Wikipedia

Leonardo da Vinci w kulturze

przegląd odniesień do postaci Leonarda da Vinci w kulturze
(Przekierowano z Leonardo i Machina śmierci)

Postać, życie i twórczość Leonarda da Vinci są motywem przewodnim wielu dzieł literackich, wytworów sztuki, filmów i twórczości muzycznej. Leonardo stał się sławny za sprawą swoich dzieł. Wypracowany przez niego styl był nowatorski i wyprzedzał czasy włoskiego renesansu o kilka dekad. Jego obserwacje i rysunki maszyn wzbudzają duże zainteresowanie; Leonardo uchodzi za odkrywcę bądź wynalazcę, choć większość projektów maszyn pozostała wyłącznie na papierze. Do popularności Leonarda przyczyniła się również narosłe wokół niego legendy, które miały uzupełnić luki w życiorysie artysty[1]. Większe zainteresowanie Leonardem nastąpiło po premierze powieści Dana Browna pt. Kod Leonarda da Vinci[2].

Platon na obrazie Szkoła Ateńska Rafaela Santiego. Filozof ma rysy twarzy Leonarda da Vinci
Śmierć Leonarda da Vinci, Jean-Auguste-Dominique Ingres
Leonardo da Vinci malujący Mona Lisę Cesarego Maccari

Leonardo da Vinci na obrazach edytuj

Za życia Leonardo został uwieczniony przez Rafaela Santiego i Donato Bramantego[3][4]. Na obrazie pt. Szkoła Ateńska Rafaela Platon ma rysy Leonarda[3]. Donato Bramante prawdopodobnie nadał postaci Heraklita z obrazu Zbrojni wygląd Leonarda[4]. W 1782 roku Gaetano Gallani wykonał rysunek Leonardo w swojej pracowni[5]. W 1818 roku francuski malarz Jean-Auguste-Dominique Ingres namalował obraz pt. Śmierć Leonarda da Vinci[6][7]. Obraz przedstawia Leonarda umierającego przy królu Francji Franciszku I Walezjuszu. Scena opiera się na fałszywym opisie Vasariego z 1550 roku[6]. W 1845 roku Paul-Prosper Allais namalował obraz Rafael w pracowni Leonarda podczas malowania Mona Lisy[8]. W 1863 roku Cesare Maccari namalował obraz pt. Leonardo da Vinci malujący Mona Lisę[1].

Styl karykatur Leonarda był naśladowany przez siedemnastowiecznego czeskiego rytownika Wenceslausa Hollara i dziewiętnastowiecznego brytyjskiego rysownika Johna Tenniela[9].

Leonardo da Vinci w literaturze edytuj

Życie Leonarda da Vinci doczekało się licznych opracowań. W latach 20. XVI wieku florencki kupiec Antonio Billi napisał krótki szkic biograficzny Leonarda. Tekst ten jest znany dzięki zachowanym kopiom[10]. W 1550 roku została opublikowana książka Giorgio Vasariego pt. Żywoty najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów, gdzie jeden rozdział został poświęcony Leonardowi[11]. Vasari w swoim dziele bywał stronniczy w poglądach oraz wyolbrzymiał niektóre historie[10]. W 1985 roku ukazało się tłumaczenie dzieła Vasariego w przekładzie Karola Estreichera[12]. W 1584 roku został wydany Traktat o sztuce malowania Giovanni Paolo Lomazzy. W pracy tej Lomazzo jako pierwszy mówił otwarcie o homoseksualizmie Leonarda[13]. W 1910 roku ukazało się napisane przez Sigmunda Freuda studium psychologiczne Leonarda pt. Leonarda da Vinci wspomnienie z dzieciństwa. Freud skupił swoją uwagę na jednej z notatek Leonarda, w których została przytoczona historia kani, która miała sfrunąć do kołyski Leonarda[14].

Przed 1495 roku powstała książka o tytule Starożytności rzymskie w perspektywie, zadedykowana Leonardowi. Anonimowy autor omawia w nim starożytne zabytki Rzymu i zaprasza Leonarda da Vinci do wspólnego zwiedzania[15].

W grudniu 1995 roku Jack Dann wydał powieść The Memory Cathedral: A Secret History of Leonardo da Vinci (polski tytuł: Katedra pamięci: Nieznana historia Leonarda da Vinci)[16][17].

