Wikipedia

Men (bóstwo)

hellenistyczno-rzymskie bóstwo

Men (stgr. Μήν) – hellenistyczno-rzymskie bóstwo synkretyczne czczone głównie na obszarze starożytnej Azji Mniejszej (Anatolii).

Men – statuetka terakotowa z Azji Mniejszej, III w. n.e. (zbiory Uniwersytetu Harvarda)

Pochodzenie edytuj

Men lub Meis (Μείς) był bóstwem małoazjatyckim pochodzącym najpewniej z Frygii (z grupy dawnych bóstw anatolijskich), którego kult począł znacząco rozprzestrzeniać się dopiero w czasach hellenistycznych. Pierwotne jego pochodzenie i powiązania z innymi kultami religii bliskowschodnich są wciąż trudno uchwytne. Wiele wskazuje, że początkowo było to bóstwo lunarne, którego charakter i postać ulegały stopniowym przemianom w miarę poszerzania zasięgu kultowego i łączenia się z innymi bóstwami z wierzeń lokalnych. Prawdopodobnie z początku znaczeniem odpowiadał babilońskiemu bogu księżyca Sinowi, od którego przynajmniej częściowo pochodzi[1]. Zdaniem innych mógł jednak mieć związek z perskim bogiem księżyca Mao[2]. Nowsze ustalenia wywodzą go od luwijskiego bóstwa księżyca Arma[a].

Trudność sprawia też właściwa postać jego imienia występującego w wielu odmianach – od Meis poprzez Mis po zlatynizowaną Mensis (na monetach z czasów cesarstwa rzymskiego). Za formę rodzimą uważać można Man[n]es[3], wywiedzione z lidyjsko-frygijskiego Ma[s]nes[4], zaś późnym odbiciem zgrecyzowanej formy jego imienia może być nawet Menas – popularny święty czczony we wschodnim chrześcijaństwie[5]. Rzymianie niekiedy określali go mianem Lunus, traktując jako męskie wcielenie swej bogini księżyca[6].

Ikonografia edytuj

 
Men na monecie galackiej Ankyry z połowy III w. n.e.

Właśnie ekspansja kultu Mena z obszaru frygijsko-lidyjskiego w czasach hellenistycznych (od III w. p.n.e.) przeniosła go na całą Azję Mniejszą aż do Grecji kontynentalnej. Szczególne rozpowszechnienie nastąpiło wtórnie, w cesarstwie rzymskim od końca I wieku, zwłaszcza jednak w II i III stuleciu[b]. Men wówczas był przedstawiany w postaci brodatego mężczyzny w płaszczu i w czapce frygijskiej, z półksiężycem za plecami (i często z kogutem u stóp), opartego na długim berle (niekiedy z owiniętym wężem) bądź włóczni, w drugiej ręce trzymającego zazwyczaj dużą szyszkę sosnową, nogą zaś depczącego czaszkę byka (bukranion). Wyobrażenia te dzielą się zasadniczo na dwie kategorie: bóstwa jako postaci stojącej (bardziej rozpowszechnione) i jako jeźdźca na koniu lub baranie (rzadsze i typowe raczej dla obszaru frygijskiego). Spotykane są też przedstawienia Mena powożącego rydwanem zaprzężonym w byki lub z bykiem albo lwem u boku.

Nie przetrwał niestety żaden z posągów, o których istnieniu wiadomo pośrednio (np. w Smyrnie, znany z inskrypcji dedykacyjnej). W rezultacie nawet ikonografia bóstwa nie jest jasna, a większość znanych szczegółów zawdzięczamy przedstawieniom na prowincjonalnych (miejskich) monetach cesarstwa rzymskiego z obszaru Azji Mniejszej. Dodatkowym, choć rzadkim źródłem ikonograficznym są wyobrażenia odciśnięte na lampkach oliwnych pochodzących ze wschodniej części obszaru śródziemnomorskiego[7]. Spośród najczęstszych atrybutów Mena (poza półksiężycem) można z pewnością wymienić święte drzewo Frygów (symbol nieśmiertelności) i gałąź życia, kaduceusz, czapkę frygijską[8].

