Międzylesie

miasto w województwie dolnośląskim

Międzylesie[3] (niem. Mittelwalde[4], dial. Mèttewaale[potrzebny przypis], czes. Mezilesí, dawniej Středolesí) – miasto w Polsce, w województwie dolnośląskim, w powiecie kłodzkim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Międzylesie. Leży nad Nysą Kłodzką, na obszarze historycznej ziemi kłodzkiej. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa wałbrzyskiego.

Międzylesie
miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Ilustracja
Zamek w Międzylesiu
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Polska

Województwo

 dolnośląskie

Powiat

kłodzki

Gmina

Międzylesie

Data założenia

koniec XI w.

Prawa miejskie

1249/1294

Burmistrz

Tomasz Korczak

Powierzchnia

14,37[1] km²

Wysokość

435–470 m n.p.m.

Populacja (01.01.2023)
• liczba ludności
• gęstość


2410[2]
167,7[2] os./km²

Strefa numeracyjna

74

Kod pocztowy

57-530

Tablice rejestracyjne

DKL

Położenie na mapie gminy Międzylesie
Mapa konturowa gminy Międzylesie, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Międzylesie”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole po lewej znajduje się punkt z opisem „Międzylesie”
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego
Mapa konturowa województwa dolnośląskiego, blisko dolnej krawiędzi nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Międzylesie”
Położenie na mapie powiatu kłodzkiego
Mapa konturowa powiatu kłodzkiego, na dole znajduje się punkt z opisem „Międzylesie”
Ziemia50°08′58″N 16°39′59″E/50,149444 16,666389
TERC (TERYT)

0208104

SIMC

0984226

Urząd miejski
pl. Wolności 1
57-530 Międzylesie
Strona internetowa
Położenie Międzylesia na tle gminy

Według danych GUS z 1 stycznia 2023 r. miasto miało 2410 mieszkańców[2] (794. miejsce w kraju).

Ośrodek obsługujący ruch tranzytowy między Polską a Czechami, przy międzynarodowej linii kolejowej WrocławPraga. Miasto jest ośrodkiem turystyczno-krajoznawczym. Zlokalizowany tu jest drobny przemysł.

Środowisko naturalne edytuj

Geografia edytuj

Międzylesie jest niewielkim miastem w południowej części krainy geograficznej o nazwie Rów Górnej Nysy, a dokładniej w centrum Wysoczyzny Międzylesia. Od zachodu wznoszą się Góry Bystrzyckie, a od wschodu Masyw Śnieżnika. Historycznie jest to część ziemi kłodzkiej[5].

Miasto leży najdalej na południe w województwie dolnośląskim na wysokości około 435–470 m n.p.m. Od północy graniczy z Nagodzicami, na zachodzie z Lesicą i Różanką, na wschodzie z Dolnikiem i Szklarnią, a na południu ze Smreczyną oraz Kamieńczykiem[6].

Warunki naturalne edytuj

 
Nysa Kłodzka – główna rzeka przepływająca przez miasto

Międzylesie stanowi ogniwo bardzo długiego ciągu osadniczego w Dolinie Nysy Kłodzkiej, a jego zabudowania łączą się z Nagodzicami na północy i Smreczyną na południu. Rozciągłość zabudowań miejskich w kierunku południkowym wynosi ok. 3 km, zaś w kierunku równoleżnikowym ok. 1,5 km. Oś całego zespołu wyznacza Nysa Kłodzka, wzdłuż której rozciąga się miasto. W samej miejscowości uchodzi do niej Polna[5].

Międzylesie leży w klimatycznej strefie przejściowej, z niewielką przewagą klimatu kontynentalnego[7]. Średnia temperatura roku wynosi +7,4 °C, z kolei roczna amplituda sięga +19,3 °C. Opady atmosferyczne zamykają się w granicach 599 mm[8].

Budowa geologiczna edytuj

Wzniesienia otaczające Międzylesie zbudowane są z łupków krystalicznych i gnejsów, natomiast w Rowie Górnej Nysy zalegają górnokredowe piaskowce, na których ciągną się gliny zwałowe i osady plejstoceńskie. Wykształciły się na nich średniej klasy gleby. W łupkach grafitowych z pirytem, znajdujących się w okolicy, występuje jarosyt[9].

Przyroda edytuj

 
Pełnik europejski „róża kłodzka” – jeden z kwiatów występujących na łąkach Międzylesia

Flora edytuj

Roślinność naturalna Międzylesia nie różni się od innych części ziemi kłodzkiej i należy do Działu Sudeckiej Krainy Podgórza Okręgu Środkowosudeckiego. Na terenie miasta rośnie sporo starych drzew, w tym o charakterze pomnikowym. Naturalne zbiorowisko roślinne jest niemal zupełnie zniszczone działalnością człowieka, który zajął ten teren pod uprawy. Nielicznie zachowały się małe enklawy lasów i zarośli nadpotokowych i nadrzecznych. Z roślin chronionych występują: dziurawiec, dziewięćsił bezłodygowy, lilia złotogłów, kopytnik pospolity, ciemiężyca zielona, pełnik europejski[9], zimowit jesienny.

Pomniki przyrody edytuj

 
Zabytkowy park w Międzylesiu

W Międzylesiu rosną 3 drzewa, które są uznane za pomniki przyrody. Są to[10]:

W Międzylesiu swoją siedzibę ma jedno z większych na Dolnym Śląsku nadleśnictw, które obejmuje swoim zasięgiem gminę Międzylesie oraz spory obszar gminy Bystrzyca Kłodzka[11].

Fauna edytuj

Tak samo jak w przypadku flory, również międzyleska fauna nie odbiega pod tym względem od innych części Kłodzczyzny. Z większych zwierząt można spotkać sarnę, dzika i jelenia, z ptaków na terenie wysoczyzny występuje: jarząbek, sójka, pluszcz, sikora bogatka, skowronek polny i kilka gatunków jastrzębi. Z mniejszych ssaków występuje lis, łasica, wiewiórka, zając[12].

