Wikipedia

Kumen (neficki uczeń)

jeden z nefickich uczniów Jezusa Chrystusa według mormonów

Kumen (deseret 𐐗𐐆𐐅𐐣𐐇𐐤)[1] – w wierzeniach ruchu świętych w dniach ostatnich (mormonów) jeden z nefickich uczniów (apostołów) powołanych przez Jezusa Chrystusa podczas jego wizyty na starożytnym kontynencie amerykańskim. Włączenie Kumena do nefickiego kworum dwunastu nastąpiło wcześnie. Nauczał on grupę Nefitów, przekazując jej treść tak zwanego kazania w świątyni. Został ochrzczony przez Nefiego, konfirmowany oraz otrzymał dar Ducha Świętego. Doznał przemienienia, mającego być jedną z oznak posługi, do której został powołany pośród Nefitów. Działalność misyjną rozpoczął jeszcze w czasie pobytu Chrystusa na kontynencie amerykańskim, doczekał się w niej ogromnego sukcesu. Okoliczności jego śmierci są niepewne. Wraz z towarzyszami jest obiektem dyskusji mormońskich teologów. Jego status jako apostoła, kwestia przyjętego przezeń ponownego chrztu czy też bezpośredniej modlitwy do Chrystusa budzą szczególne zainteresowanie. Wykorzystywany bywa przez apologetów tej tradycji religijnej, przewija się też w publikacjach krytycznych wobec Księgi Mormona. Imię Kumen nadawane jest dzieciom w rodzinach świętych w dniach ostatnich wśród wyznających mormonizm Maorysów.

The Book of Mormon
Księga Mormona, jedno z mormońskich pism świętych i jednocześnie źródło wzmianki o Kumenie
George Reynolds, jeden z pionierów badań nad Księgą Mormona. W swej pracy A Dictionary of the Book of Mormon, Comprising Its Biographical, Geographical and Other Proper Names sugerował, że rezultaty pracy Kumena oraz jego towarzyszy były odczuwalne tak w Ameryce Południowej, jak i Północnej
Joseph Fielding Smith, dziesiąty prezydent Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich. Analizował niektóre aspekty doktrynalne posłannictwa Kumena, w tym kwestię jego apostolskiego statusu
Okładka drugiego Mormon Doctrine, kontrowersyjnej pracy Bruce’a R. McConkiego. W publikacji tej posługa Kumena została określona mianem apostolskiej

Wymowa imienia edytuj

Wymowa tego imienia wzbudzała pewne zainteresowanie mormońskich badaczy. Zostało ono zresztą ujęte w przewodniku po wymowie, dołączanym do każdego egzemplarza anglojęzycznej wersji Księgi Mormona od 1981[2]. Źródła wskazują niemniej na znaczną różnicę między wymową preferowaną i powszechną współcześnie a tą z wczesnego okresu kolonizacji terytorium Utah[3][4]. Pierwotna wymowa, zwłaszcza ta stosowana przez Josepha Smitha, ma pewne znaczenie w badaniach nazw własnych występujących w Księdze Mormona, choć, na gruncie mormońskiej teologii, nie jest w nich czynnikiem decydującym. Do ustalenia wymowy używanej przez Smitha wykorzystuje się między innymi wydanie Księgi Mormona w alfabecie deseret z 1869[5].

Istnieją wszelako relacje ludzi posługujących w procesie nazywanym przez świętych w dniach ostatnich tłumaczeniem Księgi Mormona, które rzucają światło na to, jak Smith pierwotnie radził sobie z nieznanymi słowami. Hugh Nibley, powołując się na relacje skrybów Smitha, stwierdził, że nigdy nie wymawiał on takich słów, zawsze poprzestając na ich przeliterowaniu[6]. Ściśle na gruncie mormońskiej teologii nie próbuje się dociekać pierwotnej wymowy tegoż słowa, podobnie jak nie prowadzi się takowych rozważań wobec słów i nazw nefickich jako takich[7].

Również na gruncie mormońskiej teologii zauważa się inherentną problematyczność wymowy nazw i imion przynależnych do tej mormońskiej świętej księgi. Ma to wynikać z tego, że żadne z nich nie zostało przekazane Josephowi Smithowi ustnie, z wyjątkiem może imienia Moroniego, który wszak przedstawił się Smithowi w wizji. Z doktrynalnego punktu widzenia sposób, w jaki bohaterowie Księgi Mormona wypowiadali te słowa, pozostał nieznany pierwszemu mormońskiemu przywódcy[8].

