Kwas askorbinowy
Kwas askorbinowy, witamina C, E300 (łac. acidum ascorbicum) – organiczny związek chemiczny z grupy nienasyconych alkoholi polihydroksylowych. Jest niezbędny do funkcjonowania organizmów żywych. Dla niektórych zwierząt oraz ludzi jest witaminą, czyli musi być dostarczany w pożywieniu. Jest także przeciwutleniaczem stosowanym jako dodatek do żywności[7].
| |||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||
Ogólne informacje | |||||||||||||||||||||||||||||||||
Wzór sumaryczny |
C6H8O6 | ||||||||||||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Masa molowa |
176,13 g/mol | ||||||||||||||||||||||||||||||||
Wygląd |
biały lub prawie biały, krystaliczny proszek lub bezbarwne kryształy, ciemniejące na świetle i powietrzu[1] | ||||||||||||||||||||||||||||||||
Identyfikacja | |||||||||||||||||||||||||||||||||
Numer CAS | |||||||||||||||||||||||||||||||||
PubChem | |||||||||||||||||||||||||||||||||
DrugBank | |||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||
Podobne związki | |||||||||||||||||||||||||||||||||
Pochodne sole | |||||||||||||||||||||||||||||||||
Jeżeli nie podano inaczej, dane dotyczą stanu standardowego (25 °C, 1000 hPa) | |||||||||||||||||||||||||||||||||
Klasyfikacja medyczna | |||||||||||||||||||||||||||||||||
ATC |
Budowa i właściwości chemiczne edytuj
Występuje naturalnie jako związek o konfiguracji L w łańcuchu bocznym i konfiguracji D układu furanowego. Pod wpływem metanolowego roztworu NaOH ulega epimeryzacji do kwasu erytrobowego (kwasu D-izoaskorbinowego, E315), różniącego się konfiguracją łańcucha bocznego[8].
Kwas L-askorbinowy bywa niepoprawnie nazywany „lewoskrętną witaminą C” ze względu na mylenie konfiguracji względnej z aktywnością optyczną[9][10]. W rzeczywistości kwas L-askorbinowy skręca płaszczyznę światła spolaryzowanego w prawą stronę ([α]20D ≃ +20°). Natomiast kwas D-askorbinowy jest przeciwutleniaczem, ale oprócz tego nie ma znaczenia biologicznego – nie działa jako kofaktor, więc nie jest witaminą[11][12][13].
Charakter kwasowy mają grupy hydroksylowe w pozycjach 3 i 4, zwłaszcza grupa 4-OH, której pKa wynosi 4,17[8]. Anion powstały po dysocjacji protonu z grupy 4-OH jest stabilizowany przez rezonans chemiczny:
Jest bardzo nietrwała, łatwo ulega rozpadowi pod wpływem tlenu i wysokiej temperatury[14].
Występowanie i synteza edytuj
Biosynteza edytuj
Kwas L-askorbinowy występuje naturalnie w wielu organizmach roślinnych i zwierzęcych[7]. W obu królestwach substratem do biosyntezy tego związku jest D-glukoza, jednak przebiega ona w różny sposób. U roślin glukoza jest utleniana w pozycji C-2, po czym następuje epimeryzacja atomu C-5 i kolejne utlenianie, w pozycji C-1. U zwierząt szlak metaboliczny przebiega przez kwas glukuronowy, po czym następuje inwersja szkieletu węglowego, w efekcie czego atomy C-1 i C-6 glukozy stają się odpowiednio atomami C-6 i C-1 kwasu askorbinowego[8].
Niezdolność do syntezy edytuj
U szeregu zwierząt, między innymi naczelnych, a także odległych gatunkowo świnek morskich[7][15][16] lub ryb doskonałokostnych (należą do nich pstrąg tęczowy i karp), kwas askorbinowy musi być dostarczany w pożywieniu, gdyż ich organizmy go nie wytwarzają. U naczelnych jest to efektem mutacji w genie odpowiedzialnym za wytwarzanie oksydazy L-gulono-γ-laktonowej (GLO), która w wątrobie katalizuje ostatni etap biosyntezy kwasu askorbinowego z D-glukozy, tj. utleniania L-gulonolaktonu[15][16]. Szacuje się, że unieczynnienie tego genu nastąpiło około 60–75 mln lat temu, wkrótce po rozdzieleniu się małp właściwych i małpiatek[16]. Natomiast u ryb doskonałokostnych oprócz mutacji w GLO obecne są też inne mutacje uniemożliwiające syntezę witaminy C; niezdolność do wytwarzania tego związku pojawiła się u nich ok. 200 mln lat temu[16][17][18].