Toponimia edytuj

 
Wilk Międzyleski, od XVI wieku występuje na tarczy herbowej Międzylesia

Nazwa Międzylesie po raz pierwszy pojawia się w dokumencie z 1245 roku pod słowiańską formą Medilese[13]. Nazwa ta pochodzić miała od tego, iż osada ta umiejscowiona była pomiędzy lasami. Już w 1294 roku pojawiła się niemiecka nazwa miejscowości, która była niemiecką formą czeskiej nazwy osady – Mittelwald. Z czasem ewoluowała ona do formy Mittelwalde, która zapisywana w różny sposób obowiązywała do 1945 roku, to jest do przejęcia miasta przez Polaków[14].

Symbole miasta edytuj

Herb Międzylesia edytuj

Osobny artykuł: Herb Międzylesia.

Herb Międzylesia o białej tarczy herbowej przedstawia czerwonego wilka biegnącego po zielonej murawie przez las, symbolizowany przez trzy zielone drzewa liściaste. Godło herbowe znane od XVI wieku, symbolika nawiązuje do nazwy miasta oraz jego pierwotnego położenia wśród lasów.

Flaga Międzylesia edytuj

Flaga Międzylesia to herb miasta znajdujący się pośrodku białego tła. Wywieszana jest z reguły podczas sesji rady miejskiej oraz ważnych uroczystości miejskich.

Historia edytuj

 
Wacław II Czeski nadał w 1294 dobra międzyleskie cystersom z Kamieńca Ząbkowickiego

Początki Międzylesia, podobnie jak innych miejscowości nie są znane. Przyjmuje się, że we wczesnym średniowieczu mogła tu istnieć jakaś słowiańska osada, jednak warto zwrócić uwagę, że droga przez Przełęcz Międzyleską zaczęła pełnić rolę traktu handlowego łączącego Czechy ze Śląskiem znacznie później, niż inne znane na ziemi kłodzkiej przejścia. Pod koniec XI wieku w tym miejscu na pewno istniała już osada, ponieważ w XIII wieku przekształciła się w miasto. Nie wiadomo, kiedy dokładnie miało to miejsce, ale przyjmuje się, że Międzylesie otrzymało prawa miejskie między 1249 a 1290 rokiem. Pewne jest natomiast, że w 1264 roku miejscowość stała się siedzibą dóbr międzyleskich[9].

W wydanym 30 kwietnia 1294 roku dokumencie król Czech Wacław II przekazał dobra międzyleskie wraz z miastem Międzylesie klasztorowi cystersów z Kamieńca Ząbkowickiego, poprzedzając to lokacją na prawie niemieckim z tego samego roku.

 
„Czarna Wieża” jedyna pozostałość po spalonym w 1428 roku Międzylesiu

Za panowania Jana Luksemburskiego, w 1315 Międzylesie wraz z jego dobrami zostały odkupione od cystersów przez sprzymierzeńca króla, Ottona von Glubosa[15], zapoczątkowując tym samym okres posiadania Międzylesia przez ród Glubosów (Glaubitzów) pochodzących z Miśni. Za ich iw 1328 powstała huta żelaza, w 1358 roku wzmiankowano po raz pierwszy o funkcjonujących już na terenie miasta ławach mięsnych, chlebowych i rybnych oraz o pracujących: krawcach, szewcach i rzeźnikach. W Międzylesiu prowadzono wyszynk piwa i wódki, rozwijał się handel. Po śmierci Ottona von Glubosa w 1358 roku włości międzyleskie zostały podzielone pomiędzy jego synów. Część dóbr wraz z miastem otrzymał Otto Schramm, a po śmierci tegoż w 1407 roku jego syn Wolfhard. Koniec panowania Glubosów, usuniętych ze swoich dóbr, przyniosły ze sobą wojny husyckie, w trakcie których w 1428 roku doszczętne spalono miasto, w tym kościół Bożego Ciała oraz zburzono zamek. Dokonały tego wojska pod wodzą Jana Kołdy(inne języki). Jak głosi lokalna tradycja, uratowała się jedynie okopcona dymem płonącego miasta zamkowa wieża, nazwana później Czarną Wieżą, a samo miasto miało przez sto lat być opustoszałe tak, iż zarosło lasem. W tym czasie miały miejsce częste zmiany właścicieli. Do odbudowy przyczyniło się uruchomienie w 1458 huty szkła[15].

 
Kościół św. Barbary wzniesiony przez Tschirnhausów w XVII wieku

W latach 1519–1523 dzierżawcą dóbr międzyleskich został Hans von Tschirnhaus, i ostatecznie od 1551 roku jego potomkowie stali się ich długoletnimi właścicielami. Za swojego panowania Tschirnhausowie przeprowadzili nowe akcje osadnicze, wystarali się o potwierdzenie herbu miasta, przebudowali stary zamek, a w 1581 roku uzyskali odnowienie praw miejskich dla Międzylesia. Trzy lata później w miejscowości odbył się pierwszy jarmark. W latach 1580–1590 na bazie ruin starego zamku rozpoczęto budowę dworu. W latach 1600–1613 miasto otrzymało nowy murowany kościół parafialny, a w 1617 roku zbudowano na przedmieściu kościół św. Barbary. Rok później oddano do użytku murowany ratusz i szkołę. Miasto liczyło wówczas ok. 600 mieszkańców. W okresie wojny trzydziestoletniej okres rozwoju miasta został gwałtownie zahamowany, a w 1643 wojska szwedzkie doszczętnie je spaliły[potrzebny przypis].

