Wikipedia

Macierzanka zwyczajna

Macierzanka zwyczajna[4] (Thymus pulegioides L.) – gatunek rośliny należący do rodziny jasnotowatych. Znana też jako macierzanka jajowata[5]. Ten aromatyczny, niski półkrzew występuje na rozległych obszarach Europy, a jako introdukowany także w Ameryce Północnej i Nowej Zelandii. W Polsce jest pospolity. Rośnie w miejscach słonecznych, w murawach i na skałach, źle znosi zacienienie. Jest jednym z trzech gatunków macierzanek cenionych jako rośliny przyprawowe oraz lecznicze (poza macierzanką zwyczajną podobnie stosowana jest macierzanka piaskowa i tymianek). Gatunek ten bywa także uprawiany jako roślina ozdobna.

Macierzanka zwyczajna
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

jasnotowce

Rodzina

jasnotowate

Rodzaj

macierzanka

Gatunek

macierzanka zwyczajna

Nazwa systematyczna
Thymus pulegioides L. 1753
Sp. pl. 2:592. 1753[3]
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Rozmieszczenie geograficzne edytuj

Naturalny zasięg macierzanki zwyczajnej obejmuje większą część Europy: od Wielkiej Brytanii na wschód przez Danię, Norwegię i Szwecję, na południe przez Litwę, Łotwę i Estonię i dalej po Ukrainę. Na południu zasięg obejmuje teren od Bułgarii, przez Albanię, Włochy, Francję, po Hiszpanię i Portugalię[6]. Gatunek jest notowany jako obcy (uciekinier z upraw[7]) we florze Kanady (prowincje: Kolumbia Brytyjska, Manitoba, Nowy Brunszwik, Ontario, Wyspa Księcia Edwarda, Quebec) oraz Stanów Zjednoczonych (stany: Connecticut, Delaware, Massachusetts, Maine, Michigan, Karolina Północna, New Hampshire, Nowy Jork, Oregon, Pensylwania, Rhode Island, Wirginia, Wirginia Zachodnia, Vermont)[8]. Jako zdziczały rośnie też w Nowej Zelandii[9].

W Polsce gatunek jest rozpowszechniony niemal w całym kraju, przy czym pospolicie spotykany jest w części południowej. Lokalnie na Mazowszu, Podlasiu i w pasie nadmorskim bywa rzadki[10].

Morfologia edytuj

Pokrój
Półkrzew dorastający do 10–20 cm wysokości[11][12] (rzadko do 50 cm[13][14]), tworzący darnie[13]. Łodygi przeważnie wzniesione lub podnoszące się, czerwonawo nabiegłe, wyraźnie czterokanciaste, owłosione tylko na kantach[12]. Ściany łodygi między kantami są nagie i często nieco wklęsłe. Włoski na kantach krótkie, odgięte łukowato w dół[14].
Liście
Ulistnienie nakrzyżległe, liście osadzone po dwa w węźle, krótkoogonkowe. Blaszka liściowa długości 5–10 mm (rzadko do 18 mm[13]) i szerokości 0,5–5 mm, jajowata, całobrzega, prawie naga, tylko na brzegach orzęsiona. Wierzchnia strona blaszki jest matowa lub lekko błyszcząca, z widocznymi kropkami. Użyłkowanie liścia jest otwarte, od żyłki głównej odchodzą w odstępach żyłki drugiego rzędu[7].
Kwiaty
Małe, od różowych do czerwonawych i fioletowych, rzadko białe. Rosną w ciasnych nibyokółkach formując na szczycie łodygi główkowaty lub wydłużony kwiatostan, przy czym dolne nibyokółki często są oddzielone. Kwiatostan osiąga od 1 do 15 cm długości. Kwiaty mają jedną płaszczyznę symetrii. Kielich długości 3–4 mm, wąsko dzwonkowaty, dwuwargowy, brzegiem orzęsiony, koloru od zielonego do czerwonego. Górna warga kielicha trójząbkowa, ząbki wąsko trójkątne. Dolna warga z dwoma wąskimi ząbkami. Korona kwiatu nieregularna, długości ok. 6 mm, zrosłopłatkowa, dwuwargowa, owłosiona. Górna warga korony płaska, na końcu karbowana. Dolna warga trójząbkowa, ze środkowym ząbkiem większym niż boczne. Pręciki 4 (dwa dłuższe i dwa krótsze), wystające z korony, wolne, o różowych, czerwonawych lub purpurowych pylnikach. Słupek złożony z dwóch zrośniętych owocolistków, na szczycie rozwidlony[12][7].
Owoce
Czteroczęściowa rozłupnia, rozpadająca się na cztery rozłupki kulistawe do jajowatych o długości 0,6–0,8 mm[15]. Nasiona nieowłosione[7], o łupinie gładkiej lub ziarnistej, brązowej do ciemnobrązowej[15].
  •  
    Liście
  •  
    Kwiaty
  •  
    Łodyga
  •  
    Przekrój łodygi
Gatunki podobne
Bywa trudna do odróżnienia od macierzanki piaskowej (Thymus serpyllum). Macierzanka zwyczajna jest od niej wyższa, łodygi ma bardziej wyprostowane i wszystkie pędy kończą się kwiatostanami[12]. Łodygi są przy tym ostro 4-kanciaste i owłosione tylko na brzegach, podczas gdy u macierzanki piaskowej (i innych dziko występujących w Polsce macierzanek) łodyga jest zaokrąglona i owłosiona dookoła[16].