Kult edytuj

 
Men z atrybutami na monecie pizydyjskiej Antiochii z końca II w.

Nader słabe są również inne materialne świadectwa kultu tego bóstwa. Spośród kilku sanktuariów wspomnianych przez Strabona w jego Geografii zachowały się ruiny jednej tylko świątyni w Antiochii Pizydyjskiej[c]. Dwie inne znajdowały się według Strabona pomiędzy miastami Laodikeja[d] i Karura (Geographia XII, 580), a nawet w pobliżu Aten (XII, 557)[9], gdyż w III wieku kult Mena potwierdzony jest w Attyce, gdzie miał być popularny wśród niewolników. Na wyspach – np. Rodos, Delos, Tasos, kult poświadczają odosobnione inskrypcje[10]. Ogólnie biorąc, kult tego „potężnego w Azji bóstwa” ograniczał się do wschodniej części imperium[11], sięgając dość daleko na wschód, o czym świadczyła założona w czasach perskich świątynia w Kabejra (dzis. Niksar)[12].

Niemniej zawikłane i zróżnicowane są postacie (formy) kultowe tego bóstwa. Mena czczono zarówno jako pana niebios („Ouranios” Ούράνιος), jak i władcę świata podziemnego („Katachthonios” Καταχθονιός). Przypisywano mu również dobroczynny wpływ na rozwój roślin i zwierząt; zwracano się do niego tytułując go Panem („Tyrannos” Τύραννος)[13].

 
Men – terakotowe wyobrażenie z Tarsu (Cylicja), I wiek p.n.e. (Muzeum Luwru)

Miał poza tym mnogość lokalnych przydomków – jak „Phosphoros” (w Pamfilii), „Pharnakos” (w znanym w starożytności sanktuarium w regionie Pontu), „Askaenos” (w Antiochii Pizydyjskiej) itp. – podkreślających jego cechy szczególne. Wzywany był też w modlitwach jako strażnik grobów i dlatego wizerunek jego bywa spotykany w zdobieniach stel i nagrobków. Natomiast z pradawną funkcją uzdrowicielską tego bóstwa można łączyć wspomniane przez Strabona (XII, 580) istnienie szkół lekarzy przy niektórych świątyniach. Men uważany był jednak również za bóstwo wieszczące i stąd przypuszczenia o istnieniu jego wyroczni, np. w Attalei (Izauria) czy w Anabura (Pizydia), jakkolwiek pozostają one wciąż problematyczne i nieudokumentowane.

Potwierdzone jest za to w Azji Mniejszej istnienie związanych z jego kultem misteriów[14]. Tłumaczy to, dlaczego w małoazjatyckim środowisku zachodnim zaczął on dość łatwo ulegać wchłonięciu przez silniejszy (także misteryjny) kult Kybele i Attysa – z którym zresztą dość często Mena poczęto utożsamiać[e]. Tę synkretyczną tożsamość potwierdzałoby szereg inskrypcji znalezionych w Rzymie i w Ostii[10].

Niejasna geneza tego bóstwa i jego wielopostaciowość niewątpliwie przyczyniły się do tego, że łatwo uległo ono wtopieniu w system synkretyzmu religijnego, charakterystycznego dla późniejszych okresów cesarstwa rzymskiego. W wierzeniach utożsamiane bywa później nie tylko z Attysem, ale i trackim Sabaziosem, z Zeusem Dolichenosem i ze szczególnie popularnym Mitrą. Znaczące jest przy tym usytuowanie Mena w misteryjnym kulcie Mitry[15]. Synkretyczne reliefy ukazują to bóstwo nie tylko obok Mitry, lecz nawet z boginią Hekate.