 
Domy tkaczy wzniesione w czasach rozwoju gospodarczego miasta z końca XVIII wieku

W tej sytuacji następcy Tschirnhausów w 1653 roku sprzedali dobra międzyleskie magnatowi austriackiemu – hrabiemu Michaelowi Wenzelowi von Althannowi. Jego spadkobiercy w 1670 roku odbudowali kościół św. Barbary, pięć lat później kościół parafialny, a następnie szkołę, dokończyli budowę dworu, zbudowali pierwszy wodociąg oraz szpital dla ubogich. Po przyłączeniu hrabstwa kłodzkiego do Prus w 1742 roku Międzylesie zaczęło przeżywać swój renesans gospodarczy po zakończeniu wojen śląskich za sprawą rozwoju w mieście przemysłu tkackiego, który ulokowany został w warsztatach chałupniczych licznej grupy mieszkańców. Głównym wytwórcą i organizatorem handlu w Międzylesiu była kupiecka rodzina Ludwigów. W tym czasie powstało siedem drewnianych domków tkackich zwanych Domkami siedmiu braci[potrzebny przypis].

Wojny napoleońskie oraz ich konsekwencje spowodowały krach gospodarczy. W związku z tym rozwinęły się inne, alternatywne dla tkactwa zajęcia, powstały nowe cechy rzemieślnicze murarzy i kamieniarzy. W latach 1827–1833 wybudowana została szosa łącząca Wrocław z Wiedniem, a w 1875 roku przedłużono z Kłodzka linię kolejową, lokując w Międzylesiu dworzec graniczny, ponieważ trasa ta przez granicę prowadziła dalej do Pragi[16]. W okresie XIX wieku powstały nowe zakłady przemysłowe: fabryka przemysłu drzewnego, włókiennicze fabryki tekstylne oraz fabryka firanek.

Koniec I wojny światowej oraz początek wielkiego kryzysu gospodarczego mającego miejsce w latach 1929–1933 spowodował, że zamknięte zostały w mieście największe fabryki, a miasto zaczęło się wyludniać. Okres II wojny światowej to dla miasta okres pracy na potrzeby wojny, z której wyszło ono bez większych materialnych zniszczeń.

W 1945 roku Międzylesie decyzją mocarstw wraz z całą ziemią kłodzką zostało przyłączone do Polski, a jego dotychczasową niemiecką ludność wysiedlono w głąb Niemiec. Miasto zostało zasiedlone przez ludność polską z Kresów Wschodnich i nie utraciło praw miejskich. Wobec zamknięcia przejścia granicznego spowodowanego polsko-czechosłowackim konfliktem o ziemię kłodzką Międzylesie podupadło i zaczęło przekształcać się w miejscowość rolniczą. Dopiero dzięki ponownemu otwarciu przejścia granicznego w 1959 roku pojawiło się zainteresowanie Międzylesiem, którego konsekwencją było rozpoczęcie remontów zabytkowej zabudowy i kształtowanie, choć w ograniczonym zakresie, infrastruktury turystycznej. Miasto było wówczas lokalnym ośrodkiem rolniczym, usługowo-handlowym, przemysłowym i letniskowo-turystycznym[potrzebny przypis].

Obecnie Międzylesie stanowi ośrodek przemysłowo-usługowy rejonu, a ze względu na atrakcyjne położenie, walory krajobrazowe i powiązania komunikacyjne ma szanse stać się ważnym ośrodkiem turystyczno–wypoczynkowym, co może zahamować odpływ ludności.

Architektura i urbanistyka edytuj

 
Zamek w Międzylesiu, najcenniejszy obiekt w mieście, częściowo w ruinie
 
Kolumna Maryjna z 1698 r. na placu Wolności

Układ urbanistyczny edytuj

Międzylesie zachowało w pełni oryginalny zabytkowy układ urbanistyczny, który został ostatecznie ukształtowany w XVII wieku. Poza ten układ miasto praktycznie nie wyrosło do dzisiaj. Centrum stanowi bardzo wydłużony rynek o kształcie zbliżonym do klina, przy którym znajduje się znaczna większość najcenniejszych zabytków. Nowe budownictwo, z reguły jednorodzinne, umiejscowione jest w rejonie dawnych przedmieść: Kłodzkiego oraz Górnego[17].

Zabytki edytuj

Pomimo że miasto nie posiadało nigdy fortyfikacji i było wielokrotnie niszczone, zachowało liczny zespół cennych budowli[18]. Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są obiekty[19]:

  • ośrodek historyczny miasta
  • kościół parafialny pw. Bożego Ciała; pierwotny gotycki wzmiankowany był w 1350 roku, przebudowywany w 1560 roku, 1670-1671, a rozbudowany w 1695 roku – XVII w.; jest to obszerna jednonawowa budowla; wnętrze późnobarokowe; w prezbiterium znajduje się ambona w kształcie łodzi z masztem i żaglem wykonana w 1760 roku
  • kościół cmentarny pw. św. Barbary późnogotycki, przebudowywany w XVIII wieku; w południowej ścianie epitafia mieszczańskie z godłami cechowymi
  • plebania, ul. Powstańców Śląskich 11, z drugiej poł. XVIII w.
  • zespół zamkowy:
    • zespół zamkowo-pałacowy, barokowy z XIV w., przebudowany w latach 1580–1590[20], 1690; najcenniejszy zabytek w mieście, którego najstarsza część, czyli tzw. Czarna Wieża pochodzi ze średniowiecza; obecnie jest to budowla trzyskrzydłowa, której skrzydła północne i wschodnie pochodzą z okresu baroku, zaś południowe renesansu; wewnątrz znajduje się dziedziniec ozdobiony wieloma elementami architektonicznymi; zespół połączony jest z kościołem parafialnym przejściem galeriowym
    • park, z pierwszej poł. XVIII w.
  • domy, Rynek 13/13a (d.12, 13), 14/14a (d.14), 15, 16, 37, kamienice mieszczańskie, przeważnie z przełomu XIX wieku
  • domy tkaczy, tzw. 7 Braci, ul. Sobieskiego 2, 4, z końca XVIII wieku, są to drewniane budynki o ostrych dachach z podcieniami od strony ulicy; z siedmiu budynków zachowały się tylko dwa
  • dom, ul. Warszawska 3
  • sukiennice Ludwiga, ob. domy mieszk., ul. Wojska Polskiego 2-4, z XVIII wieku, zachował się tylko ich fragment
  • wodociągowa wieża ciśnień (kolejowa), z 1908 r.