Produkcja edytuj
Większość kwasu askorbinowego produkowanego przemysłowo jest wytwarzana metodą opracowaną w 1934 przez Reichsteina i Grüssnera[19], w której substratem jest także naturalna D-glukoza[8].
Źródła w pożywieniu edytuj
Witamina C zawarta w pożywieniu należy do najbardziej wrażliwych na działanie czynników zewnętrznych witamin, niszczy ją (utlenianie) wysoka temperatura, wystawienie na dostęp światła oraz na bezpośredni kontakt z powietrzem[20].
Produkt | Zawartość (mg/100 g) |
---|---|
Wątroba wołowa | 30[a] |
Wątroba wieprzowa | 22[a] |
Dorsz | 2[a] |
Pstrąg | 1[a] |
Mleko krowie | 1[a] |
Rola w organizmie człowieka edytuj
Jest przeciwutleniaczem[30][31]. Aktywuje wiele enzymów[7], wpływa na syntezę kortykosteroidów[30][31] oraz niektórych neuroprzekaźników[31]. Utrzymuje prawidłowy stan tkanki łącznej[30][32] (jest niezbędny w biosyntezie kolagenu[14][31][33][32]), wzmacnia dziąsła i zęby, zabija bakterie wywołujące próchnicę zębów[33]. Wzmacnia odporność organizmu na infekcje[14][31][33][32]. Ułatwia gojenie się ran[32]. Stabilizuje psychikę[33]. Bierze udział w rozkładzie tyrozyny, w syntezie kwasów żółciowych z cholesterolu, oraz w syntezie karnityny[34]. W komórkach watroby nasila syntezę cytochromu P450 niezbędengo do unieszkodliwania toksyn[34]. Ma również wpływ na zachowanie prawidłowego potencjału oksydacyjnego w komórce[potrzebny przypis]. Od dawna znane jest zwiekszenie wchłaniania żelaza[14][30][33] i hamowanie tworzenia nitrozoamin z azotanów i amin w żołądku[34].
Badania wskazują brak wpływu zażywania witaminy C na ryzyko pojawienia się przeziębienia oraz mały wpływ na czas jego trwania (skrócenie czasu o 14% dla dzieci i 8% dla dorosłych). Wyjątkiem była grupa uczestników maratonów, narciarzy i żołnierzy przebywających w bardzo niskich temperaturach lub poddanych intensywnemu wysiłkowi fizycznemu, u których zaobserwowano 50% zmniejszenie występowania przeziębienia przy zażywaniu 2 g witaminy C dziennie[35].
W celu utrzymania jej maksymalnego stęzenia w osoczu i tkankach wymgane jest przyjęcie od 100 do 200 mg na dobę[34], żeby uniknąc objawów wystarczy także 75 mg/dzień[36][37]. Zwiększone zapotrzebiwanie na witamine C jest w ciąży i laktacji, w czasie antybiotykoterapii, hemodializy[34]. Obserwuje się zbyt małą podaż witaminy C u seniorów[34]. Organizmy większości zwierząt i roślin wytwarzają ten związek. Wyjątkiem są małpy człekokształtne (w tym człowiek), świnki morskie i niektórych gatunków nietoperzy (ze względu na mutację i utratę enzymu: oksydazy L-gulonolaktonowej), którym musi być ona dostarczona z zewnątrz[38].
Zalecane dzienne spożycie wit. C mg/dzień[34] | |
---|---|
150 | kobiety karmiące |
150 | palacze |
100 | >13 lat |
90 | 10-12 lat |
80 | 7-9 lat |
70 | 4-6 lat |
60 | 1-3 lat |
Skutki niedoboru edytuj
Szkorbut[7][14][30][31][33][32] (krwawienie i owrzodzenie dziąseł, wypadanie zębów)[30][32], kruchość i pękanie naczyń krwionośnych[30][31][33], osłabienie odporności organizmu[30][33][32], obrzmiałe i bolesne stawy[30], nieprawidłowe zrastanie się kości, powolne gojenie się ran[31][32].
