Ksawery Pruszyński

polski pisarz, dziennikarz, dyplomata

Franciszek Ksawery Pruszyński (ur. 4 grudnia 1907 w Wolicy Kierekieszynej, zm. 13 czerwca 1950 w Rhynern) – polski prawnik, reporter, publicysta, literat, dyplomata, przedstawiciel literatury faktu; brat Mieczysława.

Ksawery Pruszyński
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

4 grudnia 1907
Wolica Kierekieszyna, gubernia wołyńska, Imperium Rosyjskie

Data i miejsce śmierci

13 czerwca 1950
Rhynern, Republika Federalna Niemiec

Przyczyna śmierci

wypadek drogowy

Miejsce spoczynku

cmentarz Rakowicki w Krakowie

Narodowość

polska

podpis
Odznaczenia
Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Walecznych (od 1941, dwukrotnie)
Kraków, pl. Na Groblach 3.
Kamienica w której K. Pruszyński mieszkał w latach 1937-1939. Tablica pamiątkowa.
Ksawery Pruszyński, fragment fresku Żołnierze polscy w Comblessac 1939-1940 w kościele św. Eligiusza w Comblessac, Piotr Paweł Drozdowicz

Życiorys

edytuj

Syn Edwarda oraz Anny z Chodkiewiczów, autorki tomu wspomnień, opisującego także jego dzieciństwo[1], urodzony w rodzinnym majątku Wolicy Kierekieszynej, którą to wieś zakupił od rodziny Czackich dziadek Ksawerego – Mieczysław Pruszyński. Pruszyńscy majątek ten wraz z innymi gniazdami rodowymi ówczesnego powiatu starokonstantynowskiego (Wolica Kierekieszyna, Rześniówka[2], Semerynki[3], Bergiele, Werborodyńce[4], Brażyńce) utracili na mocy postanowień terytorialnych traktatu ryskiego, pozostawiających je na wschód od wytyczonej wówczas granicy Polski z Ukrainą sowiecką.

Absolwent gimnazjum jezuitów w Chyrowie (1927), gdzie uzyskał maturę. Studiował prawo na Uniwersytecie Jagiellońskim na którym w 1931 uzyskał absolutorium. Tutaj także objął prezesurę (1927–1931) „Akademickiego Koła Kresowego”. Wstąpił do konserwatywnej organizacji Myśl Mocarstwowa; jej członkiem pozostał do 1933. Był prezesem koła krakowskiego Myśli Mocarstwowej. Drukował pierwsze artykuły w związanych z tą organizacją pismach: „Dniu Akademickim” oraz "Civitas Academica". Za przedmiot studiów wybrał niemieckie prawo średniowiecza, wykładane przez prof. Stanisława Estreichera. W 1929 został zastępcą asystenta u Estreichera. Ożenił się z Marią Meysztowicz. Podjął pracę w redakcji krakowskiego „Czasu” najpierw jako korektor, następnie autor przeglądów prasy zagranicznej, zaś od 1930 – autor reportaży (pierwszy – cykl reportaży z Węgier). W 1932 opublikował debiutancką książkę Sarajewo 1914, Szanghaj 1932, Gdańsk 193?, w której postawił tezę, że być może o Gdańsk wybuchnie nowa wojna europejska. W latach 30. publikował w piśmie „Bunt Młodych”, redagowanym przez Jerzego Giedroycia i był członkiem środowiska młodych konserwatystów – piłsudczyków związanych z tym pismem (Adolf Maria Bocheński, Aleksander Bocheński, Piotr Dunin Borkowski i inni).

Korespondent z terenu wojny domowej w Hiszpanii 1936. W swoich reportażach drukowanych w Wiadomościach Literackich a potem w książce „W czerwonej Hiszpanii” opisywał wojnę od strony wojsk republikańskich.

Pod koniec 1939 rozpoczął naukę w szkole podchorążych w Obozie w Coëtquidan. Jako członek 11 kompanii podoficerów stacjonował w pobliskiej miejscowości Comblessac, co opisał w opowiadaniu "Madonna Mikulińska"[5]. W 1940, w szeregach Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich walczył w bitwie o Narwik. Został odznaczony Krzyżem Walecznych po raz pierwszy. W 1944 został przeniesiony do 1 Dywizji Pancernej i przydzielony do plutonu oświatowego. Dzięki pomocy ppor. Jana Tarnowskiego, oficera ordynansowego dowódcy dywizji, został przydzielony do 10 Pułku Strzelców Konnych. 15 sierpnia 1944 w bitwie pod Falaise, jako przedni strzelec czołgu Cromwell został ciężko ranny. Do kwietnia 1945 przebywał na leczeniu w Wielkiej Brytanii, a później wrócił do dywizji. Został odznaczony Krzyżem Walecznych po raz drugi.

