Frużyński: Historia Muzeum Górnictwa Węglowego. Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu. [dostęp 2021-04-07].
  48. ↑ Kajetan Berezowski: Zabrze: z łaźni kładką do kopalni. netTG.pl, 2014-08-30. [dostęp 2021-04-08].
  49. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo śląskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023, s. 133 [dostęp 2021-04-08].
  50. ↑ Zabrze - zespół zabytkowych kopalni węgla kamiennego. Narodowy Instytut Dziedzictwa, 2020-07-31. [dostęp 2021-04-12].
  51. ↑ Frużyński 2012a ↓, s. 210.
  52. ↑ a b Frużyński 2012a ↓, s. 211.

Bibliografia edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Kopalnia_Węgla_Kamiennego_Zabrze&oldid=72356701”