Zachodnie społeczeństwa przeważnie spożywają więcej witaminy C w diecie, niż jest niezbędne do wystapienia klinicznych objawów szkorbutu[39].
Na jej niedobór cierpią palacze tytoniu, dlatego w wielu krajch normy spożycia dla osób palących zostały podwyższone[34].
Skutki nadmiaru edytuj
Dla witaminy C nie są znane objawy hiperwitaminozy: nie obserwowano skutków ubocznych przyjmowania dawek sięgających 10g/dzień[34]. Nadmiar wydalany jest z organizmu przez nerki, jednak w przypadku przyjęcia jednorazowo megadawki (>3 g) większe ilości wydalane są z kałem[34].
Suplementacja edytuj
Badania naukowe nad potencjalnymi pozytywnymi skutkami zdrowotnymi suplementacji witaminą C dostarczają sprzecznych wyników. Badanie przeprowadzone przez U.S. Preventive Disease Task Force nie wykazało dowodów na ochronny wpływ suplementacji witaminą C przeciwko rozwojowi chorób układu krążenia i nowotworów[40]. Nie udało się także klinicznie udowodnić wpływu witaminy C na długość życia[41].
Zapobieganie rozwojowi nowotworów edytuj
Badanie z 2013 roku nie wykazało, że suplementacja witaminą C zmniejsza ryzyko rozwoju raka płuc u pacjentów zdrowych oraz znajdujących się w grupie wysokiego ryzyka (palaczy i narażonych na wdychanie włókien azbestu)[42]. Metaanaliza z roku 2014 wykazała słabą zależność pomiędzy suplementacją witaminą C a zmniejszoną zachorowalnością na raka płuc[43]. Kolejna metaanaliza nie wykazała związku witaminy C z ryzykiem zachorowania na raka prostaty[40].
W celu oszacowania wpływu suplementacji witaminą C na zapadalność na nowotwór jelita grubego przeprowadzono dwie metaanalizy. Jedno z badań wykazało słabą zależność pomiędzy konsumpcją witaminy C a zmniejszoną zapadalnością na tę chorobę. Drugie nie wykazało takich zależności[44][45].
Analiza metadanych z 2011 nie potwierdziła, że witamina C zapobiega rozwojowi nowotworów piersi[46], ale kolejne badanie wykazało, że witamina C może mieć związek ze zwiększoną przeżywalnością u pacjentek już chorych[47].
Terapia nowotworów edytuj
Witamina C, podawana dożylnie w formie askorbinianu sodu, wykazuje działanie cytotoksyczne wobec nowotworów i jest wskazywana jako potencjalny lek przeciwnowotworowy. Autorzy uznali wyniki za obiecujące i uzasadniające kontynuowanie badań klinicznych[48][49][50].
Choroby układu krążenia edytuj
Metaanaliza z 2013 roku nie wykazała wpływu suplementacji witaminą C na zmniejszenie ryzyka zawału, wylewu, śmierci w wyniku choroby układu krążenia ani śmierci ogółem[51]. Kolejna analiza wykazała jednak odwrotną zależność pomiędzy witaminą C a ryzykiem wylewu[52].
Metaanaliza 44 badań klinicznych wykazała istotny pozytywny wpływ suplementacji dobowymi dawkami witaminy C powyżej 500 mg na funkcje śródbłonka. Wykazano, że efekt ten był silniejszy u osób o zwiększonym ryzyku zapadania na choroby układu krążenia[53].
Choroby przewlekłe edytuj
Nie wykazano wpływu suplementacji witaminą C na leczenie reumatoidalnego zapalenia stawów[54].
Badania badające wpływ witaminy C na rozwój choroby Alzheimera osiągnęły sprzeczne wyniki[55][56]. Utrzymywanie zdrowego spożycia witaminy C w diecie jest prawdopodobnie istotniejsze niż suplementacja[57].
Badanie efektu spożywania dawek witaminy C przekraczających RDA nie wykazało jej istotnego wpływu na zapobieganie i hamowanie rozwoju zaćmy starczej[58].