W okresie od 1941 (po zawarciu Układu Sikorski-Majski) do 1942 (ewakuacja wojsk generała Andersa) attaché prasowy ambasady RP w Moskwie a później (po ewakuacji korpusu dyplomatycznego) w Kujbyszewie (ZSRR). Przez cały okres wojny publikował wiele tekstów w prasie polskiej. Jako jeden z pierwszych pisał o tym, że to ZSRR wygra tę wojnę i że trzeba ten fakt wziąć pod uwagę, być może godząc się z utratą terenów wschodnich[6]. Takie realistyczne poglądy powodowały, że był podejrzewany o komunizm, chociaż jego teksty z całą pewnością nie były prokomunistyczne[7][8]. Swój pogląd na przyszłe relacje z ZSRR wyraził pośrednio, ale bardzo obrazowo, pisząc w 1944 roku książkę historyczną (wydaną w 1946), ukazującą postać i działania Aleksandra Wielopolskiego, który rozczarowany postawą Zachodu, po klęsce powstania listopadowego zdecydował, że jedyną realną działalnością jest współpraca z Rosją na rzecz dobra Polski. A uczynił to Wielopolski wbrew opiniom i uczuciom większości ówczesnych Polaków – nastawionych antyrosyjsko. Treść książki może być uznana za zapowiedź przyszłej działalności Pruszyńskiego[9].

Po wojnie wrócił do Polski. W latach 1948–1950 minister pełnomocny i poseł nadzwyczajny Polski Ludowej w Holandii (Haga). W tym czasie był związany z polską poetką Julią Hartwig. Odbywając podróż służbową z Hagi do Warszawy 13 czerwca 1950 poniósł śmierć w wypadku drogowym po zderzeniu samochodu z ciężarówką w Rhynern (część miasta Hamm w Niemczech Zachodnich)[10]. Okoliczności wypadku uchodzą za niewyjaśnione do końca. Został pochowany na cmentarzu Rakowickim w Krakowie (kwatera FC, rząd wschodni).

 
Grób Ksawerego Pruszyńskiego na cmentarzu Rakowickim

Postanowieniem z 18 czerwca 1950 na wniosek Ministra Spraw Zagranicznych został odznaczony przez Prezydenta RP Bolesława Bieruta Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski za wybitne zasługi położone w pracy publicystyczno-literackiej oraz w służbie dyplomatycznej[11].

Był jednym z najbardziej aktywnych i operatywnych reporterów polskich gazet. Zjawiał się w miejscach zapalnych – objętych wojną i okupacją, wszędzie, gdzie działo się coś ważnego. Ryszard Kapuściński stwierdził, że Pruszyński sprawił, że reportaż stał się nie tylko produktem oka, ale również i umysłu.

Miał troje dzieci: Aleksandra, Marię i Stanisława (Stasha). Aleksander Pruszyński (1934–2022), obywatel Polski i Kanady ożeniony z Białorusinką, niedoszły kandydat na prezydenta Białorusi, mieszkał w Mińsku. Maria Pruszyńska-Boni mieszka w Toronto. Stanisław (Stash) Pruszyński (ur. 1935 w Warszawie), pracował jako dziennikarz i reporter, m.in. w „Głosie Ameryki”, „Quebec Chronicle Telegraph”, „The Gazette” i „The Ottawa Journal” (Kanada), współpracował także z Rozgłośnią Polską Radia Wolna Europa.

Twórczość

edytuj
  • Sarajewo 1914, Szanghaj 1932, Gdańsk 193? (1932; Czytelnik 2004)
  • Palestyna po raz trzeci (1933)
  • Podróż po Polsce (1937; Czytelnik 2000)
  • W czerwonej Hiszpanii (1937; Czytelnik 1997)
  • Droga wiodła przez Narvik (Londyn 1941; wydanie krajowe 1945; PIW 1984; 1986; Wydawnictwo Siedmiogród 1996)
  • Księga ponurych niedopowiedzeń (1941)
  • 1000 mil od prawdy (1941)
  • Margrabia Wielopolski (Londyn 1944, wydanie krajowe 1946)
  • Russian Year (Londyn 1944; tłumaczenie z angielskiego: J. Roszko i M. Wójtowicz – Noc na Kremlu, Warszawa 1989)
  • Trzynaście opowieści (Czytelnik 1946; PIW 1957)
  • Karabela z Meschedu (Czytelnik 1948; PIW 1957)
  • Opowieść o Mickiewiczu (PIW 1956)
  • Czarna Brygada. Wspomnienia normandzkie (Sponsor, 1994),