inne zabytki:

  • kościół poewangelicki, neogotycki z 1889 roku i przebudowany w 1900 roku, jednonawowy, zaadaptowany na halę sportową
  • kolumna Maryjna z 1698 roku
  • dawna szkoła ewangelicka z końca XIX wieku.

Zieleń miejska edytuj

Zieleń miejską w Międzylesiu stanowią głównie sady i ogródki działkowe, które znajdują się przy[21]:

Tereny zieleni w mieście (2005)[22]
Rodzaj Powierzchnia
Zieleńce 0,5 ha
Tereny zieleni osiedlowej 1,5 ha
Lasy 772,0 ha
  • ul. Wojska Polskiego,
  • ul. Granicznej,
  • ul. Jana III Sobieskiego,
  • ul. Bolesława Chrobrego,
  • ul. Tysiąclecia,
  • ul. Szarych Szeregów,
  • ul. Warszawskiej,
  • ul. Lipowej,
  • ul. Słowackiego.

Gospodarka edytuj

Struktura użytkowania ziemi w mieście (2002)[23]
Rodzaj Powierzchnia %
Grunty orne 302 ha 20,90%
Pastwiska 93 ha 6,44%
Łąki 129 ha 8,93%
Sady 9 ha 0,62%
Użytki rolne (Σ) 533 ha 36,88%
Lasy 722 ha 49,96%
Pozostałe grunty i nieużytki 140 ha 9,69%
Użytki i nieużytki rolne (Σ) 1445 ha 100%

Międzylesie jest niewielkim ośrodkiem przemysłu odzieżowego, mleczarskiego. Jest lokalnym ośrodkiem usługowym całej gminy miejsko-wiejskiej[24].

Rolnictwo edytuj

Międzylesie stanowi lokalny ośrodek produkcji rolnej, chociaż rolnictwo od pewnego czasu odgrywa coraz mniejszą rolę. Według danych z 1978 roku było tu jeszcze 95 gospodarstw rolnych i SKR, ale wyłącznie z pracy w rolnictwie utrzymywało się tylko 4% ludności czynnej zawodowo. Natomiast w 1988 roku gospodarstw było już tylko 45, a odsetek ludności utrzymującej się z rolnictwa spadł do około 2%. W mieście rozwinięte jest zaplecze rolnicze i przetwórstwo rolno-spożywcze[9].

Przemysł edytuj

Międzylesie jest bardzo niewielkim ośrodkiem przemysłowym południowej części ziemi kłodzkiej. Przemysł jest tutaj reprezentowany przez Zakłady Doświadczalne Elementów Elektroizolacyjnych[9].

Handel i usługi edytuj

Miasto stanowi lokalny ośrodek handlowo-usługowy gminy. Międzylesie jest ośrodkiem turystycznym i letniskiem, stąd wiele uwagi poświęca się obsłudze ruchu turystycznego[9].

 
Zajazd „Sukiennice” mieści się w największej kamienicy mieszczańskiej w Międzylesiu należącej do kupieckiej rodziny Ludwigów

Ponadto miejscowość ta pełni funkcję lokalnego ośrodka administracyjnego, finansowego, oświatowego oraz centrum opieki zdrowotnej. Mieszczą się tu placówki użytku publicznego, m.in. poczta, stacja meteorologiczna, Agencja Celna. Swoją siedzibę ma tutaj nadleśnictwo międzyleskie. Swój oddział ma w międzyleskim ratuszu bank spółdzielczy, za którym działa targowisko miejskie. Wiele sklepów oraz lokali handlowo-usługowych skupionych jest na rynku[9].

W Międzylesiu swój oddział ma firma J and Y, zajmująca się skupem i sprzedażą złomów stali oraz metali kolorowych ze szczególnym uwzględnieniem złomu miedzi. Posiada ona tu magazyn, a także plac składowy przystosowany do rozładunku nawet dużych aut ciężarowych z dostępem do bocznicy kolejowej[25].

Rynek pracy edytuj

Według danych na 2002 r.Międzylesiu zatrudnionych jest 541 osób, z czego najwięcej z nich pracuje w sektorze usługowym: 459, a następnie przemysłowym – 56 osób. W rolnictwie zatrudnionych jest tylko 26 osób[26].

Stopa bezrobocia w Międzylesiu w 2002 r. wyniosła 50,39%[27] i była jedną z najwyższych w powiecie kłodzkim, gdzie bezrobocie wynosi 33% i jest z kolei jednym z najwyższych w województwie dolnośląskim[28]

Demografia edytuj

Powierzchnia miasta zajmuje 14,37 km², co przy obecnej liczbie mieszkańców (2410 w styczniu 2023 r.) daje gęstość zaludnienia równą 168 osobom na 1 km². Miasto zajmuje w kraju 424. miejsce pod względem powierzchni, zaś pod względem liczby ludności – 794. miejsce[2].