Przeziębienie edytuj
Wpływ witaminy C na leczenie przeziębienia był obiektem wielu badań naukowych. Wykazano, że nie jest ona skuteczna w zapobieganiu, czy leczeniu przeziębienia poza szczególnymi przypadkami (zwłaszcza u osób uprawiających intensywnie sport w zimnym otoczeniu)[59][60]. Rutynowa suplementacja witaminą C nie redukuje prawdopodobieństwa zachorowania ani nasilenia przeziębienia w ogólnej populacji, ale może zredukować długość trwania choroby[59][61][62].
COVID-19 edytuj
Podanie dużych dawek askrobinianu sodu dożylnie wpływa pozytywnie na przebieg COVID-19 u osób zakażonych SARS-CoV-2. Zauważono lżejszy przebieg choroby i poprawę saturacji, kwestia wpływu na śmiertelność nie jest jasna i wymaga dalszych analiz[63][64][65].
Zastosowanie w przemyśle spożywczym edytuj
Kwas askorbinowy jest przeciwutleniaczem i jako taki jest szeroko stosowany w przemyśle spożywczym, podobnie jak jego sole i estry. Symbole stosowane do oznaczenia tych związków:
- E300 – kwas askorbinowy
- E301 – askorbinian sodu
- E302 – askorbinian wapnia
- E303 – askorbinian potasu
- E304 – estry kwasów tłuszczowych i kwasu askorbinowego
- E304(i) – palmitynian askorbylu
- E304(ii) – stearynian askorbylu
- E315 – kwas izoaskorbinowy (erytrobowy).
Historia edytuj
Symptomy szkorbutu opisane zostały po raz pierwszy w relacjach z wypraw krzyżowych. W czasach wielkich odkryć geograficznych (XV–XVI w.) stał się on główną przyczyną śmierci i kalectwa żeglarzy w długich rejsach. Dopiero w roku 1753 szkocki lekarz James Lind odkrył, że chorobie zapobiega i leczy spożywanie soku z owoców cytrusowych[66]. Na początku XX w. odkryto, że świnka morska jest także podatna na tę chorobę i może stanowić model zwierzęcy do jej badań. Umożliwiło to udowodnienie, że rzeczywiście podłożem szkorbutu jest niewłaściwa dieta[67].
Witaminę C wyizolował w 1928 roku węgierski biochemik Albert Szent-Györgyi z bydlęcej kory nadnerczy oraz z soku pomarańczowego i z soku z kapusty, a następnie z papryki. Wykazał, że wyodrębniony związek ma właściwości przeciwszkorbutowe i nadał mu nazwę „kwas heksauronowy” (hexuronic acid). W roku 1933 W.N. Haworth i E.L. Hirst ustalili jego strukturę, a ponadto Haworth oraz niezależnie T. Reichstein i współpracownicy opisali syntezę obu jego enancjomerów. W tym samym roku Szent-Györgyi i Haworth zaproponowali zmianę nazwy związku na „kwas askorbinowy”, aby zobrazować jego właściwości przeciwszkorbutowe[67]. W 1937 obu naukowcom za badania nad witaminą C przyznano Nagrody Nobla[67] – Szent-Györgyi otrzymał ją w dziedzinie fizjologii lub medycyny, a Haworth w dziedzinie chemii.
Uwagi edytuj
Przypisy edytuj
- ↑ a b c d Farmakopea Polska IX, Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne, Warszawa: Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, 2011, s. 4574, ISBN 978-83-88157-77-6 .
- ↑ Farmakopea Polska VI, Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne, Warszawa: Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, 2002, s. 1176, ISBN 83-88157-18-3 .
- ↑ Ascorbic acid, [w:] PubChem [online], United States National Library of Medicine, CID: 54670067 (ang.).
- ↑ a b c d e L-Kwas askorbinowy (nr A5960) – karta charakterystyki produktu Sigma-Aldrich (Merck) na obszar Polski. [dostęp 2011-06-22]. (przeczytaj, jeśli nie wyświetla się prawidłowa wersja karty charakterystyki)
- ↑ Kwas askorbinowy, międzynarodowa karta bezpieczeństwa chemicznego, Międzynarodowa Organizacja Pracy (pol. • ang.).