Biologia edytuj

Rozwój
Zimozielony półkrzew[11], chamefit. W zależności od miejsca występowania kwitnie od czerwca do sierpnia[11] lub nawet od maja do października. Kwiaty są obupłciowe, zapylane przez owady[11]. Pylniki otwierają się i uwalniają pyłek przez szczeliny biegnące wzdłużnie. Słupek jest górny, zrosłoowockowy, złożony z dwóch owocolistków. Sok rośliny jest klarowny i wodnisty[7].
Cechy fitochemiczne
Olejek eteryczny znajdujący się w nadziemnych częściach roślin zawiera różne składniki dominujące w zależności od chemotypu. Wyróżniono olejki, w których głównymi składnikami były: tymol, karwakrol/γ-terpinen/p-cymen, linalol, geranial/geraniol/neral i octan terpinylu[17]. Spośród flawonoidów zawiera eriodiktiol, pochodne kwasu kawowego oraz flawon – 7-O-glukozyd luteoliny[18]. Podobnie jak tymianek zawiera antocyjanidyny – cyjanidyny, czym różni się od pozostałych macierzanek[19]. Najbardziej aromatyczne są rośliny rosnące w miejscach dobrze nasłonecznionych[20].

Ekologia edytuj

 
Murawa z macierzanką zwyczajną koło miejscowości Poteč w Czechach

Wymagania siedliskowe edytuj

Macierzanka ta rośnie na słonecznych, suchych miejscach, na ubogich łąkach i pastwiskach, przydrożach, skarpach i skałach. Poza naturalnymi stanowiskami utrzymuje się także jako pozostałość po uprawie, na trawnikach czy w parkach. Mimo to nie rozprzestrzenia się zbyt chętnie w środowisku antropogenicznym. Rośnie zwykle na glebach wapiennych, toleruje odczyn kwaśny, neutralny lub zasadowy. Nie toleruje zacienienia[11][12]. W górach sięga po piętro regla dolnego[13], rzadko po piętro subalpejskie[21].

Oddziaływania międzygatunkowe edytuj

Wypasanie owiec w miejscach, gdzie rośnie macierzanka zwyczajna, jest dla niej korzystne, ponieważ zwierzęta unikają tego gatunku, równocześnie zgryzając roślinność konkurencyjną[12].

Grzyby z gatunku Puccinia thymi (Fuckel) P. Karst., należące do rodziny rdzowatych, pasożytują na łodygach macierzanki zwyczajnej[22].

Rośliny tego gatunku są ważnym źródłem pokarmu dla wielu bezkręgowców. Obecność tego gatunku determinuje m.in. występowanie modraszka ariona, dla którego jest rośliną żywicielską, zarówno na etapie larwalnym, jak i po przepoczwarzeniu[23].

W fitosocjologii ma status gatunku wyróżniającego dla związków zespołów Vicio lathyroidis-Potentillion argenteae i Violion caninae oraz gatunku charakterystycznego dla zespołu przelotu pospolitego i koniczyny pagórkowej (Anthyllidi-Trifolietum montani)[24].

Systematyka i zmienność edytuj

Gatunek opisany został przez Karola Linneusza w Species Plantarum w 1753 roku[25] (jako lektotyp wskazany został jeden z okazów zbieranych przez Linneusza)[26]. Zaliczany jest do sekcji Serpyllum[26]. W obrębie gatunku tradycyjnie wyodrębniano podgatunki różniące się takimi cechami morfologicznymi jak długość liści, proporcja długości do szerokości liści i długość kwiatostanu. Eksperyment, w którym wegetatywnie namnażano rośliny różnych podgatunków, wykazał, że cechy uważane za diagnostyczne w istocie zależą od warunków środowiskowych i nie mają podstaw genetycznych[27]. W efekcie uznaje się obecnie, że jest to polimorficzny gatunek, w obrębie którego można wyróżnić co najwyżej różne odmiany[26]. Ze względu na złożoną systematykę rodzaju i wyróżniane liczne różne taksony wewnątrzgatunkowe lista synonimów jest bardzo długa[26][3].

