Ksawery Prauss

polski polityk, minister

Franciszek Ksawery Prauss (ur. 12 listopada 1874 w Warszawie, zm. 14 grudnia 1925 w Arco) – polski polityk socjalistyczny, działacz oświatowy, minister w rządzie Jędrzeja Moraczewskiego, senator II RP I kadencji.

Ksawery Prauss
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

12 listopada 1874
Warszawa, Królestwo Polskie

Data i miejsce śmierci

14 grudnia 1925
Arco, Królestwo Włoch

Minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego
Okres

od 17 listopada 1918
do 16 stycznia 1919

Przynależność polityczna

Polska Partia Socjalistyczna

Poprzednik

Antoni Ponikowski (Królestwo Polskie (regencyjne))

Następca

Jan Łukasiewicz

Odznaczenia
Krzyż Niepodległości

Życiorys

edytuj

Uczył się w Radomiu i Warszawie. Za żart uczniowski został usunięty z państwowego gimnazjum nr 3 kontynuował naukę w prywatnej Szkole Realnej Wojciecha Górskiego (1889–1892) a następnie zdał maturę jako ekstern w Petersburgu[1]. Studia rozpoczął w Instytucie Górniczym a szybko przeniósł się do Instytutu Technologicznego w Petersburgu[2]. Studiów tych nie skończył ze względu na zaangażowanie w prace Polskiej Partii Socjalistycznej, której członkiem był od 1895 roku. W marcu 1897 za udział w demonstracji na placu przed Soborem Kazańskim w Petersburgu został na krótko aresztowany. Z jego inicjatywy powstało w 1895 w Petersburgu Towarzystwo Zachęty Nauk Społecznych które wydało wiele książek i broszur. W 1897 zorganizował przez Szwecję i Finlandię przerzut do Petersburga drukowanych w Londynie nielegalnych druków socjalistycznych[3]. W 1900 reprezentował organizację petersburską na zjeździe PPS w Piotrkowie. W 1901 współorganizował ucieczkę Józefa Piłsudskiego ze szpitala Mikołaja Cudotwórcy w Petersburgu[4]. W maju 1901 zorganizował w Kijowie tajną drukarnię „Robotnika[5]. W 1902 był członkiem Centralnego Komitetu Robotniczego PPS. Aresztowany w 1902 i osadzony w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej a następnie w więzieniu w Krestach w Petersburgu[1]. Zapadł wtedy na gruźlicę, na którą chorował potem przez całe życie. Dzięki zabiegom żony został zwolniony z powodu choroby z więzienia. Został wówczas oskarżonym w dwóch sprawach - obydwie dotyczyły przemytu przez granicę rewolucyjnych wydawnictw. Wówczas mimo bardzo złego stanu zdrowia, uciekł do Galicji[1]. Od grudnia 1902 przebywał w Zakopanem gdzie leczył się jednocześnie uczestnicząc w pracach wydawniczych PPS. W 1904 był współorganizatorem zakopiańskiej sekcji PPS. Uczestnik Rady Partyjnej PPS (1904).

W latach rewolucji 1905-1907 mieszkał w Warszawie, gdzie pracował jako nauczyciel. W tym czasie wraz z Bolesławem Jędrzejowskim i Jakubem Mortkowiczem założył a następnie prowadził Towarzystwo Wydawnictw Ludowych, specjalizujące się w publikacji książeczek służących propagandzie socjalistycznej – wydali ponad 30 broszur i 6 książek[1]. Uczestniczył w Radzie Czerwcowej PPS w 1905, gdzie kandydował bezskutecznie do CKR[1]. W 1906 był na krótko administratorem czasopisma PPS "Wiedza" wydawanego w Wilnie[1]. W kwietniu 1906 aresztowany, następnie zwolniony w lipcu 1906 za kaucją i ponownie aresztowany w grudniu tego roku. W kwietniu 1907 został wyrokiem Sądu Wojennego uniewinniony, a następnie administracyjnie skazany na opuszczenie Królestwa Polskiego[1].