- ↑ Kwas askorbinowy (nr A5960) (ang.) – karta charakterystyki produktu Sigma-Aldrich (Merck) na obszar Stanów Zjednoczonych. [dostęp 2011-06-22]. (przeczytaj, jeśli nie wyświetla się prawidłowa wersja karty charakterystyki)
- ↑ a b c d e Słownik tematyczny. Biologia, cz. 1, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011, s. 21, ISBN 978-83-01-16529-1 .
- ↑ a b c d Manfred Eggersdorfer i współpr.: Vitamins. 10. Vitamin C (l-Ascorbic Acid). W: Ullmann’s Encyclopedia of Industrial Chemistry. Veinheim: Wiley-VCH Verlag, 2005, s. 110–123. DOI: 10.1002/14356007.a27_443. (ang.).
- ↑ Piotr Król , Witamina C Lewoskrętna – Właściwości – Czy różni się od Prawoskrętnej?, Medicover, 21 czerwca 2018 [dostęp 2020-03-01] .
- ↑ Damian Parol , Lewoskrętna witamina C, 19 czerwca 2016 [dostęp 2020-03-01] .
- ↑ Łukasz Sakowski: Czy lewoskrętna witamina C wyleczy raka, czyli jak szarlatani nabierają ludzi. CrazyNauka, 2016-10-23. [dostęp 2018-01-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-08-21)]. (pol.).
- ↑ Damian Parol: Lewoskrętna witamina C. 2016-06-19. [dostęp 2018-01-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-06-16)]. (pol.).
- ↑ John Henry Gaddum: Gaddum’s Pharmacology. A.S.V. Burgen, James Fabian Mitchell (redaktorzy). Wyd. 9. Oxford University Press, 1985, s. 136, seria: Oxford Medical Publications. ISBN 978-0-19-261423-0.
- ↑ a b c d e Barbara Bukała: Biologia. Fizjologia zwierząt z elementami fizjologii człowieka. Kraków: Wydawnictwo Szkolne Omega, 2005, s. 149–150. ISBN 83-7267-192-3.
- ↑ a b J.J. Burns. Missing step in man, monkey and guinea pig required for the biosynthesis of L-ascorbic acid. „Nature”. 180 (4585), s. 553, 1957. DOI: 10.1038/180553a0. PMID: 13477232. (ang.).
- ↑ a b c d M.Y. Lachapelle, G. Drouin. Inactivation dates of the human and guinea pig vitamin C genes. „Genetica”. 139 (2), s. 199–207, 2011. DOI: 10.1007/s10709-010-9537-x. PMID: 21140195. (ang.).
- ↑ K. Dabrowski. Gulonolactone oxidase is missing in teleost fish. The direct spectrophotometric assay. „Biol Chem Hoppe Seyler”. 371 (3), s. 207–214, 1990. DOI: 10.1515/bchm3.1990.371.1.207. PMID: 2340104. (ang.).
- ↑ K. Dabrowski. Primitive actimoterigian fishes can synthesize ascorbic acid. „Experientia”. 50 (8), s. 745–748, 1994. DOI: 10.1007/BF01919376. (ang.).
- ↑ T. Reichstein, A. Grüssner. Eine ergiebige Synthese der l-Ascorbinsäure (C-Vitamin). „Helvetica Chimica Acta”. 17 (1), s. 311–328, 1934. DOI: 10.1002/hlca.19340170136. (niem.).
- ↑ Vitamin C. W: P. E. Norris: About Vitamins: Nature’s Keys to Radiant Health. Richard Clay (The Chaucer Press), Ltd., 1982, s. 25. ISBN 0-7225-0803-4. (ang.).
- ↑ a b Anna Szczepańska, Anna Ners, Zofia Zawistowska: Kuchnia i zdrowie. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, 1988. ISBN 83-200-1072-1.
- ↑ Acerola (Malpighia glabra L., M. punicifolia M. emarginata DC.) Agriculture, Production, and Nutrition. W: Paul D. Johnson: Plants in Human Health and Nutrition Policy. T. 91. Karger Publishers, 2003, s. 63–74. ISBN 978-3-8055-7554-6. (ang.).
- ↑ Pummelo, raw. [w:] National Nutrient Database for Standard Reference Release 28 [on-line]. United States Department of Agriculture. [dostęp 2016-04-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-06)]. (ang.).
- ↑ Oranges, raw, all commercial varieties. [w:] National Nutrient Database for Standard Reference Release 28 [on-line]. United States Department of Agriculture. [dostęp 2016-04-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-06)]. (ang.).