  • Ludność Międzylesia na przestrzeni ostatnich trzech stuleci kształtowała się w następujący sposób[29]:
 
Typowy drogowskaz uliczny z herbem w Międzylesiu

Międzylesie zostało założone jako ośrodek dóbr rycerskich położonych w południowej części ziemi kłodzkiej i nigdy nie stanowiło licznej osady – do XVIII wieku mieszkało tu niespełna tysiąc mieszkańców, a do połowy XIX wieku liczba ta podniosła się o kolejny tysiąc. Przez następne 60 lat dynamika wzrostu liczby ludności uległa zwiększeniu, na co wpływ miało doprowadzenie do miasta linii kolejowej oraz jego przygraniczne położenie na granicy z Cesarstwem Austriackim. Dwudziestolecie międzywojenne oraz mający w tym czasie miejsce kryzys ekonomiczny spowodowały odpływ ludności, szukającej gdzie indziej pracy.

  • Struktura płci mieszkańców Międzylesia według danych z 30 czerwca 2009[30]
Opis Ogółem Kobiety Mężczyźni
Jednostka osób % osób % osób %
Populacja 2 793 100,0 1430 51,2 1363 48,8
Gęstość zaludnienia
[mieszk./km²]
194,4 99,5 94,85

Przewagę w strukturze płci mieszkańców Międzylesia stanowią kobiety, których na 100 mężczyzn w mieście przypada 104.

  • Piramida wieku mieszkańców Międzylesia w 2014 roku[31].


 

Jeśli chodzi o strukturę płci i wieku miasta Międzylesia (w 2008 roku) zdecydowanie najwięcej osób znajduje się w wieku produkcyjnym (15–59 lat kobiety, 15–64 lata mężczyźni), których jest 1893, co stanowi 69% całej populacji. Osób w wieku przedprodukcyjnym jest 437 (15,9%), a w wieku poprodukcyjnym 415 (15,1%).

Kultura edytuj

 
Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy Międzylesie

Głównym animatorem życia kulturalnego w Międzylesiu oraz jego okolicy jest Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury z siedzibą przy placu Wolności 15[32]. Na jego czele stoi Teresa Sobierska. Ośrodek czynny jest codziennie od 8:00 do 20:30. Działają przy nim następujące koła zainteresowań: muzyczne (pianino), muzyczne (gitara, harmonijka ustna, perkusja), teatralne, scena młodych, tenisa stołowego, aerobiku. Mieszczą się tutaj także punkty terapeutyczne, w tym grupa AA, punkt dla osób uzależnionych i współuzależnionych, a także z problemem przemocy w rodzinie, które prowadzone są w ramach wolontariatu. Do dyspozycji mieszkańców jest także bilard oraz od 2005 roku mogą skorzystać bezpłatnie z internetu[33].

Przy ul. Wojska Polskiego 11 działa Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy Międzylesie, której dyrektorem jest Beata Muszyńska[34]. Jej księgozbiór wynosił w 2009 roku 51 241 woluminów, z których w ciągu roku skorzystało 1709 osób wypożyczając na zewnątrz 43 021 pozycji. Przy bibliotece działa czytelnia wyposażona w komputery z dostępem do internetu[35].

Do najważniejszych cyklicznych imprez organizowanych na terenie Międzylesia oraz gminy należą[36]:

  • „Dni Międzylesia”
  • Grillowanie Pod Trójmorskim Wierchem
  • Międzyleskie Kolędowania
  • Polsko-Czeskie Targi Przygranicza
  • Dożynki Gminne

Przy OSP Międzylesie działa jedna z nielicznych na ziemi kłodzkiej orkiestr dętych, które uświetniają swoimi wystąpieniami nie tylko uroczystości na terenie miasta i gminy, ale także innych miast w powiecie kłodzkim[37].

Edukacja edytuj

 
Przedszkole Samorządowe w Międzylesiu, dawniej (przed 1945 r.) pastorat parafii ewangelickiej w Mittelwalde

Na terenie Międzylesia działa kilka placówek oświatowych. Przy ul. Wojska Polskiego 25 działa Samorządowe Przedszkole, do którego uczęszczają dzieci poniżej wieku szkolnego[38]. Od 2016 roku dzieci i młodzież w wieku 7–16 lat uczęszczają do mieszczącej się przy ul. Bolesława Chrobrego 2 Samorządowej Szkoły Podstawowej[39]. Dyrektorem placówki jest mgr Ryszard Bodnar[40]. Po jej ukończeniu młodzież kontynuuje naukę w szkołach średnich, głównie na terenie Bystrzycy Kłodzkiej, a część osób dojeżdża do Kłodzka[41][potrzebny przypis].

Bezpieczeństwo edytuj

Policja edytuj

 
Posterunek Policji w Międzylesiu

Posterunek policji podlegający Komisariatowi Policji w Bystrzycy Kłodzkiej mieści się przy ul. Granicznej 3[42]. Jego kierownikiem jest asp. szt. Adam Gonciarz[43].

Straż pożarna edytuj

Pod względem zagrożenia pożarowego oraz pozostałych zagrożeń (innymi niż przestępczość) dla zdrowia i życia ludzkiego, dobytku oraz środowiska naturalnego Międzylesie podlega rejonowi działania jednostki ratowniczo-gaśniczej w Bystrzycy Kłodzkiej, podlegającej Komendzie Powiatowej Straży Pożarnej w Kłodzku[44]. W Międzylesiu ponadto działa Ochotnicza Straż Pożarna, na czele której stoi Piotr Pokrątka[45]. Działa przy niej Młodzieżowa Drużyna Pożarnicza, w której skład wchodzą dzieci i młodzież w wieku 8–18 lat. W latach 1979–1980 wybudowano nową remizę przy ulicy 1000-lecia[46].

Służba zdrowia edytuj

W Międzylesiu dawniej działał szpital, jednak został on zlikwidowany na początku lat 90. XX wieku, a mieszkańcy w zakresie porad specjalistycznych korzystają ze szpitala w Bystrzycy Kłodzkiej[9]. W mieście działa ośrodek zdrowia, w którym swoją praktykę prowadzi lekarz rodzinny. W miejscowości działa także apteka[47].