Na przełomie XX i XXI wieku zostało wydanych kilka powieści, w których pojawia się postać Leonarda. Jest on różnie prezentowany. W Katedrze pamięci Jacka Danna i Sztylecie Medyceuszy Camerona Westa został on przedstawiony jako genialny wizjoner i wynalazca. W Damie z portretu Diane S. A. Stuckart został pokazany jako detektyw. W Ósmym grzechu głównym Philippa Vandenberga zajmuje się fałszowaniem Całunu Turyńskiego. W Tajnym dzienniku Leonarda da Vinci Davida Zurdo i Angela Gutiérreza polihistor jest depozytariuszem tajemnic Zakonu Syjonu, a w Tajemnej Wieczerzy Javiera Sierry – katarów[18].

Powstały również powieści stanowiące fabularyzacje gier komputerowych z serii Assassin’s Creed, w których występuje postać Leonarda da Vinci[18].

W 2005 roku wydana została powieść Roberta J. Harrisa pt. Leonardo and the Death Machine[19]. W 2006 roku ukazało się polskie tłumaczenie powieści pt. Leonardo i machina śmierci. Akcja powieści toczy się w 1466 roku we Florencji. Leonardo jako czeladnik w pracowni Verrocchia marzy o byciu wielkim artystą. Zabrany przez Sandro Botticelliego do pałacu Medyceuszy dowiaduje się o spisku rodu Pittich. Aby uratować władcę Florencji musi odczytać plany nieznanej machiny[20].

W XXI wieku powstały również utwory eksplorujące motyw fałszerstwa dzieł malarza (Fałszywy da Vinci Thomasa Swana) lub kradzieży Mona Lizy w 1911 roku (Tajemnica markiza de Valfierno Martína Caparrósa)[18].

Martin Kemp napisał wiele opracowań o życiu i twórczości mistrza, m.in: Leonardo da Vinci. The marvellous works of nature and man, Leonardo[21].

W cyklu Świat Dysku Terry’ego Pratchetta pojawia się postać Leonarda z Quirmu, wzorowana na Leonardzie da Vinci[22]. W powieściach Ostatni bohater jest bardzo dużo nawiązań do twórczości Leonarda da Vinci[23].

Kod Leonarda da Vinci edytuj

Osobny artykuł: Kod Leonarda da Vinci.

18 marca 2003 roku amerykański pisarz Dan Brown wydał powieść sensacyjną pt. Kod Leonarda da Vinci[24]. Książka opowiada o morderstwie kustosza Luwru Jacques’a Sauniere’a. Policja wzywa do pomocy profesora symboliki Roberta Langdona, który dostrzega serie zakonspirowanych śladów, mogących pomóc w ujęciu mordercy. Historykowi pomaga agentka policji Sophie Neveu, będąca również wnuczką zamordowanego kustosza. Zdaniem Langdona Sauniere należał do Zakonu Syjonu, ukrywającego Świętego Graala. Do Zakonu mieli przynależeć m.in. Leonardo da Vinci i Isaac Newton. Kluczowe ślady mają być ukryte w obrazach Ostatnia Wieczerza i Mona Lisa[25].

W jednym z rozdziałów tej powieści przedstawiono sensacyjną analizę Ostatniej Wieczerzy. Według autora uwieczniony na malowidle św. Jan to faktycznie św. Maria Magdalena, będąca wierną towarzyszką Jezusa[26][27]. Św. Piotr ma być niechętnie nastawiony do Marii Magdaleny[27]. W powieści zasugerowano, że Leonardo nie namalowałby mężczyzny o zniewieściałej twarzy, ponieważ potrafił dobrze różnicować płcie w swoich obrazach. Faktycznie Leonardo specjalizował się w zacieraniu różnic pomiędzy płciami. Analiza ta stanowi teorię spiskową zaczerpniętą z książki Templariusze. Tajemni strażnicy tożsamości Chrystusa Lynna Picknetta i Clive’a Prince’a[26].

Powieść Dana Browna wywołała liczne kontrowersje[24]. W 2006 roku powieść została zekranizowana przez Rona Howarda[28]. W rolę Roberta Langdona wcielił się Tom Hanks, w postać Sophi Neveu wcieliła się Audrey Tautou[29].

Leonardo da Vinci w kulturze masowej edytuj

W 1999 r. w Mediolanie odsłonięto wysoki na 24 stopy posąg konia, który został odtworzony według rysunków Leonarda przez Charlesa Denta, a następnie odlany z brązu przez Ninę Akamu[30].