- ↑ Lemons, raw, without peel. [w:] National Nutrient Database for Standard Reference Release 28 [on-line]. United States Department of Agriculture. [dostęp 2016-04-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-06)]. (ang.).
- ↑ Nutrients: Vitamin C, total ascorbic acid(mg). Food Groups: Beef Products. [w:] USDA Food Composition Databases [on-line]. United States Department of Agriculture, Agricultural Research Service. [dostęp 2018-08-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-08-23)]. (ang.).
- ↑ Nutrients: Vitamin C, total ascorbic acid(mg). Food Groups: Pork Products. [w:] USDA Food Composition Databases [on-line]. United States Department of Agriculture, Agricultural Research Service. [dostęp 2018-08-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-08-23)]. (ang.).
- ↑ a b Nutrients: Vitamin C, total ascorbic acid(mg). Food Groups: Finfish and Shellfish Products. [w:] USDA Food Composition Databases [on-line]. United States Department of Agriculture, Agricultural Research Service. [dostęp 2018-08-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-08-23)]. (ang.).
- ↑ Nutrients: Vitamin C, total ascorbic acid(mg). Food Groups: Dairy and Egg Products. [w:] USDA Food Composition Databases [on-line]. United States Department of Agriculture, Agricultural Research Service. [dostęp 2018-08-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-08-23)]. (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i Tablice biologiczne. Witold Mizerski (red.). Wyd. IV. Warszawa: Wydawnictwo Adamantan, 2004, s. 30–31. ISBN 83-7350-059-6.
- ↑ a b c d e f g h Biologia. Czesław Jura, Jacek Godula (redaktorzy). Wyd. VII (przekład). Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2007, s. 889. ISBN 978-83-7073-412-1.
- ↑ a b c d e f g h Encyklopedia Biologia. Agnieszka Nawrot (red.). Kraków: Wydawnictwo GREG, s. 600. ISBN 978-83-7327-756-4.
- ↑ a b c d e f g h Biologia. Vademecum maturalne 2011. Monika Balcerowicz (red.). Gdynia: Operon, 2010, s. 219–221. ISBN 978-83-7680-166-7.
- ↑ a b c d e f g h i j Hans Konrad Biesalski i inni, Żywienie: atlas i podręcznik, Wyd. 1. pol., dodr, Wrocław: Edra Urban & Partner, 2015, s. 164-165, ISBN 978-83-65195-27-2 [dostęp 2024-03-16] .
- ↑ Harri Hemilä, Robert M. Douglas. Vitamin C for Preventing and Treating the Common Cold. „PLoS Medicine”. 2 (6), s. 168, 2005. PLoS Med. DOI: 10.1371/journal.pmed.0020168. (ang.).
- ↑ Vitamin and mineral requirements in human nutrition, 2nd edition. Światowa Organizacja Zdrowia, 2004. [dostęp 2010-02-08]. (ang.).
- ↑ Health Canada: Vitamin C: Recommended Dietary Allowances. 2007-09-13. [dostęp 2010-02-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-05-16)]. (ang.).
- ↑ Biochemia stresu oksydacyjnego. Uniwersytet Jagielloński, Zakład Biotechnologii Medycznej. s. 39. [dostęp 2014-11-07].
- ↑ Table 3.2 Vitamin C intakes (expressed as mg/d) from food sources. [w:] Canadian Community Health Survey Cycle 2.2, Nutrition [on-line]. Statistics Canada, 2004. [dostęp 2016-04-17]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ang.).
- ↑ a b J. Stratton, M. Godwin. The effect of supplemental vitamins and minerals on the development of prostate cancer: a systematic review and meta-analysis. „Family Practice”. 28 (3), s. 243–252, 2011. DOI: 10.1093/fampra/cmq115. PMID: 21273283. (ang.).
- ↑ G. Bjelakovic, D. Nikolova, L.L. Gluud, R.G. Simonetti i inni. Antioxidant supplements for prevention of mortality in healthy participants and patients with various diseases. „Cochrane Database of Systematic Reviews”. 3, s. CD007176, 2012. DOI: 10.1002/14651858.CD007176.pub2. PMID: 22419320. (ang.).
