Marcel Reich-Ranicki

Marcel Reich-Ranicki (ur. 2 czerwca 1920 we Włocławku, zm. 18 września 2013 we Frankfurcie nad Menem) – niemiecko-polski krytyk literacki żydowskiego pochodzenia, wykładowca akademicki, funkcjonariusz wywiadu PRL, kapitan Wydziału II Departamentu VII Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego w 1950, cenzor Ludowego Wojska Polskiego w 1944 roku.

Marcel Reich-Ranicki
Marcel Reich-Ranicki, 2007
Data i miejsce urodzenia	2 czerwca 1920 Włocławek, Polska
Data i miejsce śmierci	18 września 2013 Frankfurt nad Menem, Niemcy
Zawód, zajęcie	krytyk literacki

Życiorys

Urodził się jako Marcel Reich 2 czerwca 1920. W Polsce używał także imienia Marceli (np. jako redaktor zbioru felietonów E.E. Kischa Jarmark sensacji). W 1929 wyjechał do krewnych do Niemiec i rozpoczął naukę w gimnazjum w Berlinie. W październiku 1938 wydalony został z III Rzeszy do Polski w ramach Polenaktion, jako Żyd bez niemieckiego obywatelstwa.

W getcie warszawskim był szefem biura tłumaczeń Judenratu i pisał recenzje muzyczne dla Gazety Żydowskiej. W styczniu 1943 wziął wraz z Szymonem Majfusem udział w spektakularnym rabunku kasy Judenratu, aby uratować ją przed przekazaniem Niemcom. Zdołał się wydostać na aryjską stronę i ukrywał się u polskiej rodziny na warszawskiej Pradze, do 7 września 1944, do wkroczenia Armii Czerwonej. Po wstąpieniu do ludowego Wojska Polskiego służył w Zarządzie Polityczno-Wychowawczym. Pod koniec 1944 pracował jako cenzor w Lublinie, w 1945 był kierownikiem grupy operacyjnej Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Katowicach. Później pracował dla komunistycznych służb specjalnych (kryptonim operacyjny „Albin”), m.in. w Polskiej Misji Wojskowej w Berlinie w latach 1948–1949, jako rezydent wywiadu Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego na stanowisku konsula PRL w Londynie pod nazwiskiem Ranicki, które następnie przybrał jako drugi człon swojego nazwiska. W latach 50. pośredniczył w rozmowach służb bezpieczeństwa PRL z przebywającym na emigracji w Wielkiej Brytanii Stanisławem Mackiewiczem w celu nawiązania z nim współpracy agenturalnej.

Publikował m.in. na łamach tygodnika „Świat” i gazety „Trybuna Ludu”. W 1949 musiał wracać do Polski ze względu na oskarżenia o wydanie wizy wydalonemu z Niemieckiej Partii Komunistycznej szwagrowi, za co wyrzucono go z partii i przez 2 tygodnie przetrzymywano w więzieniu. Następnie pracował jako lektor literatury niemieckiej w Wydawnictwie Ministerstwa Obrony Narodowej. Od 1951 pracował jako niezrzeszony pisarz, jednak na początku 1953 otrzymał zakaz publikacji, który utrzymano do końca 1954. Wraz z małżonką pracował w Polskim Radiu. W 1958 opuścił Polskę, emigrując do RFN.

W Niemczech zyskał rozgłos jako krytyk literacki. W kręgu znawców literatury nadano mu przydomek „papieża literatury”, który bardzo szybko upowszechnił się. Od 25 marca 1988 do 14 grudnia 2001 prowadził popularny program telewizyjny o nazwie: Das Literarische Quartett (Kwartet Literacki), w którym wykazywał się dużym poczuciem humoru oraz wygłaszał błyskotliwe, odważne, choć często kontrowersyjne opinie. Przyczynił się do rozpropagowania w Niemczech literatury polskiej, m.in. książki Andrzeja Szczypiorskiego „Piękna pani Seidenmann” (w Polsce wydanej pod tytułem „Początek”).