Wyjechał wówczas do Francji, gdzie podjął przerwaną naukę – studiował na Sorbonie geologię, mineralogię i geografię fizyczną. Studia zakończył z dyplomem licencjata. W Paryżu w 1908 zainicjował powołanie wraz z gronem mieszkających tu Polaków (m. in. Honoratą i Tadeuszem Gałeckimi, Stefanem Żeromskim, Melanią Rajchmanową – Czytelni Polskiej[1]. W tym czasie dla podreperowania zdrowia przebywał wielokrotnie w Alpach i Pirenejach. W maju 1911 powrócił do kraju i osiadł w Zakopanem, gdzie wraz z żoną założył szkołę koedukacyjną z internatem, nazwaną potem szkolą im. Staszica. W 1912 brał udział w. Zjeździe Irredentystów Polskich w Zakopanem, na którym powstał Polski Skarb Wojskowy[1].

Po wybuchu I wojny światowej początkowo gdzie był komisarzem cywilnym[6]. Następnie działał w Polskiej Organizacji Narodowej, gdzie wszedł do kierownictwa tej organizacji i kierował pracami organizacyjnymi[7]. Potem był członkiem Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN)[8]. Od kwietnia 1915 jako delegat Departamentu Organizacyjnego NKN podjął prace nad odbudową i rozbudową szkolnictwa na terenach okupowanych przez państwa centralne[1]. Zorganizował a następnie został prezesem Centralnego Biura Szkolnego które zajęło się organizowaniem polskiego szkolnictwa. W ciągu kilkunastu miesięcy istnienia CBS zorganizowało stałe Biuro Informacyjne, założyło biuro pośrednictwa pracy dla nauczycieli oraz zorganizowało63 biblioteki wędrowne nauczycielskie i 345 bibliotek ludowych dla dorosłych i młodzież i utrzymywało bibliotekę pedagogiczną w Piotrkowie[1]. Jako kierownik CBS przyczynił się do odrodzenia Polskiej Macierzy Szkolnej. Ponieważ sprzeciwił się próbom wprowadzenia do szkół elementarnych języka niemieckiego władze okupacyjne zlikwidowały w 1916 CBS. Wziął udział w zjeździe zjednoczeniowym ruchu nauczycielskiego w Radomiu (28-30 listopada 1916) na którym został członkiem zarządu Zrzeszenia Nauczycielstwa Polskich Szkół Początkowych[1]. W 1917 został dyrektorem Gimnazjum Mariana Rychłowskiego w Warszawie, zastępując powołanego do wojska właściciela szkoły, Mariana Rychłowskiego[9][10].

Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę od 17 listopada 1918 do 16 stycznia 1919 pełnił funkcję ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego w rządzie Jędrzeja Moraczewskiego. W programie Ministerstwa – zwanym później programem Praussa – ogłoszonym w grudniu 1918, za najpilniejsze uznano: ustalenie bytu nauczających, zjednoczenie szkolnictwa wszystkich dzielnic Polski pod jednym zarządem, przygotowanie projektu ustaw szkolnych, wprowadzenie siedmioletniego powszechnego obowiązku szkolnego przy szkole bezpłatnej, usunięcie jakiegokolwiek przymusu religijnego w szkołach (dając prawo rodzicom zwalniania dziecka od lekcji religii), stosowanie metod wyrabiających w dzieciach zdolność obserwacji i myślenia krytycznego, a także samodzielnych czynności. Wychowanie przedszkolne miało być połączone ze szkołą podstawową; rozwijana miała być także oświata pozaszkolna, podniesiono znaczenie szkolnictwa zawodowego, przygotowanie nowych kadr nauczycieli i dokształcanie obecnych. Program postulował także, by przy opracowywaniu nowych ustaw zapewniony był możliwie największy udział społeczeństwa, a zwłaszcza jego sfer postępowych[1].

Następnie był krótko z ramienia PPS radnym miasta Warszawy (luty – maj 1919), gdzie działał w komisji oświatowej. W 1919 jednym z inicjatorów połączenia Zrzeszenia Nauczycielstwa Polskich Szkół Początkowych i Związku Polskiego Nauczycielstwa Ludowego w Związek Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych (ZPNSP), w którym został wiceprezesem i członkiem honorowym[1].

W 1922 wybrany senatorem z listy PPS. W Senacie pracował w Komisji Oświaty i Kultury i ze szczególnym zainteresowaniem zajmował się sprawami oświaty pozaszkolnej. Występował także na forum Senatu m. in. za równouprawnieniem języków mniejszości narodowych w Sejmie[1]. Był jednym z założycieli Towarzystwa Uniwersytetów Robotniczych (TUR), a w Iatach 1923–1925 członkiem Zarządu Głównego TUR. Objął też kierownictwo Centralnego Archiwum Partyjnego PPS, które porządkował i uzupełniał relacjami[1].