Uwagi edytuj

  1. ↑ Utożsamianego później z Hermesem, co dotyczy zwłaszcza Antiochii Pizydyjskiej (M. Popko, Religions of Asia Minor, dz. cyt., s. 168).
  2. ↑ Przedstawienia Mena na ówczesnych monetach świadczą, że kult jego znany był aż po Palestynę (Gaba) i Arabię (Esbus = Heszbon).
  3. ↑ Odkrytej przez W.M. Ramsaya w 1911 r. na wzgórzu Karakuyu pod Yalvaç (Turcja) – Journal of Roman Studies t. XVI (1926), s. 111 ; t. XVII (1927), s. 112. Zob. też M.M. Hardie, The shrine of Mên Askaenos [w] Journal of Hellenic Studies t. 32 (1912).
  4. ↑ Sanktuarium karyjskiego Mena na pograniczu Karii i Lidii (M. Popko, Religions of Asia Minor, Warszawa 1995, s. 192).
  5. ↑ Nie tylko poprzez wspólne frygijskie pochodzenie; atrybutami mylącymi była czapka frygijska i drzewo (sosna – u Attysa będąca symbolem samokastracji). W przeciwieństwie do Mena Attys zwykle jednak wyobrażany jest w postaci bezbrodego młodzieńca.

Przypisy edytuj

  1. ↑ Tak uważa L. Guerrini, dz. cyt. w bibliografii poniżej.
  2. ↑ Encyclopaedia Britannica, t. 24, s. 122 ; por. t. 7, s. 1044.
  3. ↑ Zdaniem F. Redding Waltona, dz. cyt. w bibliogr. poniżej.
  4. ↑ Według W. Fautha, dz. cyt. w bibliogr. poniżej.
  5. ↑ A. Lesky, Men [w] Pauly's Real-Encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft, t. XV/1 (1931), kol. 697.
  6. ↑ S.W. Stevenson, C.R. Smith, F.W. Madden, A Dictionary of Roman Coins, Republican and Imperial, London 1889, s. 528-529.
  7. ↑ Por. M.L. Bernhard, Lampki starożytne, Warszawa 1955, s. 232.
  8. ↑ L. Guerrini, dz. cyt.
  9. ↑ Pauly's Real-Encyclopädie des classischen Altertumswissenschaft, t.XV/1, kol. 692.
  10. ↑ a b The Oxford Classical Dictionary, dz. cyt.
  11. ↑ M. Jaczynowska, Religie świata rzymskiego, Warszawa 1987, s. 200.
  12. ↑ M. Popko, Religie starożytnej Anatolii, Warszawa 1980, s. 258n.
  13. ↑ Mitologia Egiptu i starożytnego Wschodu. Kompendium, Warszawa 2004, s. 132.
  14. ↑ Pauly's Real-Encyclopädie..., dz. cyt., kol. 693.
  15. ↑ M.J. Vermaseren, Enciclopedia dell’arte antica, classica e orientale, Roma 1963, t. V, s. 118.

Bibliografia edytuj

  • Wolfgang Fauth, Men [w] Der Kleine Pauly, München 1979, t. 1, kol. 1194-1196
  • Lucia Guerrini, Men [w] Enciclopedia dell’arte antica, classica e orientale, Roma 1961, t. IV, s. 1001-1002
  • Francis Redding Walton, Men (Μήν) [w] The Oxford Classical Dictionary [1961], s. 556
  • Men [w] Encyclopaedia Britannica [XV edycja, 1993], t. 7, s. 1044
  • Maciej Popko, Religie starożytnej Anatolii, Warszawa 1980, s. 257-259
  • Maciej Popko, Religions of Asia Minor, Warszawa 1995
  • Maciej Popko, Wierzenia ludów starożytnej Azji Mniejszej, Warszawa 1989
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Men_(bóstwo)&oldid=71916372”