Filmy edytuj

  • 17 września 2004 roku premierę miała komedia kryminalna pt. Vinci. Motywem przewodnim komedii jest kradzież Damy z gronostajem przez złodzieja „Cumę”, na zlecenie pasera „Grubego”. „Cuma” angażuje w akcję swojego byłego wspólnika „Szerszenia”, który wcześniej zaprzestał łamania prawa. „Szerszeń” mający dług wdzięczności wobec kolegi, ale jednocześnie nie chcący wrócić do dawnego życia decyduje się na uniemożliwienie kradzieży obrazu. W tym celu zwraca się do fałszerzy „Hagena” i Magdy o przygotowanie kopii obrazu[31]. Film został bardzo dobrze przyjęty przez polskich widzów[32].
  • Siódmy odcinek serialu animowanego Byli sobie wynalazcy był poświęcony Leonardowi da Vinci[33].
  • W 1971 roku miała miejsce premiera serialu telewizyjnego Żywot Leonarda da Vinci. Serial przedstawia wydarzenia z życia Leonarda da Vinci. Rolę narratora zagrał Giulio Bosetti, dorosłego Leonarda Philippe Leroy[34].
  • W serialu Star Trek: Voyager w odcinku pt. Concerning Flight Leonardo da Vinci jako hologram przenosi się do przyszłości, gdzie pomaga kapitanowi USS Voyager w odnalezieniu procesora statku kosmicznego[35].
  • Motyw książki Myśleć jak Leonardo da Vinci pojawia się w filmie Włoska robota z 2003 roku[36].
  • Leonardo da Vinci jest jednym z bohaterów w dziecięcym filmie animowanym Pan Peabody i Sherman[37].

Seriale telewizyjny edytuj

Gry komputerowe edytuj

  • Postać i twórczość Leonarda da Vinci pojawia się w grze komputerowej Assassin’s Creed II. Leonardo jest sojusznikiem Ezia Auditore, projektuje dla niego różne wynalazki (m.in. maszynę latającą). Przedstawiona w grze historia Leonarda nieznacznie różni się od faktycznych wydarzeń[40]. W grze Leonardo udaje się do Wenecji w 1480 roku, choć w rzeczywistości odwiedził to miasto w marcu 1500 roku[40][41]. W grze umieszczono liczne szkice anatomiczne, dwukrotnie powtórzony plan Twierdzy Imola, obraz Święta Anna Samotrzecia, maszynę latającą[42]. W 2011 roku ukazał się dodatek do gry Assassin’s Creed: Brotherhood pod nazwą Assassin’s Creed: Brotherhood – The Da Vinci Disappearance, w której fabuła obraca się wokół porwania Leonarda da Vinci przez sektę hermetystów[43].
  • W grze Rise of Nations: Rise of Legends występuje cywilizacja techniczna Vinci, bazująca na wynalazkach znanych ze szkiców Leonarda da Vinci[44].

Komiks edytuj

Obrazy Leonarda da Vinci w kulturze edytuj

 
Mona Lisa na znaczku pocztowym z 1952 roku, wydanym z okazji 500. urodzin Leonarda da Vinci

Najpopularniejszym obrazem Leonarda da Vinci jest Mona Lisa, która doczekała się wielu nawiązań w kulturze masowej[47]. Obraz powstał w latach 1503–1506 na zamówienie florenckiego kupca Francesca del Giocondo, przedstawia żonę kupca Lisę[48]. Zainteresowanie obrazem wzbudzają: obraz sam w sobie, bohaterka obrazu, autor, okoliczności powstania i popularność obrazu w przestrzeni symbolicznej[49]. Mona Lisa stała się popularna po rewolucji francuskiej, gdy zbiory królewskie przeniesiono do Luwru[47]. O wiele większą popularnością cieszy się nie obraz sam w sobie, a postać Giocondy, postrzegana jako jeden z wielkich fantazmatów renesansu. Bardzo duże zainteresowanie wzbudza uśmiech Giocondy, określany jako tajemniczy. Pod koniec XIX wieku postrzegano Giocondę jako kobietę demoniczną, uwodzicielską i niszczycielską jednocześnie[50]. Na przełomie XIX i XX wieku dominował pogląd, że obraz przedstawia postać, gdzie scalono pierwiastek męski i żeński. Za sprawą poglądów Sigmunda Freuda zasugerowano, że obraz jest komentarzem Leonarda wobec jego orientacji homoseksualnej[51]. Według niektórych domysłów obraz ten ma być autoportretem Leonarda[52]. 21 sierpnia 1911 roku obraz został skradziony przez włoskiego malarza pokojowego Vincenzo Perugię. Obraz odnalazł się pod koniec 1913 roku[53]. Na miejscu skradzionego obrazu wisiał obraz Camille’a Corota pt. Kobieta z perłą. Portret przedstawiający Berthe Goldschmidt przypomina Mona Lisę i prawdopodobnie jest hołdem złożonym Leonardowi[54].

Nowe wersje portretu stworzyli m.in: malarz Marcel Duchamp w 1919 roku (domalowując Mona Lisie wąsy i brodę, czym wywołał skandal), amerykański fotograf Arthur Fellig w 1958 roku[55], kolumbijski karykaturzysta Fernando Botero, hiszpański malarz Salvador Dalí. Ponadto w kulturze masowej powstały nowe wersje portretu, w większości będących żartami[56]. W 1955 roku w Paryżu urządzono wystawę falsyfikatów Mona Lisy[53].

Ostatnia Wieczerza edytuj

 
Płaskorzeźba „Ostatnia Wieczerza” w Kopalni Soli „Wieliczka”

Obok Mona Lisy Ostatnia Wieczerza uchodzi za jedno z najsławniejszych i najważniejszych dzieł malarskich w historii[57]. Malowidło przedstawia ostatnią wieczerzę Jezusa Chrystusa, w momencie gdy oznajmia uczniom, że jeden z nich go zdradzi[58]. W powszechnej świadomości obraz ten funkcjonuje nie jako dzieło malarskie, a obrazek dewocyjny[57]. W Kopalni Soli „Wieliczka” w kaplicy św. Kingi znajduje się płaskorzeźba przedstawiająca Ostatnią Wieczerzę, wzorowaną na dziele Leonarda. Autorem płaskorzeźby jest górnik-rzeźbiarz Antoni Wyrodek[59]. W 2009 roku były animator Warner Bros. Glen Tarnowski stworzył parodię obrazu, w której Jezus i apostołowie zostali zastąpieni postaciami ze Zwariowanych melodii. Obraz wzbudził protesty, Tarnowski został oskarżony o profanację wartości chrześcijańskich[60].

Ostatnia wieczerza pojawia się również w reklamach. Duże zainteresowanie wzbudziła reklama Volkswagena Golfa z 1997 roku, która przedstawia trzynastu mężczyzn zasiadających za stołem. Podpis na reklamie głosi: Radujmy się moli mili, oto bowiem narodził się nowy Golf[61]. W 2008 roku International Organization For Animal Protection przygotowało kampanię społeczną, która miała zwrócić uwagę na porzucanie zwierząt przez ludzi. Kampanii towarzyszyła reklama. W kojarzonej z obrazu scenie ludzkie głowy zastąpiono łbami psów. Tylko Judasz miał twarz człowieka. Kampanii towarzyszyło hasło Jeden z was nas zdradzi. Nawiązania do Ostatniej Wieczerzy znajdują się również w reklamach m.in. klocków Lego, telewizji Fox, środków owadobójczych Raid[62].

Dama z gronostajem edytuj

Ikoną popkultury stała się również Dama z gronostajem (znana również jako Dama z łasiczką). Portret powstał ok. 1490 roku, przedstawia kochankę Ludwika Sforzy Cecylię Gallerani[63]. Około 1800 roku obraz został kupiony przez Adama Jerzego Czartoryskiego, pod koniec XIX wieku trafił do Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie[64]. W 1939 roku obraz został skradziony przez Niemców. Podczas II wojny światowej stanowił dekorację w rezydencji Hansa Franka na Wawelu. Następnie obraz został wywieziony, w 1946 roku został sprowadzony do Polski. W 1992 roku obraz pojawił się w powieści Roberta Harrisa pt. Vaterland. W 2001 roku powstała kopia obrazu wykonana przez Mirosława Sikorskiego. Kopia ukazuje prawdopodobny wygląd obrazu przed zamalowaniem tła na czarno. W filmie Obrońcy skarbów z 2014 roku przedstawiono historię odnalezienia obrazu[65].

Przypisy edytuj

  1. ↑ a b Prof. MM. Bieczyński: Na czym polega fenomen da Vinci?. wydawnictwo-silvarerum.eu, 2022-08-22. [dostęp 2023-10-08].
  2. ↑ Olkusz 2018 ↓, s. 30.
  3. ↑ a b Szkoła Ateńska. isztuka.edu.pl. [dostęp 2023-10-08].
  4. ↑ a b Isaacson 2019 ↓, s. 218-219.
  5. ↑ Vezzosi 2019 ↓, s. 43.
  6. ↑ a b François 1er reçoit les derniers soupirs de Léonard de Vinci. petitpalais.paris.fr. [dostęp 2023-10-08]. (fr.).
  7. ↑ Theodore Richomme, Jean-Auguste-Dominique Ingres, Mort de Leonardo da Vinci (Śmierć Leonarda da Vinci). maw.art.pl. [dostęp 2023-10-08].
  8. ↑ Zöllner 2005 ↓, s. 94.
  9. ↑ Isaacson 2019 ↓, s. 191.
  10. ↑ a b Nicholl 2006 ↓, s. 25.
  11. ↑ Nicholl 2006 ↓, s. 24.
  12. ↑ Olkusz 2018 ↓, s. 29.
  13. ↑ Nicholl 2006 ↓, s. 26.
  14. ↑ Nicholl 2006 ↓, s. 46–47.
  15. ↑ Nicholl 2006 ↓, s. 329.
  16. ↑ The Memory Cathedral. isfdb.org. [dostęp 2023-10-18]. (ang.).
  17. ↑ Olkusz 2018 ↓, s. 34.
  18. ↑ a b c Olkusz 2018 ↓, s. 31.
  19. ↑ Leonardo and the Death Machine. endeavoureducation.com.au. [dostęp 2023-10-18].
  20. ↑ Książka: Leonardo i Machina Śmierci Harris Robert J.. biblionetka.pl, 2006-05-23. [dostęp 2023-10-18].
  21. ↑ Martin Kemp HRSA. royalscottishacademy.org. [dostęp 2023-10-20]. (ang.).
  22. ↑ „Bogowie, honor, Ankh-Morpork”. paradoks.net.pl, 2006-07-09. [dostęp 2023-10-18].
  23. ↑ O kolejnej szansie jednej na milion. biblionetka.pl. [dostęp 2023-10-18].
  24. ↑ a b Lev Grossman: How Good Is Dan Brown's The Lost Symbol?. content.time.com, 2009-09-15. [dostęp 2023-10-08]. (ang.).
  25. ↑ Dan Brown: Kod Leonarda da Vinci. granice.pl. [dostęp 2023-10-08].
  26. ↑ a b Isaacson 2019 ↓, s. 407.
  27. ↑ a b Michael L. Mickler: The Da Vinci Code and Divine Principle. 2005. [dostęp 2023-10-14].
  28. ↑ ‘Da Vinci Code’ misses mark for Cannes critics. today.com, 2006-05-17. [dostęp 2023-10-08]. (ang.).
  29. ↑ The Da Vinci Code. allmovie.com. [dostęp 2023-10-08]. (ang.).
  30. ↑ The Full Story of Leonardo’s Horse. davincisciencecenter.org. [dostęp 2023-10-08]. (ang.).
  31. ↑ Vinci w bazie filmpolski.pl
  32. ↑ Tamer Adas: Vinci – Jak ukraść Damę z łasiczką i nie dać się złapać?. granice.pl, 2020-11-23. [dostęp 2023-10-08].
  33. ↑ Byli sobie wynalazcy - Odcinek 7 : Leonardo da Vinci. telemagazyn.pl. [dostęp 2023-10-08].
  34. ↑ La vita di Leonardo da Vinci. raiplay.it. [dostęp 2023-10-14]. (wł.).
  35. ↑ Star Trek: Voyager "Concerning Flight". jammersreviews.com. [dostęp 2023-10-18]. (ang.).
  36. ↑ The Italian job (2003): all the locations in Venice. hotelarcadia.net. [dostęp 2023-10-20]. (ang.).
  37. ↑ Artur Zaborski: "Pan Peabody i Sherman": Aż chce się zawyć z radości. film.dziennik.pl, 2014-03-07. [dostęp 2023-10-20].
  38. ↑ Leonardo (2011). themoviedb.org. [dostęp 2023-10-18]. (ang.).
  39. ↑ "Demony Da Vinci" prosto z USA, "Homeland 2", "Orły z Bostonu 2" - kwiecień w FOX HD. media2.pl. [dostęp 2023-10-18].
  40. ↑ a b Krystian Smoszna: Ubisoft przestraszył się niewygodnego epizodu z życia Leonarda da Vinci w Assassin’s Creed II. grynieznane.pl. [dostęp 2023-10-18].
  41. ↑ Zöllner 2005 ↓, s. 65.
  42. ↑ Szymański 2017 ↓, s. 145–146.
  43. ↑ Assassin’s Creed: Brotherhood - Zaginięcie Leonarda. gry-online.pl. [dostęp 2023-10-18].
  44. ↑ Rise of Nations: Rise of Legends PC. gry-online.pl. [dostęp 2023-10-18].
  45. ↑ Kevin Eastman, Peter Laird: TMNT Orgin Story. ninjaturtles.com. [dostęp 2023-10-18].
  46. ↑ Chiaroscuro (1995). comicbookdb.com. [dostęp 2023-10-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-07-20)]. (ang.).
  47. ↑ a b Poprzęcka 2019 ↓, s. 110.
  48. ↑ Zöllner 2005 ↓, s. 71–72.
  49. ↑ Matuchniak-Krasuska 2013 ↓, s. 51.
  50. ↑ Poprzęcka 2019 ↓, s. 111.
  51. ↑ Poprzęcka 2019 ↓, s. 112.
  52. ↑ Matuchniak-Krasuska 2013 ↓, s. 54.
  53. ↑ a b Matuchniak-Krasuska 2013 ↓, s. 55.
  54. ↑ Agata Dobosz: Leonardo da Vinci „Mona Lisa”. niezlasztuka.pl, 2020-03-27. [dostęp 2023-10-08].
  55. ↑ Poprzęcka 2019 ↓, s. 112–113.
  56. ↑ Poprzęcka 2019 ↓, s. 113.
  57. ↑ a b Smorawska 2017 ↓, s. 142.
  58. ↑ Zöllner 2005 ↓, s. 50.
  59. ↑ Wieliczka – zwiedzanie Kaplicy św. Kingi. To musisz zobaczyć. kopalnia.pl. [dostęp 2023-10-08].
  60. ↑ David Ng: What’s up, Jesus? Looney Tunes ‘Last Supper’ parody stirs controversy. latimes.com, 2009-04-11. [dostęp 2023-10-08]. (ang.).
  61. ↑ Smorawska 2017 ↓, s. 143.
  62. ↑ Smorawska 2017 ↓, s. 145.
  63. ↑ Zöllner 2005 ↓, s. 45.
  64. ↑ Nicholl 2006 ↓, s. 251.
  65. ↑ Historia Jednego Obrazu: „Dama z gronostajem” da Vinci. cekis.pl, 2020-07-20. [dostęp 2023-10-08].

Bibliografia edytuj

  • Walter Isaacson: Leonardo da Vinci. Kraków: Insignis Media, 2019. ISBN 978-83-66071-41-4.
  • Anna Matuchniak-Krasuska. Emocje w polu dóbr symbolicznych. Od Leonarda da Vinci do Jerzego Dudy-Gracza. „Przegląd Socjologii Jakościowej”. 9.2, 2013. 
  • Charles Nicholl: Leonardo Da Vinci. Lot wyobraźni. Warszawa: WAB, 2006.
  • Wiesław Olkusz. Enklawy ikoniczne i quasi-ikoniczne w powieściach o Leonardzie da Vincim z przełomu XX i XXI stulecia. Rekonesans. „Kwartalnik Opolski”. 4, 2018. 
  • Maria Poprzęcka. „Całe doświadczenie świata pozostawiło na niej znak”. Mona Lisa w objęciach popkultury. „Pomocnik Historyczny. Leonardo da Vinci 1452–1519. Człowiek renesansu i jego epoka”. 3, 2019. 
  • Aleksandra Joanna Smorawska. Ostatnia Wieczerza popkultury. „Media Biznes Kultura”. 2 (3), 2017. 
  • Michał Szymański. Miejsca wspólne, miejsca wyobrażone: Gry komputerowe w relacji z innymi mediami. „Quart”. 1–2 (43–44), 2017. 
  • Alessandro Vezzosi: Leonardo da Vinci. Malarstwo: nowe spojrzenie. Kielce: Jedność, 2019. ISBN 978-83-8144-143-8.
  • Frank Zöllner: Leonardo da Vinci 1452–1519. Warszawa: Taschen, Edipresse Polska S. A., 2005. ISBN 83-89571-85-4.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Leonardo_da_Vinci_w_kulturze&oldid=73507544#Powieści_i_opowiadania”