W Zakopanem gdzie na stałe mieszkał był inicjatorem lub uczestnikiem wielu miejscowych inicjatyw, m.in. od 1912 członkiem Sekcji Ochrony Tatr i Przyrodniczej Towarzystwa Tatrzańskiego, od 1913 członkiem Zarządu Muzeum Tatrzańskiego, członkiem Zarządu Podhalańskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, wiceprezesem Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego[1].

Urna z jego prochami uległa zniszczeniu wraz z mieszkaniem żony w czasie drugiej wojny światowej[1].

Prace Ksawerego Praussa

edytuj

Ordery i odznaczenia

edytuj

Upamiętnienie

edytuj
  • Po jego śmierci kolonia mieszkaniowa na Grochowie została nazwana jego imieniem,
  • jedną ze szkół powszechnych w Sosnowcu nazwano jego imieniem (nosiła je do 1957).
  • Zarząd Główny ZPNSP ufundował stypendium jego imienia na studia zagraniczne dla najzdolniejszych nauczycieli.
  • ulica na Osiedlu im. Józefa Montwiłła-Mireckiego w Łodzi (od 25 września 1930)

Życie prywatne

edytuj

Urodził się w rodzinie ziemiańsko-inteligenckiej o tradycjach powstańczych. Był synem inżyniera kolejowego i właściciela folwarku Świniary Antoniego i Heleny z Kontkiewiczów. Jego żoną była posłanka na sejm RP i żołnierz ZWZ-AK. Zofia z Kuleszów. Córki: Jadwiga Jędrzejowska, zamężna z Henrykiem Jędrzejowskim i Ewa Prauss-Płoska, żołnierz Kedywu Armii Krajowej (oddział dyspozycyjny Komendanta Kedywu „Dysk” – Dywersja i Sabotaż Kobiet), żona Stanisława Płoskiego, matka Zofii Romaszewskiej.

Przypisy

edytuj
  1. a b c d e f g h i j k l m n o p q r Halina Kiepurska, Prauss Franciszek Ksawery, pseud.: A. Górnik, Leopold (1874-1925), Polski Słownik Biograficzny, t. 28, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1984-1985, s. 352-356
  2. Księga pamiątkowa inżynierów technologów Polaków wychowańców Instytutu Technologicznego w Petersburgu (w rocznicę stulecia uczelni), Warszawa 1933, s. 44, 54, 55, 71,
  3. Ksawery Prauss "Granice" w Z dziejów prasy socjalistycznej w Polsce, pod red. Feliksa Perla i Zygmunta Zaremby, Warszawa 1919, s. 33-35
  4. Ksawery Prauss, Przyjazd do Kijowa w Uwolnienie Piłsudskiego. Wspomnienia organizatorów ucieczki, Warszawa 1924, s. 49-51
  5. Ksawery Prauss Drukarnia "Robotnika" w Kijowie w Z dziejów prasy socjalistycznej w Polsce, pod red. Feliksa Perla i Zygmunta Zaremby, Warszawa 1919, s. 11-13
  6. Tadeusz Pelczarski, Komisariaty Wojskowe Rządu Narodowego w Królestwie Polskim 6.VIII-5.IX.1914 : (geneza i działalność), Warszawa 1939, s. 135, 191
  7. Jerzy Z. Pająk, O rząd i armię, Centralny Komitet Narodowy 1915-1917, Kielce 2003, s. 28, 34
  8. Adolf Nowaczyński, Dokumenty historyczne z wojny europejskiej, z. 1. Warszawa 1922, s. 28.
  9. Piotr Marian Rychłowski. ipsb.nina.gov.pl. [dostęp 2020-08-17].
  10. Jan Świątecki, „Szkoła Mariana Rychłowskiego 1905–1919”, [w:] „Stolica: Warszawski Tygodnik Ilustrowany”, R. 39, 1984 nr 39 (23 IX 1984), s. 11.
  11. M.P. z 1930 r. nr 300, poz. 423.

Zobacz też

edytuj

Bibliografia

edytuj
  • Halina Kiepurska, Prauss Franciszek Ksawery, pseud.: A. Górnik, Leopold (1874-1925), Polski Słownik Biograficzny, t. 28, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1984-1985, s. 352-356
  • Przedmowa i komentarze T. Bohun. W: Tomasz Parczewski: Pamiętniki gubernatora Kronsztadu. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Mówią Wieki”, 2006. ISBN 83-86156-23-6.

Linki zewnętrzne

edytuj