Infrastruktura edytuj

Gospodarka komunalna edytuj

Zasoby mieszkaniowe (2005)[48]
Forma własności Liczba %
Mieszkania gminne 181 18,2
Mieszkania spółdzielcze 90 9,1
Mieszkania zakładów pracy 75 7,5
Mieszkania TBS 0 0,0
Mieszkania osób fizycznych 645 64,9
Pozostałe mieszkania 2 0,2
Σ 993 100

Międzylesie według danych z 2009 roku posiadało 1008 mieszkań o łącznej powierzchni 66 826 m². W mieście 98,6% mieszkań miało dostęp do wodociągów, 82,0% do łazienki, a 71,9% posiadało centralne ogrzewanie. Przeciętna powierzchnia użytkowa międzyleskiego mieszkania to 66,3 m², a 24,3 m² przypadało na 1 mieszkańca[49]. Zarządem mieszkań należących do gminy zajmuje się Zakład Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej[50].

Ze struktury wiekowej zasobu mieszkaniowego w Międzylesiu wynika, że 68% mieszkań zostało wybudowanych przed 1944 r. Zasób współczesny, czyli wybudowany po 1989 r. to jedynie 11% mieszkań. Z danych sporządzonych podczas spisu powszechnego z 2002 r. wynika, że niewiele mieszkań powstało w okresie 1945-1989[51].

Sieć wodociągowa zasilana jest ze studni głębinowych w Międzylesiu. Zarządza nimi także Zakład Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej[52].

W 2009 roku 94,1% mieszkańców Międzylesia korzystało z sieci wodociągowej, 26,6% z sieci kanalizacyjnej, 84,1% z sieci gazowej[53]. Przeciętny mieszkaniec Międzylesia w 2009 roku zużył 47 m³ wody z wodociągów, 1 619,2 kWh energii elektrycznej, 495,5 m³ gazu z sieci[53].

Infrastruktura techniczna edytuj

Do Międzylesia doprowadzona jest jedna linia elektryczna. Główny punkt zasilania (GPZ) znajduje się w Bystrzycy Kłodzkiej i za pośrednictwem linii średniego napięcia energia elektryczna rozprowadzana jest do licznych stacji transformatorowych. Ogółem zainstalowana moc wynosi 6111 kVA. Ogólne rezerwy wynoszą ok. 4056 kVA, niemniej jednak ich uruchomienie wymagało by przebudowy transformatorów na większą moc[54]. Lokalnym operatorem elektroenergetycznym jest EnergiaPro, wchodząca w skład grupy energetycznej Tauron[55].

 
Poczta w Międzylesiu

Głównym źródłem zaopatrzenia Międzylesia w wodę jest studnia głębinowa. Łączna wydajność ujęć komunalnych miasta wynosi 121,5 m³/h. W 2009 roku długość czynnej rozdzielczej sieci wodociągowej w mieście wynosiła 11,2 km[53].

Międzylesie prawie na całym obszarze zurbanizowanym posiada ogólną sieć kanalizacyjną, której długość wynosi 4,1 km. W 2002 roku została oddana do użytku biologiczna oczyszczalnia ścieków, pracująca w oparciu o metodę osadu czynnego. Oczyszczalnia posiada również ciąg technologiczny przeróbki osadu czynnego. Ogólna moc przerobowa oczyszczalni to 2 × 400 m³/h z możliwością rozbudowy do 1600 m³/h. Oczyszczalnia pracuje na bazie miejskiego kolektora ściekowego oraz ścieków dowożonych[56].

Przez teren miasta przebiegają gazociągi wysokiego ciśnienia. Poprzez stacje redukcyjne I° i II°, gaz ziemny rozprowadzony jest po obszarze Międzylesia. W 2009 roku liczba gospodarstw domowych odbierających gaz w mieście wynosiła 843, zaś długość czynnej sieci wynosiła 8,1 km[53].

Gospodarka cieplna Międzylesia opiera się w większości na własnych, indywidualnych, lokalnych kotłowniach, czyli domowych piecach grzewczych opalanych głównie węglem kamiennym.

Ochrona środowiska edytuj

W północnej części miasta przy wyjeździe na Kłodzko znajduje się składowisko odpadów komunalnych (3 niecki) wraz z utworzoną strefą ochronną. Zajmuje obszar 12,8 ha, a jego pojemność wynosi 67 tys. m³. W mieście prowadzona jest selektywna zbiórka śmieci w zakresie: papier, szkło plastyk typu PET. System ten nie obejmuje segregacji oraz przetwórstwa odpadów na składowisku[57].

Religia edytuj

 
Kościół parafialny Bożego Ciała w Międzylesiu – główna świątynia dekanatu międzyleskiego

Życie religijne w Międzylesiu zaczęło kształtować się wraz z założeniem na tym terenie miasta. Przypuszcza się, że w 1294 roku mógł istnieć w miejscowości kościół parafialny, jednak pierwsze wzmianki dotyczące jego istnienia pochodzą dopiero z 1350 roku. Parafia międzyleska obejmowała swoim zasięgiem także okoliczne miejscowości. Wchodziła w skład dekanatu kłodzkiego, stanowiącego część diecezji, a następnie archidiecezji praskiej[58].

W XVI wieku miała miejsce w całej Europie reformacja, w wyniku której doszło do rozbicia Kościoła katolickiego i wyodrębnienia się wyznań protestanckich. Nowe nurty religijne zyskały wiernych także w Międzylesiu i w drugiej połowie XVI wieku parafia została przejęta przez luteran. W ich rękach znajdowała się do 1624 roku, kiedy to decyzją cesarza Rudolfa II Habsburga wszystkich mieszkańców przymusowo zrekatolicyzowano[59].