Umiejscowienie w tekście Księgi Mormona edytuj

W ściśle teologicznym sensie relacja o Kumenie zawarta jest w partii materiału określanej mianem większych płyt Nefiego[9][10]. Wchodzi w skład płyt Mormona, zatem streszczenia większych płyt Nefiego[11] dokonanego przez Mormona[12][13][14][15][16]. Pozostaje również wciąż w partii tekstu skróconej i zredagowanej przez Mormona[17][18], bez udziału Moroniego[19][20]. Na kartach oficjalnych edycji Księgi Mormona, w tym tej obowiązującej od 1981[21], pojawia się bezpośrednio wyłącznie w czwartym wersecie dziewiętnastego rozdziału 3. Księgi Nefiego[22][23][24][25]. Współcześnie używany system podziału na rozdziały i wersy sięga 1879[26][27]. W jej pierwszym wydaniu bowiem, opublikowanym w 1830, wzmianka o Kumenie była częścią dziewiątego rozdziału tej samej księgi[28]. Ocenia się, że mówiący bezpośrednio o tym uczniu fragment został spisany 16 maja 1829[29].

Poza wspomnianą wzmianką o bezpośrednim charakterze pojawia się wielokrotnie w rozmaitych innych rozdziałach 3. Księgi Nefiego, zawsze jako część nefickich dwunastu. W podobnym charakterze występuje w wersetach od pierwszego do trzeciego drugiego rozdziału Księgi Moroniego[30][31], jak również w początkowych partiach 4. Księgi Nefiego[32].

W wydarzeniach związanych z wizytą Chrystusa na kontynencie amerykańskim edytuj

Znalazł się wśród dwunastu uczniów powołanych przez Chrystusa podczas jego wizyty na starożytnym kontynencie amerykańskim[33][34][35]. Jego powołanie miało zostać przewidziane przez pojawiających się w Księdze Mormona proroków około 600 lat wcześniej[36][37]. Ogromna większość informacji o nim pochodzi z zapisów dotyczących wszystkich nefickich dwunastu. Komentatorzy zauważali, że prawdopodobnym jest, jakoby włączenie Kumena do nefickiego kworum dwunastu nastąpiło wcześnie, już podczas pierwszego dnia wizyty Jezusa[38].

Otrzymał moc chrzczenia[39], jako członek dwunastu wchodził w skład ciała przewodniczącego Kościołowi Chrystusa pośród Nefitów[40]. Przekazał grupie swoich pobratymców treść chrystusowego przesłania zawartego w wystąpieniu nazywanym przez mormońskich teologów kazaniem w świątyni. Zgodnie z dociekaniami komentatorów mógł w tych warunkach nauczać około 2500 ludzi, mężczyzn, kobiet i dzieci. Nauki te, zgodnie z wysuniętymi spekulacjami, miały trwać przynajmniej kilka godzin. Chronologicznie umiejscawia się je w godzinach porannych drugiego dnia amerykańskiej posługi Jezusa[41].

Modlił się następnie, wraz ze swymi towarzyszami, o dar Ducha Świętego. Został też ochrzczony przez Nefiego[42], ucznia, który, zgodnie z komentarzami, pełnił funkcję odpowiadającą współczesnemu przewodniczącemu Kworum Dwunastu Apostołów[43]. Chrzest mógł nastąpić w rzece Sydon, choć są to tylko interpretacyjne spekulacje. Następnie miał zostać konfirmowany i otrzymać wspominany wcześniej dar Ducha Świętego. Otoczył go potem jakby ogień, a z nieba zstępowali aniołowie, posługując tak jemu, jak i jego towarzyszom[44]. Zauważono, że tym samym stał się w oczach Bożych równie niewinny co nefickie dzieci, które dostąpiły identycznego doświadczenia nieco wcześniej[45][46][47].

Pośród duchowo oczyszczonych uczniów, w tym Kumena, zstąpił następnie z nieba Jezus, również im posługując. Interpretacje tekstu podnoszą, że uznawał Kumena i jego towarzyszy za przyjaciół oraz za posłuszne sługi[48]. Nakazał im uklęknąć na ziemi oraz modlić się. We wspomnianej następnie modlitwie Kumen i jego apostolscy współbracia zwracali się bezpośrednio do Jezusa, nie zaś do Ojca, jak to ma zazwyczaj miejsce we współczesnej praktyce religijnej świętych w dniach ostatnich. Uzasadniono to między innymi osobistą obecnością Chrystusa podczas tejże modlitwy[49].

Modlili się nadal również podczas pierwszej wypowiedzianej na uboczu modlitwy dziękczynnej Jezusa do Ojca[50]. Komentatorzy zauważali efekty wpływu Ducha Świętego na serca i umysły nefickich dwunastu, w tym Kumena, w tej sytuacji. W ściśle teologicznym sensie podniesiono, że w swej ostatecznej redakcji Mormon nie przekazał tu pragnień, które mogli w tym momencie wyrażać neficcy uczniowie. Pragnienia te były zatem prawdopodobnie tożsame z wolą Ojca. Neficcy apostołowie uczyli się i byli umacniani przez swoje własne modlitwy, posiadając umysł i pragnienia Chrystusa w tym akcie[51].

Kumen oraz towarzysze doznali przemienienia, mającego być jedną z oznak posługi, do której zostali powołani pośród Nefitów. Ich przemiana oraz modlitewne skupienie zadowoliły Jezusa, który uśmiechał się do nich[52]. Mieli się jednocześnie stać wyczulonymi na prawdy Boże, przez swoją stałą i żarliwą wiarę. Pozostawali w żarliwej modlitwie również podczas drugiej modlitwy Jezusa na uboczu, połączeni w gorącym oddaniu, co ponownie miało wyraźnie ucieszyć Chrystusa[53].

