Wikipedia

Lola T97/30

Lola T97/30 – samochód Formuły 1 zespołu MasterCard Lola zaprojektowany przez Erika Broadleya, który podjął próbę uczestnictwa w sezonie 1997. Kierowcami byli debiutant, mistrz Formuły 3000 z 1995 roku, Vincenzo Sospiri, oraz Ricardo Rosset, który przyszedł z Footworka. T97/30 był pierwszym uczestniczącym w zawodach Formuły 1 modelem zbudowanym przez Lola Racing Cars od czasów T93/30. Pierwotnie zespół planował zadebiutować w sezonie 1998, ale ze względu na naciski MasterCard debiut przełożono na sezon 1997. Oznaczało to brak czasu na testy, zarówno w tunelu aerodynamicznym jak i na torze, a później spowodowało, że zespół po bardzo krótkim czasie wycofał się z Formuły 1.

Lola T97/30
Ilustracja
Vincenzo Sospiri w Loli T97/30 podczas Grand Prix Australii 1997
Kategoria

Formuła 1

Konstruktor

Lola

Projektant

Eric Broadley

Dane techniczne
Nadwozie

monocoque z włókien węglowych i aluminium o strukturze plastra miodu

Zawieszenie
przednie

popychacze i dźwignie kątowe znajdujące się wewnątrz, poruszane podwójnymi wahaczami nierównej długości

Zawieszenie
tylne

popychacze i dźwignie kątowe znajdujące się wewnątrz, poruszane podwójnymi wahaczami

Silnik

Ford ECA Zetec-R 3.0 V8

Skrzynia biegów

Lola, półautomatyczna, 6 biegów + wsteczny

Paliwo

Pennzoil

Opony

Bridgestone

Historia
Debiut

Grand Prix Australii 1997

Kierowcy

24. Vincenzo Sospiri
25. Ricardo Rosset

Używany

1997

Wyścigi

0

Wygrane

0

Pole position

0

Najszybsze okrążenie

0

Lola T95/30 Lola B10/30
Multimedia w Wikimedia Commons

Tło edytuj

Lola w Formule 1 edytuj

Lola ma długą tradycję jako dostawca nadwozi dla zespołów Formuły 1 od momentu powstania firmy w 1956 roku[1]. W 1962 roku Lola zadebiutowała w Formule 1, budując model Mk4 dla zespołu Bowmaker Racing Team, którego kierowcami byli John Surtees i Roy Salvadori[1]. Początki były bardzo obiecujące, ponieważ w debiucie konstruktora Surtees zdobył pole position do wyścigu o Grand Prix Holandii[1][2]. Ogólnie w sezonie 1962 Lola zdobyła czwarte miejsce w klasyfikacji konstruktorów, a Surtees dwukrotnie zajął drugie miejsce[3][4]. W następnym sezonie Lola dostarczała nadwozia Mk4A zespołowi Reg Parnell Racing, ale nie zdołał on zdobyć ani jednego punktu[1]. Następnie Lola wycofała się z Formuły 1, ale powróciła do tej serii w sezonie 1967, by dostarczać nadwozia BMW[1]. Jednakże ani w roku 1967, ani w 1968 samochody Lola nie zdobyły ani jednego punktu[1].

 
Honda RA300 „Hondola”

W 1967 roku Honda zleciła Loli zaprojektowanie i zbudowanie samochodu dla japońskiego koncernu. Miało to związek z tym, że używany przez Hondę model RA273 był nieudaną konstrukcją i ważył 743 kilogramy[5]. Samochód, o oznaczeniu Honda RA300 (zwany również „Hondola”), ważył 600 kg i szybko wywarł duże wrażenie na dziennikarzach, a Surtees wygrał nim Grand Prix Włoch 1967[6][7]. Następnie Honda opracowała model RA301, a po 1968 roku Lola wycofała się z Formuły 1[1].

Lola do Formuły 1 powróciła w 1974, dostarczając model T370 zespołowi Embassy Hill[1]. Zespół zdobył jeden punkt[1]. W następnym sezonie, po trzech wyścigach, Lola wycofała się z Formuły 1, a Embassy Hill zbudował własny samochód[8][9].

W roku 1985 nazwa Lola powróciła do Formuły 1. Carl Haas, założyciel zespołu Haas Lola, był powiązany z Lola Cars, jakkolwiek Lola nie miała nic wspólnego z zespołem[10]. Carl Haas uznał, że nazwa Lola bardziej przyciągnie sponsorów[11]. Po sezonie 1986 zespół Haas Lola wycofał się z Formuły 1[12].

W latach 1987–1991 Lola projektowała i budowała samochody dla francuskiego zespołu Larrousse[1]. W 1993 firma zbudowała model T93/30 dla zespołu BMS Scuderia Italia[1].

Łącznie samochody konstrukcji Loli zdobyły jedno pole position (John Surtees w Grand Prix Holandii 1962) oraz trzy miejsca na podium (Surtees w Grand Prix Niemiec 1962 i Grand Prix Wielkiej Brytanii 1962 oraz Aguri Suzuki w Grand Prix Japonii 1990)[1].

Pierwsza próba: Lola T95/30 edytuj

Osobny artykuł: Lola T95/30.

Brytyjski inżynier i założyciel Loli, Eric Broadley, postanowił w 1994 roku stworzyć nowy samochód Formuły 1, który nie byłby wybudowany dla klienta, a po raz pierwszy w historii Formuły 1 wystawiony pod zespołem Lola. Ostatnim samochodem Loli w Formule 1 był model T93/30[1], ale po sezonie 1993 BMS Scuderia Italia połączyła się z Minardi i Lola nie miała w Formule 1 klientów na swoje nadwozia[13].

Model T95/30 został zaprojektowany przez Juliana Coopera (pracującego wcześniej w Benettonie) i Chrisa Saundersa (byłego pracownika Williamsa)[14]. Do jego zaprojektowania wykorzystano tunel aerodynamiczny w skali 40%, znajdujący się w Instytucie Cranfield[14]. Prototyp napędzany przez silnik Ford ED V8[15] był testowany przez Allana McNisha[14]. Testy wykazały, że samochód osiąga słabe wyniki, ponadto Lola nie była w stanie znaleźć sponsorów i zgromadzić odpowiednich funduszy, toteż projekt ostatecznie zawieszono[16].

Druga próba edytuj

W 1996 roku, po rezygnacji z prototypu T95/30, wyjawiono plany nowego projektu budowy samochodu Formuły 1. Jednakże firma nie była w najlepszej sytuacji finansowej ze względu na fakt, iż konkurowała z Reynardem przy dostarczaniu samochodów do Formuły 3000[17]. Postanowiono zawrzeć więc ambitne i bezprecedensowe porozumienie z MasterCard i w 1998 roku wystawić zespół Formuły 1 pod nazwą MasterCard Lola F1 Team[18].

Finansowanie zespołu opierało się między innymi na programie „Club MasterCard”, którego członkowie, po uiszczeniu opłaty w wysokości 35 000 dolarów mieli prawo do korzystania z wielu przywilejów związanych z zespołem (imprezy dla VIP-ów, zaproszenia na wycieczki, kursy jazdy)[19]. MasterCard zobowiązało się do finansowania zespołu w kwocie 35 000 000 dolarów[20]. Lola, której budżet zależał głównie od MasterCard, planowała debiut na sezon 1998, ale główny sponsor kładł nacisk, by debiut przesunąć na rok 1997[18]. W związku z tym w listopadzie 1996 roku rozpoczęto prace nad bolidem[18].

W związku z przesunięciem debiutu na rok wcześniej szefowi zespołu, Erikowi Broadleyowi, trudno było wywiązać się z terminów narzuconych przez jego partnera finansowego, zwłaszcza że zespół początkowo liczył 35 pracowników[21] (później rozszerzono personel do około stu[22]). Dla porównania drugi debiutant w sezonie, Stewart Grand Prix, miał na początku około stu pracowników[23]. Ponadto w czasie, w którym Lola rozpoczęła projektowanie bolidu, Stewart rozpoczął już testowanie swojego samochodu[20].

Silnik i skrzynia biegów edytuj

Model T97/30 był napędzany ośmiocylindrowymi silnikami Ford ECA Zetec-R o pojemności 2994 cm³[24]. Ten zaprojektowany w 1995 roku silnik początkowo osiągał moc maksymalną 610 KM, ale w 1997 mógł osiągać 660 KM przy 14500 obr./min.[24][25]. Stewart z racji bycia niejako fabrycznym zespołem Forda[26] dysponował mocniejszą, osiągającą do 735 KM jednostką VJ Zetec-R[25].

Zespół nabył 15 silników, ale w połowie sezonu miał zamiar rozpocząć testować silniki własnej konstrukcji[16]. Niewielkie fundusze zespołu spowodowały, że silniki nie zostały zakupione, a wzięte w leasing z uwzględnieniem kosztów remontów i utrzymania[27]. Silniki te były używane już w 1996 roku w samochodach Forti. Lola zawarła z Cosworthem porozumienie, w myśl którego każdy silnik mógł być w sezonie pięciokrotnie odbudowywany[16].

Podczas gdy Lola planowała wykorzystać maksymalnie trzydzieści silników rocznie (piętnaście na pół sezonu), Jordan i Stewart na samo tylko Grand Prix Australii przywieźli jedenaście silników, Williams, Benetton, McLaren i Ferrari po dziesięć, a Prost, Sauber i Minardi – po siedem[28]. Różnice w budżecie pomiędzy Lolą a pozostałymi zespołami od początku sezonu były oczywiste.

Sześciobiegowa półautomatyczna skrzynia biegów była konstrukcją Loli[19]. Jej konstrukcja i umiejscowienie mogły być jedną z przyczyn słabych osiągów samochodu, wpływały bowiem negatywnie na tylną część podłogi, pogarszając efektywność dyfuzora i redukując docisk[29]. W 1997 roku większość zespołów Formuły 1 umieszczała skrzynię biegów wzdłużnie. Jedyne zespoły, które umiejscowiły ją poprzecznie, to Lola, Prost, Williams i Ferrari. Jednakże biura projektowe Prosta, Williamsa i Ferrari były znacznie bardziej efektywne niż Loli[30]. Ponadto Lola nie stosowała tunelu aerodynamicznego, nie była więc w stanie zauważyć takiego działania skrzyni biegów[29].

Nadwozie i zawieszenie edytuj

W związku z niewielką ilością czasu, którą zespół dysponował na skonstruowanie samochodu, jako pierwowzoru użyto modelu T95/30[17]. Model został zaprojektowany w oparciu o technikę CAD[16].

Konstrukcja tylnej części podłogi, bezpośrednio inspirowana Lolą T93/30 z 1993 roku, okazała się wadliwa, ponieważ zmniejszała efektywność dyfuzora[29]. Chociaż aerodynamika jest kluczową dziedziną przy projektowaniu samochodu Formuły 1, a „pakiet aero” zmienia się w trakcie sezonu, projektowanie nowego samochodu z rozwiązaniami technicznymi sprzed czterech lat pokazywało amatorstwo Loli[29]. Brytyjski zespół nie dysponował tunelem aerodynamicznym i było bardzo wątpliwe, by mógł nim dysponować od połowy sezonu[16].

Nadwozie samonośne (monocoque) o strukturze plastra miodu było oparte na konstrukcjach używanych w samochodach IndyCar[18]. Wykonane zostało z włókien węglowych i aluminium[31]. Na zawieszenie składały się popychacze i dźwignie kątowe znajdujące się wewnątrz, poruszane podwójnymi wahaczami (nierównej długości z przodu[31])[19]. Amortyzatory były konstrukcji firmy Koni[19].

Hamulce były wykonane z kompozytów z matrycą metalową (MMC). Zaciski były wykonane przez AP, a tarcze przez AP i Carbon Industrie[31].

Kierowcy edytuj

Eric Broadley postanowił nie korzystać z usług doświadczonych kierowców, a za to preferował pay driverów, tj. kierowców płacących za start. Miało to na celu zapewnić zamknięcie budżetu wystarczającego do rozpoczęcia sezonu Formuły 1[32][33]. Ostatecznie zdecydowano się na zatrudnienie w charakterze podstawowych kierowców Ricardo Rosseta i Vincenzo Sospiriego, a jako kierowcę testowego – Andreę Monterminiego[34].

Ricardo Rosset w Formule 1 zadebiutował w 1996 roku w zespole Footwork. W niższych seriach wyścigowych wygrał jeden wyścig w Formule 3 i dwa wyścigi w Formule 3000. W 1995 roku został wicemistrzem Formuły 3000. Dzięki brazylijskim sponsorom znalazł angaż w Formule 1 w Footworku[32]. W 1996 roku nie ukończył ośmiu wyścigów, a najlepszym jego wynikiem było ósme miejsce w Grand Prix Węgier[35]. Ponadto regularnie był wolniejszy od zespołowego kolegi, Josa Verstappena[36].

Vincenzo Sospiri przed 1997 rokiem nie startował w Formule 1. Sospiri był mistrzem świata w kartingu, wygrał Festiwal Formuły Ford na torze Brands Hatch w 1988 roku, a w 1990 roku wygrał Mistrzostwa Brytyjskiej Formuły Opel Lotus. W 1991 zadebiutował w Formule 3000, gdzie był ósmy w klasyfikacji generalnej. W 1992 roku startował we Włoskiej Formule 3, a w 1993 roku powrócił do Formuły 3000. Zajął wtedy siódme miejsce w klasyfikacji generalnej. W sezonie 1994 był czwarty, a rok później został mistrzem Formuły 3000. Mimo to nie został etatowym kierowcą Formuły 1. Zespół Benetton zaangażował go w charakterze kierowcy testowego w 1996 roku[33].

Prezentacja i rozwój edytuj

 
Oczerniany przez Erika Broadleya Stewart Grand Prix zdobył w debiutanckim sezonie sześć punktów

Oficjalna prezentacja bolidu oznaczonego symbolem T97/30 odbyła się w londyńskim hotelu Hilton 20 lutego. Miało to zatem miejsce dwa tygodnie przed pierwszym wyścigiem sezonu, którym było Grand Prix Australii[18][37]. Podczas prezentacji Eric Broadley zapowiedział, że w sezonie 1997 Lola planuje zdobyć kilka punktów, a w ciągu czterech najbliższych lat przynajmniej jeden tytuł mistrzowski[18].

Broadley podczas prezentacji powiedział, że Lola jest ekspertem w dziedzinie materiałów kompozytowych, a inżynierowie opanowali techniki stosowane w tunelu aerodynamicznym i przeniosą bezpośrednio do Formuły 1 ich doświadczenia aerodynamiczne w serii CART[19]. Faktem jest jednak, że samochody konstrukcji Loli wygrały 150 wyścigów w serii CART[7].

W rzeczywistości samochód został ukończony dopiero w noc poprzedzającą prezentację, nigdy nie był testowany w tunelu aerodynamicznym i opierał się głównie na modelach T93/30 i T95/30. Chris Murphy został przedstawiony jako projektant samochodu, ale prawdopodobnie nie miał żadnego wpływu na projekt[19].

Pierwszy „shakedown” (pokaz) samochodu i jego testy odbyły się 22 lutego na torze Santa Pod Raceway[37]. Zespół chciał podczas nich przede wszystkim sprawdzić działanie silnika[19]. Testy te wykazały, że oba samochody były powolne zarówno na prostych, jak i w zakrętach – samochód wytwarzał zbyt duży opór aerodynamiczny, a jego siła dociskowa była zbyt mała[20]. Oznaczało to również, że opony nie mogły zostać rozgrzane do odpowiedniej temperatury[20].

Wobec widocznego braku konkurencyjności, inżynierowie Loli postanowili zmodyfikować samochód[20]. Całkowicie zmodyfikowano niektóre elementy zawieszenia (wahacze, drążki) w celu zwalczania kołysania się samochodu. Zupełnej modyfikacji uległa również tylna część pojazdu, początkowo inspirowana Lolą T93/30, dzięki czemu samochód się nie ślizgał[38].

Członkowie zespołu byli pewni, że MasterCard Lola wypadnie dobrze w debiutanckim sezonie. Eric Broadley nawiązywał do zespołu Stewart Grand Prix i reguły 107%:

Jeśli ich nie pokonamy, to zasłużymy na porządnego kopniaka w tyłek. Z naszym doświadczeniem i wsparciem nie powinno być z tym problemu. [...] Reguła 107% pozostawia duży margines. Jeśli nie będziemy tego potrafili zrobić, nie powinno nas być tutaj.[20]

Vincenzo Sospiri dodał:

Mam nadzieję, że będziemy mogli zdobywać punkty pod koniec roku i jestem pewien, że nie będziemy mieli w trakcie sezonu problemów z kwalifikacjami[37].

T97/30 w wyścigach edytuj

 
Ricardo Rosset podczas Grand Prix Australii 1997

Podczas pierwszej sesji treningowej do Grand Prix Australii Rosset stracił do zwycięzcy, Jeana Alesiego, 8,5, a Sospiri 10 sekund[18]. Obaj kierowcy narzekali na problemy ze stabilnością pojazdu[20]. Druga sesja treningowa wypadła jeszcze gorzej: zwycięzcą tej sesji był Jacques Villeneuve, uzyskując czas 1:28,594. Najlepszy czas Rosseta wynosił 1:41,416, a Sospiriego – 1:44,286[20]. Zaczęto wówczas żartować z Loli, zadając pytanie, czy model T97/30 potrafiłby być szybszy od samochodów Formuły 3000[20].

Mimo to kierowcy podjęli próbę zakwalifikowania się do wyścigu. Villeneuve zdobył pole position z czasem 1:29,369, więc limit 107% konieczny do zakwalifikowania się do wyścigu wynosił 1:35,625. Nie zmieścili się w nim trzej kierowcy: Pedro Diniz z Arrowsa (1:35,972) oraz kierowcy Loli. Sospiri ustalił czas 1:40,972, a Rosset – 1:42,086[20]. Diniza dopuszczono wprawdzie do wyścigu, ale Sospiriego i Rosseta – nie[18].

Po niezakwalifikowaniu się Rosset był jednak optymistycznie nastawiony twierdząc, że zespół będzie starał się rozwijać samochód, a on postara się wypaść w „domu” jak najlepiej (następną eliminacją sezonu 1997 było Grand Prix Brazylii). Sospiri twierdził natomiast, że postęp będzie trudny i należy znaleźć więcej balansu i przyczepności[20].

Po katastrofalnych wynikach Loli w Australii, inżynierowie zespołu powrócili do siedziby zespołu, Huntingdon, by jak najlepiej przygotować samochód do kolejnego wyścigu w Brazylii. Natychmiast rozpoczęto prace nad nowymi częściami i nowymi obszarami rozwoju[20]. W Brazylii zespół dowiedział się, że MasterCard wycofało wsparcie. 26 marca Broadley ogłosił wycofanie się zespołu z mistrzostw, podając jako oficjalną przyczynę problemy techniczne i finansowe. Problemy finansowe wynikały z faktu, iż od listopada 1996 roku do marca 1997 roku zespół wydał sześć milionów funtów, a program „Club MasterCard” nie przynosił spodziewanych zysków[18]. W Brazylii zespół nie wziął udziału ani w treningach, ani w kwalifikacjach, przez całe Grand Prix zostając w garażu[39]. Po Grand Prix Brazylii zespół został definitywnie rozwiązany[20].

Dalsze losy modelu edytuj

Modelu T97/30 w sezonie 1998 planował użyć Zoran Stefanović, który zamierzał zgłosić swój zespół do mistrzostw Formuły 1. Pomysł ten nie doszedł jednak do skutku[40][41].

Modele oficjalnie oznaczone T97/30-1 i T97/30-2 (należące odpowiednio do Sospiriego i Rosseta) obecnie są własnością kanadyjskiej szkoły wyścigowej. T97/30-3 (samochód rezerwowy) jest własnością Martina Birrane’a, właściciela Loli, i znajduje się w muzeum na torze Mondello Park, a nieukończony model T97/30-4 znajduje się w fabryce Loli w Huntingdon[42][43].

Mimo niepowodzenia projektu T97/30, historyk sportów motorowych Sam Collins uważa, że samochód ten uchronił firmę Lola przed upadkiem w tamtym okresie[44].

Wyniki edytuj

Sezon Zespół Silnik Kierowcy Wyniki w poszczególnych eliminacjach Wyniki
kierowców 		Wyniki
konstruktora
                                  Punkty Pozycja Punkty Pozycja
1997 MasterCard Lola F1 Team Ford   Vincenzo Sospiri NZ NW – – – – – – – – – – – – – – – 0 NS 0 NS
  Ricardo Rosset NZ NW – – – – – – – – – – – – – – – 0 NS

Przypisy edytuj

  1. ↑ a b c d e f g h i j k l m Lola. chicanef1.com. [dostęp 2011-04-11]. (ang.).
  2. ↑ Grote Prijs van Nederland 1962 – Wyniki kwalifikacji. f1wm.pl. [dostęp 2011-04-11]. (pol.).
  3. ↑ 1962 > Kierowcy > Pozycje końcowe. f1wm.pl. [dostęp 2011-04-11]. (pol.).
  4. ↑ 1962 > Konstruktorzy > Zdobywane punkty. f1wm.pl. [dostęp 2011-04-11]. (pol.).
  5. ↑ Honda RA273. statsf1.com. [dostęp 2011-04-11]. (ang.).
  6. ↑ Honda RA300. statsf1.com. [dostęp 2011-04-11]. (ang.).
  7. ↑ a b Lola. statsf1.com. [dostęp 2011-04-11]. (ang.).
  8. ↑ Lola T370. chicanef1.com. [dostęp 2011-04-11]. (ang.).
  9. ↑ Hill – Grands Prix started 1975. statsf1.com. [dostęp 2011-04-11]. (ang.).
  10. ↑ Mattijs Diepraam: Moulin Rouge class. forix.autosport.com, 1999-02. [dostęp 2011-04-11]. (ang.).
  11. ↑ CONSTRUCTORS: HAAS/FORCE (FORMULA ONE RACE CAR ENGINEERING). grandprix.com. [dostęp 2011-04-11]. (ang.).
  12. ↑ Team Haas (USA) Ltd. chicanef1.com. [dostęp 2011-04-11]. (ang.).
  13. ↑ CONSTRUCTORS: MINARDI. grandprix.com. [dostęp 2011-04-11]. (ang.).
  14. ↑ a b c Whatever happened to Lola's F1 plans?. grandprix.com, 1996-02-29. [dostęp 2011-04-11]. (ang.).
  15. ↑ Lola Cars. allf1.info. [dostęp 2011-04-11]. (ang.).
  16. ↑ a b c d e Joe Saward: The Lola T97/30. grandprix.com, 1997-02-01. [dostęp 2011-04-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-11-06)]. (ang.).
  17. ↑ a b Lola T97/30. direita3.myweblive.net. [dostęp 2012-09-03]. (port.).
  18. ↑ a b c d e f g h i Historia. „F1 Racing”, s. 98, kwiecień 2006. Warszawa: Marka. ISSN 1732-7032. (pol.). 
  19. ↑ a b c d e f g Mastercard Lola T97/30. f1technical.net. [dostęp 2011-04-11]. (ang.).
  20. ↑ a b c d e f g h i j k l m MasterCard Lola. f1rejects.com. [dostęp 2011-04-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-12-28)]. (ang.).
  21. ↑ Lola débute avec seulement trente-cinq employés. „L'Automobile magazine”, s. 44, marzec 1997. Neuilly-sur-Seine: Société des Editions Techniques et Touristiques de France. ISSN 0758-6957. (fr.). 
  22. ↑ Lola doit recruter du personnel. „L'Automobile magazine”, s. 44, marzec 1997. Neuilly-sur-Seine: Société des Editions Techniques et Touristiques de France. ISSN 0758-6957. (fr.). 
  23. ↑ Stewart Grand Prix compte plus de cent employés. „L'Automobile magazine”, s. 43, marzec 1997. Neuilly-sur-Seine: Société des Editions Techniques et Touristiques de France. ISSN 0758-6957. (fr.). 
  24. ↑ a b Ford ZETEC-R [online], allf1.info [dostęp 2011-04-11] [zarchiwizowane z adresu 2005-10-23] (ang.).
  25. ↑ a b Ford Cosworth. statsf1.com. [dostęp 2011-04-11]. (ang.).
  26. ↑ CONSTRUCTORS: STEWART GRAND PRIX). grandprix.com. [dostęp 2011-04-11]. (ang.).
  27. ↑ Lola loue ses moteurs à Ford Cosworth. „Sport Auto”, s. 130, marzec 1997. Paryż: Mondadori. ISSN 0151-6353. (fr.). 
  28. ↑ Lola manque de moteurs. „Sport Auto”, s. 125, kwiecień 1997. Paryż: Mondadori. ISSN 0151-6353. (fr.). 
  29. ↑ a b c d „Lola”. W: Sam Collins: Unraced... Formula One's lost cars. Veloce Publishing, 2007, s. 40. ISBN 978-18458-4084-6.
  30. ↑ Lola, à contre-courant, choisi une boîte transversale. „Sport Auto”, s. 138, marzec 1997. Paryż: Mondadori. ISSN 0151-6353. (fr.). 
  31. ↑ a b c Lola T97 Technical Specifications. at-speed.co.uk. [dostęp 2011-04-11]. (ang.).
  32. ↑ a b Ricardo Rosset – Full Biography. f1rejects.com. [dostęp 2011-04-11]. (ang.).
  33. ↑ a b Vincenzo Sospiri – Full Biography. f1rejects.com. [dostęp 2011-04-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-06-06)]. (ang.).
  34. ↑ Mattijs Diepraam: Major championships of 1997. autosport.com. [dostęp 2011-04-11]. (ang.).
  35. ↑ Ricardo Rosset. f1wm.pl. [dostęp 2011-04-11]. (pol.).
  36. ↑ DRIVERS: RICARDO ROSSET. grandprix.com. [dostęp 2011-04-11]. (ang.).
  37. ↑ a b c Lola Plays The Right Card. at-speed.co.uk. [dostęp 2011-04-11]. (ang.).
  38. ↑ Modifications de la Lola T97/30. „L'Automobile magazine”, s. 43, kwiecień 1997. Neuilly-sur-Seine: Société des Editions Techniques et Touristiques de France. ISSN 0758-6957. (fr.). 
  39. ↑ Lola. f1seasonreview.com, 2010-02-08. [dostęp 2012-09-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-10-12)]. (ang.).
  40. ↑ Mattijs Diepraam, „Uechtel”, Rafael Reyna, Leo Breevoort: Grand Prix cars that never raced. autosport.com. [dostęp 2011-04-11]. (ang.).
  41. ↑ „KeLta”: Versenyautók, melyek sohasem versenyeztek (2. rész). mcsatorna.hu, 2009-01-09. [dostęp 2012-09-03]. (węg.).
  42. ↑ „Lola”. W: Sam Collins: Unraced... Formula One's lost cars. Veloce Publishing, 2007, s. 38, 41. ISBN 978-18458-4084-6.
  43. ↑ „Chassis list”. W: Sam Collins: Unraced... Formula One's lost cars. Veloce Publishing, 2007, s. 122. ISBN 978-18458-4084-6.
  44. ↑ „Lola”. W: Sam Collins: Unraced... Formula One's lost cars. Veloce Publishing, 2007, s. 41. ISBN 978-18458-4084-6.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Lola_T97/30&oldid=64608876”