Krzyżuje się często z Thymus serpyllum, tworząc mieszańce o nazwie Thymus × oblongifolius Opiz[16], poza tym z: Thymus pycnotrichus (Uechtr.) Ronniger tworząc Thymus × henryi Ronniger, 1924[28], T. alpestris, T. austriacus, T. carpaticus, T. glabrescens, T. kosteleckyanus, T. marschallianus i T. pulcherrimus[14]. Wciąż uznawany za takson mieszańcowy jest Thymus × citriodorus (Pers.) Schreb. – efekt skrzyżowania macierzanki zwyczajnej z macierzanką tymiankiem Thymus vulgaris[29]. W 2005 roku wnioskowano o uznanie tego taksonu za odrębny gatunek na podstawie analizy DNA[30].

Zastosowanie edytuj

Roślina lecznicza edytuj

Surowiec zielarski
Surowcem zielarskim jest ziele, które zawiera olejek eteryczny, flawony, fitoncydy, dużo garbników i inne substancje[20].
Zbiór i suszenie
Ziele można pozyskiwać do bezpośredniego użytku przez cały rok, jeśli przeznaczone jest do suszenia, zaleca się zbiór na początku kwitnienia[11]. Ścina się nożycami nie zdrewniałe pędy kwiatowe i po usunięciu zanieczyszczeń suszy w cieniu. Suszone ziele należy chronić przed światłem i przechowywać w szczelnie zamkniętych naczyniach[20]. Olejek pozyskiwany jest z suszu przez destylację wodną[31].
Działanie i zastosowanie
W medycynie ludowej roślina wykorzystywana była na różne sposoby, w tym jako składnik lekarstwa na kaszel[12]. Działa silnie odkażająco i jest zalecana jako środek wykrztuśny[11] oraz wiatropędny[20]. Olejek i jego składniki wykazują działanie przeciwgrzybiczne w stosunku do grzybów istotnych klinicznie, w tym przedstawicieli Candida, Aspergillus i dermatofitów[31]. Skuteczność działania przeciwgrzybicznego olejków od roślin różnych chemotypów jest wyraźnie odmienna[17]. W warunkach in vitro stwierdzono także działanie antyseptyczne olejku z macierzanki zwyczajnej zarówno wobec bakterii Gram-dodatnich, jak i Gram-ujemnych, przy czym szczególnie wyraźny był efekt synergiczny w przypadku stosowania wraz z antybiotykami. Stwierdzono, że zastosowanie preparatów z olejkiem macierzanki zwyczajnej w leczeniu zakażeń mogłoby pozwolić na zmniejszenie dawki leków stosowanych w antybiotykoterapii[32].

Roślina przyprawowa edytuj

Przyprawę stanowi świeże lub suszone ziele zebrane na początku kwitnienia, najlepiej przed rozwinięciem się kwiatów[11]. Najbardziej aromatyczne są rośliny rosnące na stanowiskach silnie nasłonecznionych[20]. Macierzanka zwyczajna może stanowić składnik mieszanek przyprawowych, dodatek do zup i sosów mięsnych, warzyw, grzybów czy cukinii[11]. Ma bardzo aromatyczny zapach i korzenny, gorzki smak[20]. Jest przyprawą używaną przede wszystkim w kuchni śródziemnomorskiej, bardzo zbliżoną do tymianku, stosowaną podobnie i tak jak to ziele nadaje się szczególnie do przyprawiania potraw tłustych i ciężkostrawnych. Stare księgi zielarskie radzą dodawać macierzankę do potraw mięsnych i rybnych, ponieważ regulować ma trawienie[20].

Roślina ozdobna edytuj

 
Roślina jest bardzo dekoracyjna podczas intensywnego kwitnienia

Sadzona w ogrodach, ceniona za walory zapachowe oraz kwiaty wabiące owady. W sprzedaży dostępnych jest szereg odmian uprawnych o ozdobnych liściach, m.in.[33][34]:

  • T. pulegioides 'Aureus' – liście jasnożółte, dorasta do 20 cm wysokości, stanowiska nasłonecznione;
  • T. pulegioides 'Foxley' – o szerszych, zielono-białych liściach, osiąga wysokość 10 cm;
  • T. pulegioides 'Sir John Lawes';
  • T. pulegioides 'Archer's Gold';
  • T. pulegioides 'Bertram Anderson' – niska, płożąca się odmiana (5–7 cm), liście jasnozielone latem, jasnożółte z czerwonymi końcówkami jesienią i zimą[35];
  • T. pulegioides 'Goldentime';
  • T. pulegioides 'Golden Dwarf'.