- ↑ M. Cortés-Jofré, J.R. Rueda, G. Corsini-Muñoz, C. Fonseca-Cortés i inni. Drugs for preventing lung cancer in healthy people. „Cochrane Database of Systematic Reviews”. 10, s. CD002141, 2012. DOI: 10.1002/14651858.CD002141.pub2. PMID: 23076895. (ang.).
- ↑ J. Luo, L. Shen, D. Zheng. Association between vitamin C intake and lung cancer: A dose-response meta-analysis. „Scientific Reports”. 4, s. 6161, 2014. DOI: 10.1038/srep06161. PMID: 25145261. (ang.).
- ↑ X. Xu, E. Yu, L. Liu, W. Zhang i inni. Dietary intake of vitamins A, C, and E and the risk of colorectal adenoma: A meta-analysis of observational studies. „European Journal of Cancer Prevention”. 22 (6), s. 529–539, 2013. DOI: 10.1097/CEJ.0b013e328364f1eb. PMID: 24064545. (ang.).
- ↑ D. Papaioannou, K.L. Cooper, C. Carroll, D. Hind i inni. Antioxidants in the chemoprevention of colorectal cancer and colorectal adenomas in the general population: A systematic review and meta-analysis. „Colorectal Disease”. 13 (10), s. 1085–1099, 2011. DOI: 10.1111/j.1463-1318.2010.02289.x. PMID: 20412095. (ang.).
- ↑ H. Fulan, J. Changxing, W.Y. Baina, Z. Wencui i inni. Retinol, vitamins A, C, and E and breast cancer risk: A meta-analysis and meta-regression. „Cancer Causes Control”. 22 (10), s. 1383–1396, 2011. DOI: 10.1007/s10552-011-9811-y. PMID: 21761132. (ang.).
- ↑ H.R. Harris, N. Orsini, A. Wolk. Vitamin C and survival among women with breast cancer: A meta-analysis. „European Journal of Cancer”. 50 (7), s. 1223–1231, 2014. DOI: 10.1016/j.ejca.2014.02.013. PMID: 24613622. (ang.).
- ↑ N.H. Riordan i inni, Intravenous ascorbate as a tumor cytotoxic chemotherapeutic agent, „Medical Hypotheses”, 44 (3), 1995, s. 207–213, DOI: 10.1016/0306-9877(95)90137-x, PMID: 7609676 (ang.).
- ↑ B.V. Sunil Kumar , Satparkash Singh , Ramneek Verma , Anticancer potential of dietary vitamin D and ascorbic acid: A review, „Critical Reviews in Food Science and Nutrition”, 57 (12), 2017, s. 2623–2635, DOI: 10.1080/10408398.2015.1064086, PMID: 26479551 (ang.).
- ↑ Gina Nauman i inni, Systematic Review of Intravenous Ascorbate in Cancer Clinical Trials, „Antioxidants”, 7 (7), 2018, DOI: 10.3390/antiox7070089, PMID: 30002308, PMCID: PMC6071214 (ang.).
- ↑ Y. Ye, J. Li, Z. Yuan. Effect of antioxidant vitamin supplementation on cardiovascular outcomes: A meta-analysis of randomized controlled trials. „PLoS One”. 8 (2), s. e56803, 2013. DOI: 10.1371/journal.pone.0056803. PMID: 23437244. PMCID: PMC3577664. (ang.).
- ↑ G.C. Chen, D.B. Lu, Z. Pang, Q.F. Liu. Vitamin C intake, circulating vitamin C and risk of stroke: A meta-analysis of prospective studies.. „Journal of the American Heart Association”. 2 (6), s. e000329, 2013. DOI: 10.1161/JAHA.113.000329. PMID: 24284213. PMCID: PMC3886767. (ang.).
- ↑ A.W. Ashor, J. Lara, J.C. Mathers, M. Siervo. Effect of vitamin C on endothelial function in health and disease: A systematic review and meta-analysis of randomised controlled trials. „Atherosclerosis”. 235 (1), s. 9–20, 2014. DOI: 10.1016/j.atherosclerosis.2014.04.004. PMID: 24792921. (ang.).
- ↑ C.C. Rosenbaum, D.P. O’Mathúna, M. Chavez, K. Shields. Antioxidants and antiinflammatory dietary supplements for osteoarthritis and rheumatoid arthritis. „Alternative Therapies in Health and Medicine”. 16 (2). s. 32–40. PMID: 20232616. (ang.).
