Kosaciec żółty
Kosaciec żółty, irys (Iris pseudacorus L.) – gatunek byliny należący do rodziny kosaćcowatych (Iridaceae).
| ||
| ||
| Systematyka[1] | ||
| Domena | eukarionty | |
| Królestwo | rośliny | |
| Klad | rośliny naczyniowe | |
| Klad | Euphyllophyta | |
| Klad | rośliny nasienne | |
| Klasa | okrytonasienne | |
| Klad | jednoliścienne | |
| Rząd | szparagowce | |
| Rodzina | kosaćcowate | |
| Rodzaj | kosaciec | |
| Gatunek | kosaciec żółty | |
| Nazwa systematyczna | ||
| Iris pseudacorus L. Sp. Pl. 38 1753[2] | ||
| Synonimy | ||
|
Iris pseudoacorus L. | ||
Zasięg występowaniaEdytuj
Gatunek eurosyberyjski, występujący na obszarach o klimacie oceanicznym[3]. Rośnie dziko w północno-zachodniej Afryce (Madera, Wyspy Kanaryjskie, Algieria, Maroko), całej Europie i na obszarach o umiarkowanym klimacie w Azji Zachodniej i Kaukazie, po Syberię Zachodnią. Jako efemerofit pojawia się także w Australii, Nowej Zelandii, USA i Kanadzie oraz południowej części Ameryki Południowej (Argentyna, Chile, Urugwaj). Jest uprawiany w wielu krajach świata[4]. W Polsce na niżu jest pospolity[5].
MorfologiaEdytuj
- Łodyga
- Wyprostowana, prosto wzniesiona, zazwyczaj rozgałęziona, o wysokości do 1 m. Na przekroju poprzecznym obła lub spłaszczona. Pod ziemią występuje grube, mocne kłącze[3].
- Liście
- Żywozielone, pochwiasto obejmujące łodygę. Dolne są równowąskomieczowate, górne równowąskolancetowate. Mają szerokość 1-3 cm, a długość do 1 m[3].
- Kwiaty
- Jaskrawożółte, wyrastające na długich szypułkach po 1-5 z kątów podobnych do liści przysadek. Okwiat 6-działkowy, zrośnięty w rurkę. Trzy działki okółka wewnętrznego są równowąskolancetowate, wyprostowane i krótsze od znamion słupka. Działki okółka zewnętrznego są jajowate, duże, odgięte w dół i ciemnożółte z fioletową nerwacją. Wewnątrz okwiatu jest słupek z dolną, trzykomorową zalążnią, szyjką rozdzielającą się na 3 płatowate znamienia oraz 3 pręciki[3].
- Owoc
- Trzykomorowa, tępo trójgraniasta, podłużna torebka[3]. Nasiona wielkości 7–8 mm, obustronnie spłaszczone.
Biologia i ekologiaEdytuj
Hygrofit rosnący na glebach torfowych z wodą stojąca lub wolno płynącą, najczęściej nad martwymi odnogami rzek, stawami, w zarośniętych rowach melioracyjnych, w szuwarach. Kwitnie od maja do lipca[3]. Kwiaty przedprątne, zapylane przez błonkówki[6]. Gatunek charakterystyczny związku Magnocaricion oraz zespołu Iridetum pseudacori, a także wyróżniający dla zespołu Fraxino-Alnetum[7].
Roślina trująca (szczególnie świeża)[6].
ZastosowanieEdytuj
- Sadzony jako gatunek ozdobny w oczkach wodnych. Oprócz typowej formy gatunku istnieją też ozdobne kultywary, np. 'Variegata' o żółtozielonych i pasiastych liściach[8] .
- W starożytności kłącza irysa były używane w medycynie ludowej jako środek leczniczy[9].
- Dawniej wysuszone na słońcu i zwilżone octem kwiaty używane były jako barwnik do papieru i skór[3].
Udział w kulturzeEdytuj
- Według niektórych badaczy roślin biblijnych wszędzie tam w Biblii, gdzie wymienione są "lilie" w połączeniu z wodą, prawdopodobnie chodzi o kosaćca żółtego, który na terenach biblijnych występuje pospolicie wzdłuż cieków wodnych. Np. w księdze Mądrość Syracha (50,8) jest werset: "... jak kwiat róży na wiosnę, jak lilie przy źródle”[9].
- Stylizowany kwiat kosaćca wraz z liściem był prawdopodobnie godłem Ludwika VII podczas II wyprawy krzyżowej[9].
PrzypisyEdytuj
- ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-06-09] (ang.).
- ↑ The Plant List. [dostęp 2014-11-20].
- ↑ a b c d e f g František Činčura, Viera Feráková, Jozef Májovský, Ladislav Šomšák, Ján Záborský: Pospolite rośliny środkowej Europy. Jindřich Krejča, Magdaléna Záborská (ilustracje). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1990. ISBN 83-09-01473-2.
- ↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2014-12-15].
- ↑ Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
- ↑ a b Olga Seidl, Józef Rostafiński: Przewodnik do oznaczania roślin. Warszawa: PWRiL, 1973.
- ↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
- ↑ Geoffrey Burnie i inni, Botanica : ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.
- ↑ a b c Zofia Włodarczyk: Rośliny biblijne. Leksykon. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 2011. ISBN 978-83-89648-98-3.