Inne zastosowania edytuj

Olejek eteryczny pozyskiwany z liści jest również stosowany w przemyśle perfumeryjnym i produkcji płynu do płukania ust[11].

Jest to dobra roślina miododajna, chociaż w mniejszym stopniu niż macierzanka piaskowa[36].

Uznawana była także za roślinę magiczną – miała pomagać kobietom przyciągnąć męża oraz wspomagać egzorcyzmy[12].

Uprawa edytuj

Roślinom uprawianym należy zapewnić stanowisko w pełni nasłonecznione, najlepiej na przepuszczalnej, wapiennej glebie. Uprawa udaje się również w miejscach suchych, na murkach, w ogródkach skalnych, a także między kamieniami ogrodowych ścieżek (toleruje lekkie wydeptywanie). Macierzanka zwyczajna nie lubi mokrych stanowisk, zwłaszcza w zimie. Warstwa żwiru wokół roślin pomaga chronić liście przed wilgotną glebą[11].

Gatunek w uprawie rozmnażany jest przez wysiew nasion wiosną do inspektu lub jesienią w szklarni. Siewki należy rozsadzić do pojemników i wysadzać do gruntu późną wiosną lub wczesnym latem, po ostatnich prognozowanych przymrozkach. Podział kępy wykonuje się wiosną lub jesienią, przy czym duże fragmenty można wysadzać od razu w docelowe miejsce, zaś mniejsze warto najpierw przetrzymać w pojemnikach w inspekcie lub szklarni w lekkim zacienieniu, aż podrosną. Następnie wysadzić latem lub kolejnej wiosny[11].