- ↑ G.E. Crichton, J. Bryan, K.J. Murphy. Dietary antioxidants, cognitive function and dementia – A systematic review. „Plant Foods for Human Nutrition”. 68 (3), s. 279–292, 2013. DOI: 10.1007/s11130-013-0370-0. PMID: 23881465. (ang.).
- ↑ F.J. Li, L. Shen, H.F. Ji. Dietary intakes of vitamin E, vitamin C, and β-carotene and risk of Alzheimer’s disease: A meta-analysis. „Journal of Alzheimer’s Disease”. 31 (2), s. 253–258, 2012. DOI: 10.3233/JAD-2012-120349. PMID: 22543848. (ang.).
- ↑ F.E. Harrison. A critical review of vitamin C for the prevention of age-related cognitive decline and Alzheimer’s disease. „Journal of Alzheimer’s Disease”. 29 (4), s. 711–726, 2012. DOI: 10.3233/JAD-2012-111853. PMID: 22366772. PMCID: PMC3727637. (ang.).
- ↑ M.C. Mathew, A.M. Ervin, J. Tao, R.M. Davis. Antioxidant vitamin supplementation for preventing and slowing the progression of age-related cataract. „Cochrane Database of Systematic Reviews”. 6, s. CD004567, 2012. DOI: 10.1002/14651858.CD004567.pub2. PMID: 22696344. PMCID: PMC4410744. (ang.).
- ↑ a b R.M. Douglas, H. Hemilä, E. Chalker, B. Treacy. Vitamin C for preventing and treating the common cold. „Cochrane Database of Systematic Reviews”, s. CD000980, 2007. DOI: 10.1002/14651858.CD000980.pub3. PMID: 17636648. (ang.).
- ↑ K.A. Heimer, A.M. Hart, L.G. Martin, S. Rubio-Wallace. Examining the evidence for the use of vitamin C in the prophylaxis and treatment of the common cold. „Journal of the American Association of Nurse Practitioners”. 21 (5), s. 295–300, 2009. DOI: 10.1111/j.1745-7599.2009.00409.x. PMID: 19432914. (ang.).
- ↑ Harri Hemilä, E. Chalker. Vitamin C for preventing and treating the common cold. „Cochrane Database of Systematic Reviews”. 1, s. CD000980, 2013. DOI: 10.1002/14651858.CD000980.pub4. PMID: 23440782. (ang.).
- ↑ Harri Hemilä , Vitamin C and Infections, „Nutrients”, 9 (4), 2017, DOI: 10.3390/nu9040339, ISSN 2072-6643, PMID: 28353648, PMCID: PMC5409678 [dostęp 2017-09-27] .
- ↑ Harri Hemilä , Anitra Carr , Elizabeth Chalker , Vitamin C May Increase the Recovery Rate of Outpatient Cases of SARS-CoV-2 Infection by 70%: Reanalysis of the COVID A to Z Randomized Clinical Trial, „Frontiers in Immunology”, 12, 2021, DOI: 10.3389/fimmu.2021.674681, PMID: 34040614, PMCID: PMC8141621 [dostęp 2021-09-02] (ang.).
- ↑ Dengfeng Gao i inni, The efficiency and safety of high-dose vitamin C in patients with COVID-19: a retrospective cohort study, „Aging”, 13 (5), 2021, s. 7020–7034, DOI: 10.18632/aging.202557, PMID: 33638944, PMCID: PMC7993712 [dostęp 2021-09-02] (ang.).
- ↑ Jing Zhang i inni, Pilot trial of high-dose vitamin C in critically ill COVID-19 patients, „Annals of Intensive Care”, 11 (1), 2021, s. 5, DOI: 10.1186/s13613-020-00792-3, PMID: 33420963, PMCID: PMC7794643 [dostęp 2021-09-02] (ang.).
- ↑ scurvy, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2018-02-16] (ang.).
- ↑ a b c Bernd Oster, Ulrich Fechtel: Vitamins. Vitamin C. History. W: Ullmann’s Encyclopedia of Chemical Industrial Chemistry. Weinheim: Wiley-VCH Verlag, 2005, s. 111. DOI: 10.1002/14356007.a27_443. ISBN 978-3-527-30673-2.