W latach 1968 do 1969 Ranicki wykładał literaturę na amerykańskich uniwersytetach, w latach 1971 do 1975 posiadał profesurę w Sztokholmie i Uppsali. Od 1974 był profesorem tytularnym (Honorarprofessor) na Uniwersytecie w Tybindze. W 1990 otrzymał tytuł profesora wizytującego na Uniwersytecie Heinricha Heinego w Düsseldorfie (Heinrich-Heine-Gastprofessur), a w 1991 tytuł profesora wizytującego na Uniwersytecie w Karlsruhe (Heinrich-Hertz-Gastprofessur).

Nagrody i wyróżnienia

W 2006 Uniwersytet Humboldta w Berlinie zdecydował o przyznaniu Ranickiemu honorowego doktoratu. Jak wyjaśnił rektor uniwersytetu, chciano tym gestem uznać swoją winę za to, że Reich-Ranicki nie został przyjęty na uczelnię (w latach 1928–1946 noszącą nazwę Friedrich-Wilhelms-Universität) z powodu jego żydowskiego pochodzenia. Nadanie tytułu nastąpiło 16 lutego 2007 i połączone było z uroczystym zakończeniem semestru zimowego 2006/2007.

Życie prywatne

Był żonaty z polską Żydówką z Łodzi Teofilą (Tosią) z domu Langnas, którą poznał w getcie i z którą ma syna Andrzeja (ur. 30 grudnia 1948). Reich-Ranicki miał brata Alexandra Herberta i siostrę Gerdę. Mieszkał we Frankfurcie nad Menem w dzielnicy Dornbusch. Jego syn Andrzej (obecnie: Andrew Alexander Ranicki) jest profesorem matematyki na uniwersytecie w Edynburgu.

Kuzynem Ranickiego jest brytyjski malarz Frank Auerbach.

Bibliografia

• Marcel Reich-Ranicki: Moje życie, Wrocław, Ossolineum 1996.
• Norbert Honsza, Stephan Wolting: Marcel Reich-Ranicki: Moją ojczyzną jest literatura, Wrocław, Ossolineum 2007.
• Gerhard Gnauck: Marcel Reich-Ranicki. Polskie lata, Warszawa 2009.
• R. Libera: Marcel Reich-Ranicki przed Centralna Komisją Kontroli Partyjnej (1950-1957), „Zeszyty Historyczne”, Paryż 2009, zeszyt 167, s. 182–283.
• U. Wittstock: Marcel Reich-Ranicki. Geschichte eines Lebens, München 2005.
• K. Taborska: Krytyka jako autokreacja. Wizerunki Marcela Reicha-Ranickiego, Poznań 2008.
• SamS. Dillon SamS., Marcel Reich-Ranicki, Literary Critic, Is Dead at 93, nytimes.com, 18 września 2013 [dostęp 2013-09-19]  (ang.).
• HelenH. Chambers HelenH., Marcel Reich-Ranicki obituary, theguardian.com, 19 września 2013 [dostęp 2013-09-19]  (ang.).
• CatherineC. Hickley CatherineC., WashingtonW. Post WashingtonW., Marcel Reich-Ranicki: Widely admired literary critic, independent.co.uk, 22 września 2013 [dostęp 2013-09-23]  (ang.).
• CatherineC. Hickley CatherineC., German Critic Marcel Reich-Ranicki, German Dies at 93, bloomberg.com, 19 września 2013 [dostęp 2013-09-19]  (ang.).
• Deutschlands bedeutendster Literaturkritiker: Marcel Reich-Ranicki ist tot, spiegel.de, 18 września 2013 [dostęp 2013-09-19]  (niem.).
• Marcel Reich-Ranicki ist tot Hessischer Rundfunk.
• Gnadenloser Kritiker. In Erinnerung an Marcel Reich-Ranicki 3sat.

Linki zewnętrzne

• Reich-Ranicki w whoswho.de
• Marcel Reich-Ranicki, literaturkritik.de
• Marcel Reich-Ranicki w bazie IMDb (ang.)