Wraz z przyłączeniem Międzylesia do państwa pruskiego w XVIII wieku ponownie pojawiła się w nim wspólnota luterańska, licząca kilkadziesiąt osób, która odprawiała swoje nabożeństwa w sali ratusza, następnie sali zamkowej, a w końcu korzystała razem z katolikami z kościoła św. Barbary. Liczebność tej wspólnoty w XIX wieku wzrosła do 98 osób (1867). W 1880 roku założyli oni gminę filialną, a w 1893 roku podjęli starania o budowę własnej świątyni, którą wybudowano w latach 1899–1900[60].

W okresie dwudziestolecia międzywojennego Międzylesie zamieszkiwało 2589 mieszkańców (1939), w tym: 270 ewangelików i 8 osób wyznania mojżeszowego[61]. Po zakończeniu II wojny światowej wszyscy dotychczasowi mieszkańcy miasta zostali wysiedleni, a ich miejsce zajęła ludność polska, która w zdecydowanej większości wyznawała katolicyzm, wobec czego kościół ewangelicki został przekazany gminie, która urządziła w nim salę sportową oraz magazyn mebli[62].

Katolicka parafia w Międzylesiu została włączona w obręb administratury apostolskiej archidiecezji wrocławskiej ze stolicą biskupią we Wrocławiu[63]. Na początku 1946 roku znalazła się ona w granicach dekanatu bystrzyckiego, który w 1972 roku stał się oficjalnie częścią reaktywowanej archidiecezji wrocławskiej. W 1992 roku Międzylesie zostało stolicą nowo utworzonego dekanatu międzyleskiego, którego terytorium w zasadzie pokryło się z terytorium gminy[64] Od 2004 r. dekanat wchodzi w skład diecezji świdnickiej[65].

Transport edytuj

 
Busik PKS Kłodzko stojący na przystanku Rynek w Międzylesiu

Transport drogowy edytuj

Przez Międzylesie przebiega droga krajowa nr 33 łącząca Kłodzko z Boboszowem, w którym znajdowało się przejście graniczne z Czechami. W mieście droga ta łączy się z drogą wojewódzką 389, która bierze swój początek w Zieleńcu[5].

Komunikację autobusową zapewnia lokalny oddział PKS Kłodzko, który sukcesywnie wycofuje się z nierentownych kursów do miejscowości położonych na obszarach górskich. W Międzylesiu znajdują się trzy przystanki autobusowe: stacja kolejowa, rynek i szkoła (na żądanie). Z miasta można dojechać autobusem do Bystrzycy Kłodzkiej, Jodłowa, Boboszowa i Kłodzka[66].

Transport kolejowy edytuj

 
Zmodernizowany w 2004 roku dworzec kolejowy w Międzylesiu widok od strony peronów

Międzylesie leży na ważnej trasie kolejowej nr 276 z Wrocławia Głównego do granicy państwowej z Czechami w Lichkovie i dalej do Pragi. Linia ta powstawała od 1869 roku. Odcinek z Kłodzka do Międzylesia oddano do użytku 15 października 1875 roku, a dziesięć dni później połączono z ówczesnymi austriackimi liniami kolejowymi poprzez uruchomienie trasy do pobliskiego Lichkova[67].

W skład zespołu dworcowego wchodzą: budynek stacyjny, trzy domy dla kolejarzy i wieża ciśnień z 1908 roku[68].

Komunikacja kolejowa w 2014 roku zapewniała dojazd m.in. do Wrocławia i miejscowości położonych po drodze, a więc m.in. do Bystrzycy Kłodzkiej, Kłodzka, Barda, Kamieńca Ząbkowickiego, Ziębic i Strzelina oraz do miejscowości położonych w Czechach: Usti nad Orlici i Pardubic[69].

Polityka i administracja edytuj

Władze miasta edytuj

Międzylesie ma status gminy miejsko-wiejskiej. Jego mieszkańcy wybierają do swojej rady miasta i gminy 15 radnych w wyborach co 5 lat, w sześciu okręgach wyborczych, z czego pierwszy z nich obejmuje swoim zasięgiem obszar całego miasta. Organem wykonawczym władz jest burmistrz. Siedzibą władz miasta jest ratusz, znajdujący się przy placu Wolności 1 (rynku)[70].

Burmistrzowie Międzylesia (od 1990)[71]:

 
Ratusz w Międzylesiu – siedziba władz miejskich i oddziału Banku Spółdzielczego

Mieszkańcy Międzylesia wybierają parlamentarzystów z okręgu wyborczego Wałbrzych, a posłów do Parlamentu Europejskiego z dolnośląsko-opolskiego okręgu wyborczego z siedzibą we Wrocławiu[72].

Miasta partnerskie edytuj

Miasto[73] Państwo
Králíky   Czechy
Lichkov   Czechy
Dolsk   Polska
Lohne   Niemcy

Międzylesie jest członkiem Związku Miast Polskich[74].

Sport i rekreacja edytuj

Międzylesie posiada jak na miasteczko bardzo dobrą bazę sportową, na którą składa się Stadion Miejski im. Andrzeja Skowrona, mający 100 miejsc siedzących oraz zespół basenów kąpielowych[75]. Od 2011 roku trwała jego modernizacja, w wyniku której powstał kompleks złożony m.in. z: budynków gospodarczych, basenu sportowego o wymiarach 12,5x25 m, basenu rekreacyjnego, zjeżdżalni „Fala”, brodzika dla dzieci ze zjeżdżalnią. Otwarcie nastąpiło 5 lipca 2013 roku[76]. W mieście działa klub sportowy Sudety Międzylesie, posiadający trzy sekcje sportowe, w tym piłki nożnej. Liczy on 80 członków[77]. Został założony w 1946 roku jako Międzyzakładowy Ludowy Klub Sportowy, a od 1990 roku działa jako MLKS Sudety Międzylesie. Jego prezesem był Jerzy Błażejewski[78]. Obecnie reprezentacja seniorów rozgrywają mecze w a-klasie grupie nr III[79]. Corocznie organizowane są poza rozgrywkami ligowymi turnieje: O Puchar Burmistrza Miasta i Gminy Międzylesie, O Puchar Krzysztofa, O Puchar Księdza Dziekana. Wszystkie dotyczą piłki nożnej. Poza tym wspólnie z Czechami organizowany jest Lekkoatletyczny Trójbój Przyjaźni[80].