Przypisy edytuj

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-31] (ang.).
  3. ↑ a b Thymus pulegioides L.. [w:] The Plant List (2013). Version 1.1. [on-line]. [dostęp 2015-05-20].
  4. ↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
  5. ↑ Jakub Mowszowicz: Pospolite rośliny naczyniowe Polski. Wyd. czwarte. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 380. ISBN 83-01-00129-1.
  6. ↑ Taxon: Thymus pulegioides L.. [w:] USDA, ARS, National Genetic Resources Program. Germplasm Resources Information Network (GRIN) [on-line]. National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. [dostęp 2011-01-02]. (ang.).
  7. ↑ a b c d e Thymus pulegioides L.: lemon thyme. [w:] Go Botany [on-line]. New England Wild Flower Society. [dostęp 2015-05-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-05-18)]. (ang.).
  8. ↑ Thymus pulegioides. [w:] NatureServe Explorer: An Online Encyclopedia of Life. Version 7.1 [on-line]. Nature Serve, 2015. [dostęp 2015-05-02]. (ang.).
  9. ↑ Thymus pulegioides L.. [w:] Flora of New Zealand [on-line]. Landcare Research. [dostęp 2015-05-20].
  10. ↑ Adam Zając, Maria Zając (red.): Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001, s. 554. ISBN 83-915161-1-3.
  11. ↑ a b c d e f g h i j k l Thymus pulegioides – L.. [w:] Plants For A Future [on-line]. [dostęp 2015-05-10]. (ang.).
  12. ↑ a b c d e f g h Broad-leaved Thyme: Thymus pulegioides. [w:] NatureGate [on-line]. 2015. [dostęp 2015-05-16]. (ang.).
  13. ↑ a b c d Martin Červenka: Świat roślin, skał i minerałów. Przekład ze słowackiego: Ewa Siatkowska, Adela Kaszak. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne., 1990.
  14. ↑ a b c Bogumił Pawłowski (red.): Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. Tom XI. Warszawa, Kraków: PAN, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1967, s. 193-198.
  15. ↑ a b Vít Bojnanský, Agáta Fargašová: Atlas of Seeds and Fruits of Central and East-European Flora: The Carpathian Mountains Region. Dordrecht: Springer, 2007, s. 585. ISBN 978-1-4020-5361-0.
  16. ↑ a b Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998, s. 397. ISBN 83-01-12218-8.
  17. ↑ a b Kristina Loziene, Jurgita Sakalyte, Algimantas Paskevicius, Petras R. Venskutonis. Anti- Candida activity of Thymus pulegioides ( Lamiaceae ) essential oils depends on the plant chemotype. „Herba Polonica”. 54, 4, s. 79-92, 2008. 
  18. ↑ Pereira, Olívia R.; Afonso, Andrea F.; Domingues, Vasco; Cardoso, Susana M.: Thymus zygis and Thymus pulegioides as a source of phenolic compounds. [w:] 62nd International Congress and Annual Meeting of the Society-of-Medicinal-Plant-and-Natural-Product-Research. Guimarães. [on-line]. 2014. s. 1475-1475. [dostęp 2015-05-20].
  19. ↑ Elisabeth Stahl-Biskup, Francisco Saez: The Genus Thymus. CRC Press, 2003, s. 148. ISBN 0-203-21685-7.
  20. ↑ a b c d e f g Bohumir Hlava, Dagmar Lanska: Rośliny przyprawowe. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1983, s. 242. ISBN 83-09-00456-7.
  21. ↑ Bob Gibbons, Peter Brough: Atlas roślin Europy Północnej i Środkowej. Warszawa: Multico, 1995, s. 218. ISBN 83-7073-080-9.
  22. ↑ Thymus pulegioides — Details. [w:] Encyclopedia of Life [on-line]. [dostęp 2015-05-02]. (ang.).
  23. ↑ L. Spitzer, J. Benes, J. Dandova, V. Jaskova, M. Konvicka. The Large Blue butterfly, Phengaris (Maculinea) arion, as a conservation umbrella on a landscape scale: The case of the Czech Carpathians. „Ecological Indicators”. 9 (6), s. 1056–1063, 2009. [dostęp 2015-05-17]. 
  24. ↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, s. 120, 127, 136. ISBN 83-01-13520-4.
  25. ↑ Thymus pulegioides L.. [w:] International Plant Names Index [on-line]. [dostęp 2015-05-10]. (ang.).
  26. ↑ a b c d Pavol Martonfi. Nomenclatural survey of the genus Thymus sect. Serpyllum from Carpathians and Pannonia. „Thaiszia – J. Bot., Košice”. 7, s. 111-181, 1997. 
  27. ↑ K. Ložiene. Instability of morphological features used for classification of Thymus pulegioides infraspecific taxa. „Acta Botanica Hungarica”. 48, 3-4, s. 345-360, 2006. DOI: 10.1556/ABot.48.2006.3-4.9. 
  28. ↑ Thymus × henryi Ronniger. [w:] International Plant Names Index [on-line]. [dostęp 2015-05-10]. (ang.).
  29. ↑ Thymus × citriodorus (Pers.) Schreb.. [w:] The Plant List (2013). Version 1.1. [on-line]. [dostęp 2015-07-11].
  30. ↑ Thymus citriodorus. „Plant Heritage”. 12 (2), 2005. [dostęp 2015-05-10]. (ang.). 
  31. ↑ a b E. Pinto. Antifungal activity of the essential oil of Thymus pulegioides on Candida, Aspergillus and dermatophyte species. „Journal of Medical Microbiology”. 55 (10), s. 1367–1373, 2006-10-01. Microbiology Society. DOI: 10.1099/jmm.0.46443-0. ISSN 0022-2615. [dostęp 2015-05-10]. (ang.). 
  32. ↑ Dragoljub L. Miladinović, Budimir S. Ilić, Ljiljana C. Miladinović, Branislava D. K Ocić, Vojislav M. Ćirić, Vesna P. Stankov-Jovanović, Olga G. Cvetković. Antibacterial Activity of Thymus pulegioides Essential Oil and its Synergistic Potential with Antibiotics: A Chemometric Approach. „Recent Progress in Medicinal Plants Vol. 38:Essential Oils III and Phytopharmacology”, s. 101-136, 2013. 
  33. ↑ Search results for Thymus pulegioides. The Royal Horticultural Society. [dostęp 2023-05-13]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ang.).
  34. ↑ Macierzanka zwyczajna: Thymus pulegioides "Foxley". [dostęp 2015-05-10].
  35. ↑ Thymus pulegioides ‘Bertram Anderson’: Creeping Thyme. [w:] Perennials.com [on-line]. [dostęp 2015-05-17]. (ang.).
  36. ↑ Mieczysław Lipiński: Pożytki pszczele. Warszawa: Powszechne Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 2010, s. 136. ISBN 978-83-09-99024-6.

Linki zewnętrzne edytuj

  • Thymus pulegioides. [w:] Den Virtuella Floran [on-line]. Naturhistoriska riksmuseet. (Za: Hultén, E. & Fries, M. 1986. Atlas of North European vascular plants: north of the Tropic of Cancer I-III. – Koeltz Scientific Books, Königstein). [dostęp 2015-05-21]. – mapa zasięgu na półkuli północnej
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Macierzanka_zwyczajna&oldid=72986910”