Po zakończeniu modlitw wzięli udział w sakramencie[54], jako pierwsi przyjmując chleb i wino jako ochrzczeni członkowie Kościoła Chrystusa. Później jednocześnie pomogli roznosić tak chleb i wino pośród zgromadzonych Nefitów. Kumen mógł być odpowiedzialny w tym kontekście za wcześniej wspomnianą grupę około 2500 osób. Czyniłoby to obrzęd jednakże bardzo czasochłonnym[55].

Zapis źródłowy, mniej bogaty w szczegóły dotyczące uczniów w kolejnych partiach, mówi wszelako, że rozpoczęli oni chrzczenie i nauczanie jeszcze podczas pobytu Chrystusa pośród Nefitów. Komentatorzy zauważają, że każdy z ochrzczonych miał również nałożone ręce na głowę wraz z obietnicą daru Ducha Świętego zgodnego z własną wiernością[56]. Nie wiadomo, jak wiele czasu upłynęło między trzema pierwszymi dniami wizyty Jezusa a jego kolejnym pojawieniem się[57]. Można założyć, że terenem pierwotnej aktywności dwunastu były miasto i ziemia Obfitość[58]. Nie wiadomo też, ile trwała ich misja poza granice miasta, jednakże musiało minąć nieco czasu, zanim uczniowie spotkali się ponownie. Ponowne ukazanie się Chrystusa, które nastąpiło wkrótce później, poświęcone było właściwej nazwie Kościoła[59]. Uczniowie byli jednocześnie zainteresowani swoimi późniejszymi losami jako sług Bożych[60].

Chrystus podkreślił też ponownie konieczność prowadzenia przez nefickich uczniów[61], w tym przez Kumena, dokładnych zapisów dotyczących ich posługi[62][63]. Komentatorzy widzą w tym między innymi przejaw odpowiedzialności uczniów za prawość ich nefickich pobratymców[64]. Zauważono takoż potencjalnie ogromne konsekwencje polityczne postawionego przez uczniów pytania o właściwą nazwę Kościoła, wspomnianego powyżej[65].

Dalsza posługa edytuj

Po zakończeniu nefickiego etapu posługi Chrystusa oraz jego ostatecznym wniebowstąpieniu uczniowie, pośród nich zaś Kumen, kontynuowali gorliwie swą apostolską pracę[66]. Spotkali się przy tym z ogromnym sukcesem. Starszy George Reynolds w swym opublikowanym w 1891 A Dictionary of the Book of Mormon, Comprising Its Biographical, Geographical and Other Proper Names wspomina ten okres działalności Kumena oraz jego towarzyszy, stwierdzając w krótkim czasie każda dusza na obu kontynentach [amerykańskich] zaakceptowała przesłanie, które nieśli[67]. Należy niemniej umieścić tę uwagę w kontekście współczesnej pozycji doktrynalnej Kościoła. Odnośnie do wydarzeń z Księgi Mormona mówi ona jedynie, że miały one miejsce w starożytnych Amerykach, bez podawania dalszych szczegółów[68]. Można wszakże spokojnie założyć rozległy zakres ich aktywności, rozciągający się na wszystkie zamieszkane przez Nefitów tereny[69], jak również bardzo szybkie i uniwersalne przyjęcie Ewangelii w tak wyobrażonym kontekście geograficznym[70].

Śmierć edytuj

Nie da się jednoznacznie ustalić, kiedy nastąpiła śmierć Kumena. Jeśli założy się, że najmłodszy z uczniów miał mieć w momencie powołania dwadzieścia lat, wówczas najpóźniejsza możliwa data jego zgonu to 86 n.e. Jest to zgodne z obietnicą Chrystusa zapisaną w trzecim wersecie dwudziestego ósmego rozdziału 3. Księgi Nefiego[71][72]. Sam tekst nie przynosi tu jasnych rozstrzygnięć. Teologowie zwracali uwagę na wzmiankę, zgodnie z którą ostatni z uczniów zmarł między 79 a 100 n.e.[73][74]

Nie wiadomo, czy znalazł się pośród trzech nefickich uczniów, ta informacja bowiem została z nakazu Bożego ukryta przed światem[75][76][77]. Jeśli istotnie stanowi część tej grupy, jego ciało zostało przemienione[78][79][80][81], otrzymując właściwości terestialne w miejsce dotychczasowych telestialnych[82], sam zaś Kumen pozostaje na ziemi aż do czasu ponownego przyjścia Chrystusa[83][84][85].

Mimo że, jak wspomniano, na gruncie doktryny nie da się rozstrzygnąć tego, czy Kumen był jednym z trzech nefickich uczniów, nie powstrzymało to wszelako rozwoju mormońskiego folkloru wokół tej kwestii. Oliver B. Huntington, jeden z wczesnych członków Kościoła, zanotował w swoim dzienniku pod datą 16 lutego 1895 wzmiankę, w której podał imiona tych właśnie nefickich uczniów. Nie znalazł się wśród nich Kumen. Jakkolwiek dziennik Huntingtona znany jest z podobnych rewelacji teologicznych często wspominanych wraz z powołaniem się na proroczy autorytet Josepha Smitha, w tym konkretnym przypadku nie podał on jakiegokolwiek źródła swoich informacji[86].