Antologie i inne zbiory

edytuj
  • Opowieści (PIW 1955)
  • Wybór pism publicystycznych (tom 1–2, 1966, wydanie rozszerzone Podróże po Polsce. Podróże po Europie i Nasi nad Tamizą, 1969)
  • Trębacz z Samarkandy i inne opowiadania (MAW, Warszawa 1983)
  • Opowieści – wybór z tomu Trzynaście opowieści i Karabela z Meschedu (PIW, Warszawa 1974; 1987)
  • Publicystyka. Tom 1. 1931–1939. Niezadowoleni i entuzjaści (PIW 1990)
  • Publicystyka. Tom 2. 1940-1948. Powrót do Soplicowa (PIW 1990)
  • Różaniec z granatów i inne opowieści (KAW, 1999)
  • Wspomnienia, reportaże, artykuły, I (Wydawnictwo Książkowe Twój Styl, Warszawa 2000, ISBN 83-7163-191-X)
  • Opowieści, II (Wydawnictwo Książkowe Twój Styl, Warszawa 2000, ISBN 83-7163-192-8)
  • Artykuły i opowieści, III (Wydawnictwo Książkowe Twój Styl, Warszawa 2001, ISBN 83-7163-328-9)
  • Narrator rzeczywistości. Autoportret odczytany (Ośrodek KARTA, Warszawa 2023, ISBN 978-83-66707-99-3)

Ekranizacje

edytuj
Z tym tematem związana jest kategoria: Filmowe adaptacje utworów Ksawerego Pruszyńskiego.

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. Anna z Chodkiewiczów Pruszyńska „Między Bohem a Słuczą”, Wrocław, Ossolineum, 1991 ISBN 83-04-03808-0
  2. <Wolica, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIII: Warmbrun – Worowo, Warszawa 1893, s. 831.
  3. Semerynki, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. X: Rukszenice – Sochaczew, Warszawa 1889, s. 429.
  4. Werborodyńce, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIII: Warmbrun – Worowo, Warszawa 1893, s. 218.
  5. Madonna Mikulińska, [w:] Ksawery Pruszyński, Trzynaście opowieści, Warszawa: PIW, 1955, s. 31-48 [dostęp 2024-09-20].
  6. Ksawery Pruszyński, Wobec Rosji, „Wiadomości Polskie”, III (40), Londyn, 4 października 1942, s. 1.
  7. Ksawery Pruszyński, Czy Polacy nie walczą o demokrację?, „Wiadomości Polskie”, II (21), Londyn, 21 maja 1941, s. 5, Cytat: Nie walczymy, na przykład, o Polskę sowiecką, choć Stalin nas zapewnia, że nigdy jeszcze kultura polska nie promieniowała tak wspaniale, jak od czasu, gdy Moskwa urządza wieczory mickiewiczowskie, a Kazachstan rozbrzmiewa mową polską..
  8. Ksawery Pruszyński, Promieniowanie ultraczerwone, „Wiadomości Polskie”, II (23), Londyn, 8 czerwca 1941, s. 2.
  9. Stanisław Mackiewicz, Zamiast wstępu, [w:] Ksawery Pruszyński, Margrabia Wielopolski, wyd. II, Instytut Wydawniczy PAX, 1957, s. 17-20, Cytat: [...] do rzeczy, o której przede wszystkim chciałbym pomówić: i lirycznych i psychologicznych pobudkach, które popchnęły Ksawerego do napisania tej pracy. Rok 1944... Jakże lepiej ode mnie zrozumiał Pruszyński wtedy, co się z nami stanie. Mnie wierność uderzała na mózg, utrudniała rozeznanie. On także wolałby być wierny, ale wiedział, że to się na nic nie zda....
  10. Śmiertelny wypadek posła RP w Hadze Ksawerego Pruszyńskiego. „Nowiny”, s. 1, Nr 164 z 16 czerwca 1950. 
  11. M.P. z 1950 r. nr 75, poz. 873.

Bibliografia, linki

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj