Wikipedia

Ludwik Wertenstein

polski fizyk

Ludwik Wertenstein (ur. 16 kwietnia 1887 w Warszawie, zm. 18 stycznia 1945 w Budapeszcie[1][2]) – polski fizyk, uczeń i asystent Marii Skłodowskiej-Curie, kierownik Pracowni Radiologicznej TNW, uznawanej za zalążek Instytutu Badań Jądrowych, współzałożyciel Polskiego Towarzystwa Fizycznego; odkrywca zjawiska niesprężystych zderzeń neutronów i badacz próżni[1][3][4][5][6].

Ludwik Wertenstein
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

16 kwietnia 1887
Warszawa

Data i miejsce śmierci

18 stycznia 1945
Budapeszt

Zawód, zajęcie

fizyk

Narodowość

polska

Tytuł naukowy

profesor

Alma Mater

Uniwersytet Paryski, Paryż

Pracodawca

Pracownia Radiologiczna TNW,
Wolna Wszechnica Polska

Życiorys edytuj

Dzieciństwo i młodość edytuj

Urodził się 16 kwietnia 1887 roku w Warszawie, w zasymilowanej żydowskiej rodzinie Jakuba, lekarza[7], i Stefanii z Landów. Był bratem Marii Werten-Wertenstein (ur. 1895), artystki malarki[8]. Po ukończeniu szkoły średniej (II Gimnazjum w Warszawie, 1897–1904)[9] rozpoczął studia na Wydziale Matematycznym Carskiego Uniwersytetu Warszawskiego[9]. W 1905 r. został wyrzucony z uczelni za udział w demonstracji patriotycznej[8][7]. W tym samym roku wyjechał do Francji, gdzie studiował jako wolny słuchacz na Faculté des Sciences, w 1908 uzyskał licencjat na Sorbonie i został asystentem Marii Skłodowskiej-Curie[9]. W jej laboratorium zajmował się odrzutem atomu promieniotwórczego pod wpływem emisji z niego cząstki alfa[9].

Kariera naukowa edytuj

Po doktoracie w 1913 roku został delegowany przez Marię Skłodowską-Curie – wraz z drugim spośród jej najzdolniejszych asystentów-Polaków, Janem Kazimierzem Danyszem – do Warszawy, gdzie wspólnie tworzyli Pracownię Radiologiczną Towarzystwa Naukowego Warszawskiego im. Mirosława Kernbauma przy ul. Śniadeckich 8[7][9]. Jej kierownictwo zgodziła się objąć Maria Skłodowska-Curie, równocześnie polecając J.K. Danysza na swojego zastępcę w Warszawie i Ludwika Wertensteina na asystenta[10]. Po śmierci Danysza na froncie w sierpniu 1914 roku Wertenstein przejął jego zadania i kierował Pracownią do początku II wojny światowej[9].

Od 1915 roku był też wykładowcą Wolnej Wszechnicy Polskiej; kierował w niej katedrą i Zakładem Fizyki Atomów. Dyplomy magisterskie uczelni nie były uznawane przez polski rząd, ale w odróżnieniu od innych szkół uczelnia nie miała ograniczeń dotyczących przyjmowania studentów Żydów[7]. Ze względu na żydowskie pochodzenie Wertenstein napotykał na przeszkody ze strony rządu, odmawiano mu m.in. finansowania badań[7]. Wraz z kilkoma współpracownikami prowadził w trudnych warunkach[a] pionierskie prace w dziedzinie fizyki i chemii jądrowej w Polsce[b][1][3][11].

Pod jego kierunkiem Marian Danysz i Michał Żyw w 1934 roku dokonali odkrycia nowych promieniotwórczych izotopów: radiofluoru i radioskandu[9]. W 1934 roku we współpracy z Danyszem, Rotblatem i Żywem odkrył nieelastyczne (niesprężyste) zderzenia neutronów. W 1938 roku wspólnie z Andrzejem Sołtanem zbadał izomerię jądra bromu 80[9]. Tuż po wybuchu II wojny światowej zakończył pisanie artykułu o gazowych produktach rozszczepienia uranu, artykuł ukazał się w czasopiśmie „Nature”[9].

Utrzymywał kontakty naukowe nie tylko z paryskim ośrodkiem Marii Skłodowskiej-Curie, lecz również z zespołem Ernesta Rutherforda w Cambridge, gdzie przebywał w latach 1925–1927. Nawiązał współpracę z Jamesem Chadwickiem, Johnem Cockroftem i innymi najwybitniejszymi wówczas naukowcami. Dzięki tym kontaktom i umiejętności skupiania wokół siebie utalentowanych, ambitnych współpracowników stworzył pierwszą w Polsce szkołę fizyki jądrowej[3]. Był też jednym z założycieli Polskiego Towarzystwa Fizycznego (1921)[9]. Prowadził aktywną popularyzację wiedzy, a zwłaszcza fizyki jądrowej[9]. Publikował felietony popularyzujące fizykę w dzienniku „Kurier Poranny”; zbiór tekstów ukazał się potem jako książka pod tytułem Pochwała fizyki[9]. Opublikował setki artykułów i wiele książek[3]. Miał umiejętność przedstawiania osiągnięć nauki przystępnie, piękną polszczyzną[6]; jego przemówienia „były okrasą zjazdów fizyków polskich”[3].

Okres II wojny światowej edytuj

Po wybuchu II wojny światowej Wertenstein postanowił ukryć promieniotwórczy preparat radowy z Pracowni Radiologicznej Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, aby nie mógł on posłużyć nazistom do prac nad bombą atomową[12]. Najpierw przechowywał go w swoim domu w Turczynku (Milanówek) przy ul. Brwinowskiej. Potem o pomoc poprosił prof. Wacława Wernera, który w 1941 roku preparat ukrył w piwnicy swojego domu w Brwinowie przy ul. Słonecznej 3[13]. W kwietniu 1947 roku Wacław Werner zwrócił preparat Towarzystwu[7], a w 1999 roku na ścianie domu odsłonięto tablicę upamiętniającą ukrycie radu w czasie okupacji hitlerowskiej.

Z uwagi na żydowskie pochodzenie Wertenstein musiał się ukrywać[7]. Zakończone niepowodzeniem próby umożliwienia wyjazdu Wertensteina z okupowanej Polski podejmowali m.in. Niels Bohr i James Chadwick[7]. Udało mu się przetrwać w podziemiu do 1944 roku dzięki pomocy fizyków: Wacława Wernera, Mariana Mięsowicza, Jana Weyssenhoffa[7]. W 1944 roku z pomocą Mariana Mięsowicza przedostał się na Węgry[7]. W Budapeszcie składał bez powodzenia wnioski o wizy do ambasad Szwecji i Szwajcarii.

Zginął 18 stycznia 1945 w czasie oblężenia Budapesztu[6], niosąc chleb dla rannego i przechodząc przez most Elżbiety, trzy i pół tygodnia przed wyzwoleniem miasta[7]. Przyczyna śmierci nie jest jasna, świadkowie nie są zgodni, czy zginął od odłamka, czy od miny[7]. Dwa dni przed śmiercią ukończył swój ostatni artykuł na temat promieniowania kosmicznego[7].

Materiały archiwalne Ludwika Wertensteina znajdują się w PAN Archiwum w Warszawie pod sygnaturą III-25[14].

Życie prywatne edytuj

Był żonaty z Matyldą, córką Jerzego Meyera, miał z nią dwoje dzieci: Wandę i Piotra[15]. Krytyk i teoretyk teatru Jan Kott był jego siostrzeńcem, synem jego siostry Kazimiery[7].

Uwagi edytuj

  1. ↑ W trudnych latach duże znaczenie miał fakt, że Ludwik Wertenstein rezygnował z pobierania pensji, a nawet niejednokrotnie sam sponsorował badania (z przemówienia Wilhelma Billiga (Pełnomocnika Rządu do Spraw Wykorzystania Energii Jądrowej) na posiedzeniu Polskiego Towarzystwa Fizycznego, Warszawa, 28 maja 1965 r.)[3].
  2. ↑ Na XXXV Zjeździe Fizyków Polskich w Białymstoku prof. Andrzej Kajetan Wróblewski (Instytut Fizyki Doświadczalnej UW) przedstawił referat nt. Fizyka w Polsce wczoraj, dziś i jutro – krótką charakterystykę fizyki w Polsce XX w. Zaprezentował wskaźniki bibliometryczne, liczby dotyczące stopni i tytułów naukowych oraz liczby studentów fizyki. W podsumowaniu ocenił wkład Polaków w światową fizykę XX w., wyodrębniając przede wszystkim – poza Marią Skłodowską-Curie (która w światowych zestawieniach jest wymieniana jako obywatelka francuska) – czterech fizyków, którzy dokonali odkryć na miarę Nagrody Nobla: Mariana Smoluchowskiego, Mariana Danysza, Jerzego Pniewskiego i Karola Olszewskiego. Wśród osiemnastu mniej zasłużonych, którzy jednak wnieśli bardzo poważny wkład do rozwoju fizyki i w pewnym okresie należeli do liderów światowej fizyki (i których nazwiska są wymieniane w syntetycznych obcojęzycznych historycznych opracowaniach) znalazł się Ludwik Wertenstein. W tej samej grupie prof. Andrzej Kajetan Wróblewski wymienił fizyków takich jak: Czesław Białobrzeski, Tadeusz Godlewski, Leopold Infeld, Aleksander Jabłoński, Mieczysław Jeżewski, Marian Mięsowicz, Władysław Natanson, Henryk Niewodniczański, Arkadiusz Piekara, Stefan Pieńkowski, Wojciech Rubinowicz, Andrzej Sołtan, Leonard Sosnowski, Zdzisław Szymański, August Witkowski, Mieczysław Wolfke, Konstanty Zakrzewski[1][3][11].

Przypisy edytuj

  1. ↑ a b c d Wertenstein Ludwik. W: Wielka encyklopedia powszechna PWN. T. 12: Usan–Ż. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1969, s. 195.
  2. ↑ Wertenstein Ludwik, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2023-03-24].
  3. ↑ a b c d e f g Wilhelm Billig: W dwudziestą rocznicę śmierci Ludwika Wertensteina. [dostęp 2012-09-02]. (pol.).
  4. ↑ Wertenstein Ludwik. portalwiedzy.onet.pl na podstawie Popularnej Encyklopedii Powszechnej Wydawnictwa Fogra. [dostęp 2012-08-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)]. (pol.).
  5. ↑ Jan Pluta: Polscy pionierzy badań jądrowych. www.if.pw.edu.pl. [dostęp 2012-09-02]. (pol.).
  6. ↑ a b c Ludwik Wertenstein (16.04.1887–18.1.1945). [w:] Baza wiedzy i baza informacji. Biografie [on-line]. www.pierwszyportal.pl. [dostęp 2012-08-31]. (pol.).
  7. ↑ a b c d e f g h i j k l m n Górlikowski 2018 ↓.
  8. ↑ a b Stanisław Łoza (red.): Czy wiesz kto to jest? Uzupełnienia i sprostowania. Warszawa: 1939, s. 337. [dostęp 2021-11-26].
  9. ↑ a b c d e f g h i j k l akw 2015 ↓, s. 378.
  10. ↑ Ignacy Stroiński: Jan Kazimierz Danysz. W czterdziestą rocznicę śmierci. www.ifpan.edu.pl. [dostęp 2012-09-02]. (pol.).
  11. ↑ a b Andrzej Kajetan Wróblewski (Instytut Fizyki Doświadczalnej UW): Fizyka w Polsce wczoraj, dziś i jutro. labfiz.uwb.edu.pl. [dostęp 2012-08-31]. (pol.).
  12. ↑ Prof. Ludwik Wertenstein: fizyk, który ukrył rad przed Niemcami. Wiedział, że może posłużyć do prac nad bombą atomową [online], wyborcza.pl [dostęp 2019-12-18] (pol.).
  13. ↑ W ogrodzie państwa Wernerów [online], www.brwinow.pl [dostęp 2019-12-18].
  14. ↑ Spis inwentarzy, Polska Akademia Nauk Archiwum w Warszawie, [dostęp 2024-01-03].
  15. ↑ Stanisław Domoradzki, Zofia Pawlikowska-Brożek, O pewnych dokumentach z Archiwum Kapicy dotyczących pobytu Stanisława Natansona i Piotra Wertensteina w łagrach sowieckich, „Prace Komisji Historii Nauki PAU”, XI, 2012, s. 128 [dostęp 2017-12-27].

Bibliografia edytuj

Linki zewnętrzne edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ludwik_Wertenstein&oldid=72393338”