Niezależnie natomiast od tego czy znalazł się wśród trzech nefickich uczniów czy też nie miał nauczać Josepha Smitha. Miał być w ten sposób zaangażowany w przygotowywanie twórcy ruchu świętych w dniach ostatnich do należytego wypełniania przezeń wyznaczonej mu w mormońskich wierzeniach roli. Informacja ta pochodzi z przekazu pióra Johna Taylora, bliskiego współpracownika Smitha oraz trzeciego prezydenta Kościoła[87].

W badaniach nad Księgą Mormona edytuj

Istnienie Kumena nie znalazło potwierdzenia w źródłach zewnętrznych. Językoznawcy związani z Kościołem Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich rozważali etymologię imienia tego apostoła. Spekulowali choćby na temat jego pochodzenia z języków semickich, choć nie wykluczali też – jako kolejnej możliwości – języka egipskiego[1]. Hugh Nibley wskazał z kolei na jego hetyckie korzenie, przechowane w formie wykazującej silne wpływy języka egipskiego[88]. Hetyckie nazwy miejscowe miały był typowe w Palestynie za czasów patriarchy Lehiego. W ten sposób miały trafić do języka używanego przez Nefitów[89].

Nibley zwrócił też uwagę na podobieństwo tego imienia do nazwy hetyckiego miasta Kumani[90].

W krytyce Księgi Mormona edytuj

Kumen, wespół z innymi nefickimi uczniami, przewijał się w opracowaniach krytycznych tak wobec Księgi Mormona, jak i całego mormonizmu. Dan Vogel umiejscawiał go w swych naturalistycznych wyjaśnieniach genezy mormońskiego świętego tekstu. Przeciwstawiał w tym celu wspomniany wyżej niezwykły sukces pracy misyjnej Kumena oraz jego apostolskich towarzyszy, a także wynikające z tego faktu ustanowienie teokratycznego rządu zdecydowanie bardziej świeckim tendencjom obecnym w otoczeniu prezydenta Andrew Jacksona[91]. Również Vogel spekulował, jakoby fakt, że imię Kumen nie pojawia się w tekście źródłowym w odniesieniu do żadnego innego Nefity, wskazywał na spontaniczne stworzenie listy uczniów przez Smitha[92].

W mormońskiej teologii edytuj

Kwestia apostolatu edytuj

W samym tekście źródłowym Kumen oraz jego towarzysze określani są jedynie jako uczniowie, nie zaś jako apostołowie[93][94]. Niemniej, jak zauważył Joseph Fielding Smith, specjalista w zakresie mormońskiej doktryny oraz dziesiąty prezydent Kościoła, otrzymali oni pełnię Ewangelii wraz z władzą i upoważnieniem kapłaństwa Melchizedeka, dokładnie tak samo jak apostołowie powołani w starożytnej Palestynie. Posiadali zatem Boże upoważnienie do bycia szczególnymi świadkami Jezusa Chrystusa pośród swoich pobratymców. Mogą być tym samym uznani za apostołów posłanych do Nefitów. Wypowiadając się na temat relacji między nimi a apostołami wczesnego kościoła w Palestynie Smith dodał, że Nefici podlegali ostatecznie władzy Szymona Piotra. Jednocześnie ich status doktrynalny jest taki sam jak ten przyznawany Josephowi Smithowi oraz Oliverowi Cowdery’emu w okresie nazywanym dyspensacją pełni czasów[95]. Bruce R. McConkie, zięć Fieldinga Smitha oraz członek Kworum Dwunastu, nazwał posługę nefickich uczniów apostolską w swojej kontrowersyjnej[96] pracy Mormon Doctrine[97] z 1958[96].

W podobnym tonie wypowiadał się Sidney B. Sperry. Badacz ten dodał równocześnie, że jakkolwiek w ściśle teologicznym sensie Kościół Chrystusa może mieć w danym momencie tylko jedno Kworum Dwunastu Apostołów, to neficcy uczniowie byli nieznani swoim palestyńskim współwyznawcom. Mieszkańcy kontynentu amerykańskiego mieli takie samo prawo do posługi apostolskiej co mieszkańcy obszaru wokół Morza Śródziemnego. Apostolski status nefickich uczniów ma, zdaniem Sperry’ego, oparcie tak w wersetach pierwszym i drugim drugiego rozdziału Księgi Moroniego, jak i w wypowiedzi Josepha Smitha o obecności apostolatu na starożytnym kontynencie amerykańskim datowanej na 1 marca 1842[98][99].

Wątek ten zresztą nie jest w mormońskiej myśli nowy. Rozwijał go już jeden z wczesnych mormońskich przywódców, George Q. Cannon. W 1882, w czasie swojej posługi jako pierwszy doradca w Pierwszym Prezydium, wygłosił przemówienie, w którym stwierdził klucze dzierżył w tym przypadku Piotr, jako głowa tamtej dyspensacji. Tym samym ludzie, którzy otrzymali apostolstwo na kontynencie amerykańskim, mieli podlegać osądowi dwunastu z Jerozolimy[100].

Zagadnienie ponownego chrztu edytuj

Niektórzy uczeni specjalizujący się w mormońskiej teologii i analizie Księgi Mormona zastanawiali się, dlaczego Kumen oraz inni neficcy uczniowie musieli zostać ponownie ochrzczeni, nawet jeżeli oczywistym jest, że ów obrzęd otrzymali już wcześniej. Joseph Fielding Smith wypowiadając się w tej kwestii zauważył, że przyczyną była tutaj ponowna organizacja Kościoła pod auspicjami Ewangelii. W takim ujęciu Kościół miał uprzednio istnieć w sensie prawnym[101]. Powiązał w ten sposób wydarzenia opisane w Księdze Mormona z wczesną historią ruchu świętych w dniach ostatnich. Zauważył bowiem, że Joseph Smith oraz inni mormoni z samych początków Kościoła zostali również ochrzczeni podwójnie. Drugi chrzest nastąpił 6 kwietnia 1830, w dniu formalnej organizacji Kościoła[102].

Kwestia modlenia się do Chrystusa edytuj

Modlitwa kierowana przez Kumena oraz jego towarzyszy bezpośrednio do Jezusa również wzbudziła zainteresowanie mormońskich teologów, głównie ze względu na swoją wspomnianą powyżej nietypowość w odniesieniu do mormońskiej kultury. Pochylił się nad tym aspektem przekazu o Kumenie Bruce R. McConkie. Wskazał, że przebywający w ich obecności Jezus Chrystus reprezentował Ojca. Ujrzenie go zatem było tym samym co ujrzenie Ojca. Modlenie się do niego było jak modlenie się do Ojca. Przyznał jednak generalną wyjątkowość i niepowtarzalność samej sytuacji[103]. Jak stwierdził, miała ona miejsce tylko ten jeden raz we wszystkich długich wiekach interakcji Pana ze swoimi dziećmi[104].

W mormońskiej kulturze edytuj

Niezależnie od otaczających go spekulacji etymologicznych i teologicznych znalazł miejsce w mormońskiej kulturze. Wraz z towarzyszami pojawił się w czwartym sezonie wyprodukowanej z inicjatywy Kościoła serii Book of Mormon Videos[105]. Przedstawiony został, również wraz ze swymi towarzyszami w Scripture Stories Coloring Book: Book of Mormon, kolorowance dla dzieci wydanej przez Kościół[106]. Imię Kumen (w zapisie Kumene) występuje wśród wyznających mormonizm Maorysów[107].

Przypisy edytuj

  1. ↑ a b Brigham Young University: KUMEN. [w:] Book of Mormon Onomasticon [on-line]. byu.edu. [dostęp 2022-05-25]. (ang.).
  2. ↑ Woodger 2000 ↓, s. 57.
  3. ↑ Huchel 2000 ↓, s. 59.
  4. ↑ Spendlove 2015 ↓, s. 56.
  5. ↑ Huchel 2000 ↓, s. 58.
  6. ↑ Woodger 2000 ↓, s. 53.
  7. ↑ Woodger 2000 ↓, s. 56.
  8. ↑ Wilcox 2019 ↓, s. 114.
  9. ↑ Eldin Ricks: Story of the Formation of the Book of Mormon Plates. Orem: Orion Publishing, 2002, s. 4.
  10. ↑ Plates of Nephi, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 7874-7875, ISBN 978-1-60908-763-0.
  11. ↑ Eldin Ricks: Story of the Formation of the Book of Mormon Plates. Orem: Orion Publishing, 2002, s. 5.
  12. ↑ Terryl Givens: The Book of Mormon. A very short introduction. New York, Oxford: Oxford University Press, 2002, s. 12. ISBN 978-0-19-536931-1.
  13. ↑ Daniel H. Ludlow (red.): Encyclopedia of Mormonism. New York: Macmillan Publishing, 1992, s. 200. ISBN 978-0-02-904040-9.
  14. ↑ Daniel H. Ludlow (red.): Encyclopedia of Mormonism. New York: Macmillan Publishing, 1992, s. 196. ISBN 978-0-02-904040-9.
  15. ↑ Plates of Mormon, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 7860-7861, ISBN 978-1-60908-763-0.
  16. ↑ Plates of Mormon, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 7857-7858, ISBN 978-1-60908-763-0.
  17. ↑ Eldin Ricks: Story of the Formation of the Book of Mormon Plates. Orem: Orion Publishing, 2002, s. 8.
  18. ↑ Plates of Mormon, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 7861, ISBN 978-1-60908-763-0.
  19. ↑ Brigham Young University: Names by Plates. [w:] Book of Mormon Onomasticon [on-line]. byu.edu. [dostęp 2022-03-06]. (ang.).
  20. ↑ Księga Mormona Przewodnik do samodzielnego studiowania dla uczniów seminarium. Salt Lake City: Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich, 2012, s. 11.
  21. ↑ Bowen 2016 ↓, s. 59.
  22. ↑ George Reynolds: A Complete Concordance to the Book of Mormon. Salt Lake City: Deseret Book, 1900, s. 393.
  23. ↑ Sadie B. Cadman, Sara Cadman Vancik: A Concordance of the Book of Mormon. Monongahela: The Church of Jesus Christ, 1986, s. 269.
  24. ↑ William A. Morton: Book of Mormon Ready References: For the Use of Students and Missionaries, of the Church of Jesus Christ of Latter-day Saints. Salt Lake City: George Q. Cannon and Sons, 1898, s. 57.
  25. ↑ Index to the Triple Combination: Kumen. [w:] The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints [on-line]. churchofjesuschrist.org. [dostęp 2022-05-25]. (ang.).
  26. ↑ Mackay 1993 ↓, s. 104.
  27. ↑ Chapter Seven Chapter and Verse, [w:] Richard E Turley jr., William W Slaughter, How we got the Book of Mormon [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2011, lokalizacja 353, ISBN 1-60908-062-9.
  28. ↑ Mackay 1993 ↓, s. 108.
  29. ↑ Welch 2018 ↓, s. 46.
  30. ↑ Welch 1996 ↓, s. 130.
  31. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the Book of Moroni. Orem: Parrish Press, 2015, s. 13.
  32. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the Book of 4 Nephi. Orem: Parrish Press, 2015, s. 10–14.
  33. ↑ Kumen, [w:] Ed J. Pinegar, Richard J. Allen, Book of Mormon Who’s Who A Comprehensive Guide to the People in the Book of Mormon [e-book], Salt Lake City: Covenant Communications, Inc., 2007, lokalizacja 799, ISBN 1-59811-420-4.
  34. ↑ Randal S. Chase: Book of Mormon Study Guide, Pt. 3: Helaman to Moroni. Washington, UT: Plain & Precious Publishing, 2007, 2011, s. 123. ISBN 978-1-937901-03-5.
  35. ↑ A CHRONOLOGY OF THE BOOK OF MORMON. [w:] Deseret News [on-line]. deseret.com, 1996-01-20. [dostęp 2022-05-09]. (ang.).
  36. ↑ The Twelve: A Light unto This People, [w:] Monte S. Nyman, Charles D. Tate Jr. (red.), The Book of Mormon: 3 Nephi 9–30, This Is My Gospel [e-book], Provo: Religious Studies Center, 1993, lokalizacja 874, ISBN 0-8849-4913-3.
  37. ↑ The Twelve: A Light unto This People, [w:] Monte S. Nyman, Charles D. Tate Jr. (red.), The Book of Mormon: 3 Nephi 9–30, This Is My Gospel [e-book], Provo: Religious Studies Center, 1993, lokalizacja 879, ISBN 0-8849-4913-3.
  38. ↑ Sperry 1995 ↓, s. 58.
  39. ↑ The Twelve: A Light unto This People, [w:] Monte S. Nyman, Charles D. Tate Jr. (red.), The Book of Mormon: 3 Nephi 9–30, This Is My Gospel [e-book], Provo: Religious Studies Center, 1993, lokalizacja 885-886, ISBN 0-8849-4913-3.
  40. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the Book of 3 Nephi. Orem: Parrish Press, 2015, s. 98.
  41. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the Book of 3 Nephi. Orem: Parrish Press, 2015, s. 172.
  42. ↑ Abraham H. Cannon: Questions and Answers on the Book of Mormon: Designed and Prepared Especially for the Use of the Sunday Schools in Zion. Salt Lake City: Juvenile Instructor Office, 1886, s. 57.
  43. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the Book of 3 Nephi. Orem: Parrish Press, 2015, s. 172–173.
  44. ↑ The Twelve: A Light unto This People, [w:] Monte S. Nyman, Charles D. Tate Jr. (red.), The Book of Mormon: 3 Nephi 9–30, This Is My Gospel [e-book], Provo: Religious Studies Center, 1993, lokalizacja 898, ISBN 0-8849-4913-3.
  45. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the Book of 3 Nephi. Orem: Parrish Press, 2015, s. 163.
  46. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the Book of 3 Nephi. Orem: Parrish Press, 2015, s. 173.
  47. ↑ Nephite Children Are Encirled by Fire and Ministered to by Angels, [w:] Alonzo L. Gaskill, Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages [e-book], Springville: Cedar Fort Publishing & Media, 2015, lokalizacja 5986, ISBN 1-4621-1685-X.
  48. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the Book of 3 Nephi. Orem: Parrish Press, 2015, s. 173–174.
  49. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the Book of 3 Nephi. Orem: Parrish Press, 2015, s. 174.
  50. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the Book of 3 Nephi. Orem: Parrish Press, 2015, s. 174–175.
  51. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the Book of 3 Nephi. Orem: Parrish Press, 2015, s. 175.
  52. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the Book of 3 Nephi. Orem: Parrish Press, 2015, s. 175–176.
  53. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the Book of 3 Nephi. Orem: Parrish Press, 2015, s. 176.
  54. ↑ Jesus Provides Bread and Wine When None is Available, [w:] Alonzo L. Gaskill, Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages [e-book], Springville: Cedar Fort Publishing & Media, 2015, lokalizacja 6256-6261, ISBN 1-4621-1685-X.
  55. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the Book of 3 Nephi. Orem: Parrish Press, 2015, s. 178.
  56. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the Book of 3 Nephi. Orem: Parrish Press, 2015, s. 218.
  57. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the Book of 3 Nephi. Orem: Parrish Press, 2015, s. 219.
  58. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the Book of 3 Nephi. Orem: Parrish Press, 2015, s. 219–220.
  59. ↑ Welch 2020 ↓, s. 1012–1013.
  60. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the Book of 3 Nephi. Orem: Parrish Press, 2015, s. 220.
  61. ↑ The Dead Minister to the Living, [w:] Alonzo L. Gaskill, Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages [e-book], Springville: Cedar Fort Publishing & Media, 2015, lokalizacja 6352, ISBN 1-4621-1685-X.
  62. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the Book of 3 Nephi. Orem: Parrish Press, 2015, s. 224–225.
  63. ↑ The Dead Minister to the Living, [w:] Alonzo L. Gaskill, Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages [e-book], Springville: Cedar Fort Publishing & Media, 2015, lokalizacja 6367, ISBN 1-4621-1685-X.
  64. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the Book of 3 Nephi. Orem: Parrish Press, 2015, s. 225.
  65. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the Book of 3 Nephi. Orem: Parrish Press, 2015, s. 226.
  66. ↑ George Reynolds: A Dictionary of the Book of Mormon, Comprising Its Biographical, Geographical and Other Proper Names. Salt Lake City: Joseph Hyrum Perry, 1891, s. 112–113.
  67. ↑ George Reynolds: A Dictionary of the Book of Mormon, Comprising Its Biographical, Geographical and Other Proper Names. Salt Lake City: Joseph Hyrum Perry, 1891, s. 113.
  68. ↑ The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints: Book of Mormon Geography. [w:] Gospel Topics [on-line]. churchofjesuschrist.org. [dostęp 2021-10-03]. (ang.).
  69. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the Book of 4 Nephi. Orem: Parrish Press, 2015, s. 12.
  70. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the Book of 4 Nephi. Orem: Parrish Press, 2015, s. 14.
  71. ↑ The Three Nephites Are Translated, [w:] Alonzo L. Gaskill, Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages [e-book], Springville: Cedar Fort Publishing & Media, 2015, lokalizacja 6633, ISBN 1-4621-1685-X.
  72. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the Book of 3 Nephi. Orem: Parrish Press, 2015, s. 227.
  73. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the Book of 4 Nephi. Orem: Parrish Press, 2015, s. 14–15.
  74. ↑ Welch 2020 ↓, s. 1020.
  75. ↑ The Three Nephites and the Doctrine of Translation, [w:] Monte S. Nyman, Charles D. Tate Jr. (red.), The Book of Mormon: 3 Nephi 9–30, This Is My Gospel [e-book], Provo: Religious Studies Center, 1993, lokalizacja 1376, ISBN 0-8849-4913-3.
  76. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the Book of 3 Nephi. Orem: Parrish Press, 2015, s. 232.
  77. ↑ The Three Nephites Are Translated, [w:] Alonzo L. Gaskill, Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages [e-book], Springville: Cedar Fort Publishing & Media, 2015, lokalizacja 6677, ISBN 1-4621-1685-X.
  78. ↑ The Three Nephites and the Doctrine of Translation, [w:] Monte S. Nyman, Charles D. Tate Jr. (red.), The Book of Mormon: 3 Nephi 9–30, This Is My Gospel [e-book], Provo: Religious Studies Center, 1993, lokalizacja 1403, ISBN 0-8849-4913-3.
  79. ↑ Welch 2020 ↓, s. 1022.
  80. ↑ The Three Nephites Are Translated, [w:] Alonzo L. Gaskill, Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages [e-book], Springville: Cedar Fort Publishing & Media, 2015, lokalizacja 6662, ISBN 1-4621-1685-X.
  81. ↑ The Three Nephites and the Doctrine of Translation, [w:] Monte S. Nyman, Charles D. Tate Jr. (red.), The Book of Mormon: 3 Nephi 9–30, This Is My Gospel [e-book], Provo: Religious Studies Center, 1993, lokalizacja 1405, ISBN 0-8849-4913-3.
  82. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the Book of 3 Nephi. Orem: Parrish Press, 2015, s. 228.
  83. ↑ The Three Nephites and the Doctrine of Translation, [w:] Monte S. Nyman, Charles D. Tate Jr. (red.), The Book of Mormon: 3 Nephi 9–30, This Is My Gospel [e-book], Provo: Religious Studies Center, 1993, lokalizacja 1416, ISBN 0-8849-4913-3.
  84. ↑ The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints: Three Nephite Disciples. [w:] Guide to the Scriptures [on-line]. churchofjesuschrist.org. [dostęp 2021-10-06]. (ang.).
  85. ↑ The Three Nephites Are Translated, [w:] Alonzo L. Gaskill, Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages [e-book], Springville: Cedar Fort Publishing & Media, 2015, lokalizacja 6641, ISBN 1-4621-1685-X.
  86. ↑ The Three Nephites Are Translated, [w:] Alonzo L. Gaskill, Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages [e-book], Springville: Cedar Fort Publishing & Media, 2015, lokalizacja 6677-6684, ISBN 1-4621-1685-X.
  87. ↑ Smith, Joseph, Jr., [w:] Hoyt W. Brewster, Jr., Doctrine & Covenants Encyclopedia Revised Edition [e-book], Salt Lake City: Deseret Book Company, 2012, lokalizacja 5222-5223, ISBN 978-1-60907-141-7.
  88. ↑ Chapter 22 Proper Names in the Book of Mormon, [w:] Hugh Nibley, An Approach to the Book of Mormon [e-book], Salt Lake City: The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints, 1957, lokalizacja 1888, ISBN 0-87579-138-7.
  89. ↑ Chapter 22 Proper Names in the Book of Mormon, [w:] Hugh Nibley, An Approach to the Book of Mormon [e-book], Salt Lake City: The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints, 1957, lokalizacja 1888-1889, ISBN 0-87579-138-7.
  90. ↑ Chapter 22 Proper Names in the Book of Mormon, [w:] Hugh Nibley, An Approach to the Book of Mormon [e-book], Salt Lake City: The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints, 1957, lokalizacja 1889-1890, ISBN 0-87579-138-7.
  91. ↑ Dan Vogel: Chapter 21 Mormon and Moroni–The Final Struggle. [w:] Joseph Smith: The Making of a Prophet [on-line]. signaturebookslibrary.org. [dostęp 2022-05-19]. (ang.).
  92. ↑ Dan Vogel: Chapter 20 Christ in America. [w:] Joseph Smith: The Making of a Prophet [on-line]. signaturebookslibrary.org. [dostęp 2022-05-19]. (ang.).
  93. ↑ The Structure of the Book of Mormon, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 2840, ISBN 978-1-60908-763-0.
  94. ↑ George Reynolds: A Dictionary of the Book of Mormon, Comprising Its Biographical, Geographical and Other Proper Names. Salt Lake City: Joseph Hyrum Perry, 1891, s. 111.
  95. ↑ Joseph Fielding Smith: Answers to Gospel Questions 5 Volumes, Volume 1. Salt Lake City: Deseret Book Company, 1957-1966, s. 120–122.
  96. ↑ a b BYU Speeches: Bruce R. McConkie. [w:] By Speaker [on-line]. byu.edu. [dostęp 2021-07-14]. (ang.).
  97. ↑ Bruce R. McConkie: Mormon Doctrine. Salt Lake City: Bookcraft, 1966, s. 198.
  98. ↑ Daniel H. Ludlow: A companion to your study of the Book of Mormon. Salt Lake City: Deseret Book, 1976, s. 292.
  99. ↑ Sperry 1995 ↓, s. 59.
  100. ↑ Alan C. Miner: Moroni 2. [w:] Step-by-Step Through the Book of Mormon [on-line]. stepbystep.alancminer.com. [dostęp 2021-10-01]. (ang.).
  101. ↑ Randal S. Chase: Book of Mormon Study Guide, Pt. 3: Helaman to Moroni. Washington, UT: Plain & Precious Publishing, 2007, 2011, s. 123–124. ISBN 978-1-937901-03-5.
  102. ↑ Daniel H. Ludlow: A companion to your study of the Book of Mormon. Salt Lake City: Deseret Book, 1976, s. 275.
  103. ↑ Księga Mormona Przewodnik do samodzielnego studiowania dla uczniów seminarium. Salt Lake City: Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich, 2012, s. 275.
  104. ↑ Randal S. Chase: Book of Mormon Study Guide, Pt. 3: Helaman to Moroni. Washington, UT: Plain & Precious Publishing, 2007, 2011, s. 124. ISBN 978-1-937901-03-5.
  105. ↑ Ryan Jensen: Jesus Christ gives the power to baptize in newest episode of Book of Mormon Videos. [w:] Church News [on-line]. thechurchnews.com, 2022-10-08. [dostęp 2022-10-08]. (ang.).
  106. ↑ The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints: Scripture Stories Coloring Book: Book of Mormon. [w:] Children [on-line]. churchofjesuschrist.org. [dostęp 2021-09-30]. (ang.).
  107. ↑ Karaitiana N. Taiuru: Baby names: Christian, Mormon and non religious Māori first names and their equivalent English name. 2016, s. 16. ISBN 978-0-9582597-2-9.

Bibliografia edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Kumen_(neficki_uczeń)&oldid=71341671”