Turystyka edytuj

 
Oznakowania szlaków turystycznych w Międzylesiu

Międzylesie jest predestynowane do znaczącego ośrodka turystycznego w południowej części ziemi kłodzkiej. Na atrakcyjność turystyczną składa się: jego położenie komunikacyjne, ukształtowanie terenu, niski stopień zanieczyszczenia środowiska, walory krajobrazowe, infrastruktura turystyczna oraz zabytki kultury świeckiej i religijnej[81].

Przez teren miasta przechodzi siedem pieszych szlaków turystycznych[5]:

  •   czerwony, wiodący z Międzylesia do Kamieńczyka,
  •   czerwony, prowadzi z Międzylesia przez Sikornik i Pisary na Opacz,
  •   niebieski, trasa z Międzylesia przez Jodłów-Mały na Mały Śnieżnik,
  •   niebieski, wiedzie z Międzylesia przez Różankę, Solną Jamę, ruiny Zamku Szczerba na Jagodną, a następnie Przełęcz Spaloną,
  •   zielony, prowadzi z Przełęczy Międzyleskiej (534 m n.p.m.) przez Opacz na Trójmorski Wierch,
  •   zielony, wiodący z Przełęczy Międzyleskiej przez Graniczny Wierch, Kamieńczyk, Czerwony Strumień, Lesicę do Niemojowa,
  •   żółty, prowadzi z Międzylesia przez Sikornik i Boboszów do Przełęczy Międzyleskiej.

W Międzylesiu znajdują się dwa szlaki rowerowe, z czego pierwszy z nich jest szlakami ponad gminnym (czerwony)[82]:

  •   czerwony: Jodłów (turystyczne przejście graniczne)- schronisko Ostoja – Jodłów – Pisary – Międzylesie – Różanka – Domaszków – Długopole Górne,
  •   zielony: Międzylesie (stacja PKP) – Kamieńczyk (turystyczne przejście

graniczne).

Poza wyżej wymienionymi szlakami od 2006 roku istnieje Miejska Trasa Turystyczna. W jej ramach turyści zwiedzają 22 charakterystyczne punkty wyznaczone na terenie miasta. W centrum miasta umieszczona jest tablica-mapa, na której można zlokalizować poszczególne atrakcje. Każdy z punktów na terenie miasta oznaczony jest tabliczką z podstawowymi informacjami w języku polskim, czeskim, angielskim i niemieckim. Trasa powstała dzięki współfinansowaniu ze środków unijnych[83].

W 2008 roku miało miejsce otwarcie szlaku papieskiego, którego trasa prowadzi przez Góry Bystrzyckie i Masyw Śnieżnika. Szlak ten przechodzi także przez Międzylesie[84].

Usługi związane z zakwaterowaniem i wyżywieniem świadczą ośrodki, zajazdy oraz coraz liczniejsze gospodarstwa agroturystyczne. W jednym ze skrzydeł zamku mieści się luksusowy hotel[85].

Urodzeni (wybór) edytuj

Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Międzylesiem.

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2022 roku, Główny Urząd Statystyczny, 7 grudnia 2022 [dostęp 2022-12-08].
  2. a b c d GUS, Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2023 roku, stat.gov.pl [dostęp 2023-08-05] (pol.).
  3. Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 12 listopada 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1946 r. nr 142, poz. 262).
  4. M. Choroś, Ł. Jarczak, Słownik nazw miejscowych Dolnego Śląska, Opole 1995, s. 73.
  5. a b c d Kotlina Kłodzka. Mapa turystyczna, 1:100 000, wyd. Eko-Graf, Wrocław 1997.
  6. Opracowano na podstawie mapy gminy Międzylesie z podziałem na sołectwa będącej załącznikiem do Statutu Gminy Międzylesie.
  7. A. Schmuck, Regiony termiczne województwa wrocławskiego, „Czasopismo Geograficzne”, 28: 1957, s. 3–4.
  8. Słownik geografii turystycznej Sudetów, pod red. M. Staffy, t. 15, Wrocław 1994, s. 20.
  9. a b c d e f g h Słownik geografii turystycznej Sudetów, op. cit., s. 274.
  10. Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Międzylesie na lata 2009–2015, Międzylesie 2009, s. 15.
  11. Informacja na stronie Nadleśnictwa Międzylesie [dostęp 2011-06-06].
  12. Słownik geografii turystycznej Sudetów, op. cit., s. 21.
  13. Słownik geografii turystycznej Sudetów, op. cit., s. 272.
  14. S. Rospond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław 1984.
  15. a b Janusz Czerwiński, Ryszard Chanas: Dolny Śląsk – przewodnik. Warszawa: Sport i Turystyka, 1977 s. 150.
  16. Informacja na stronie www.grafschaft-glatz.de [dostęp 2011-06-15].
  17. Słownik geografii turystycznej Sudetów, op. cit., s. 278.
  18. K. Marcinek, W. Prorok, Ziemia Kłodzka. Informator turystyczny, s. 69.
  19. Rejestr zabytków nieruchomych woj. dolnośląskiego. Narodowy Instytut Dziedzictwa. s. 77. [dostęp 2012-09-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-03-29)].
  20. Łuczyński Romuald M. Zamki, dwory i pałace w Sudetach, Legnica, 2008, s. 250.
  21. Opracowano na podstawie planu Międzylesia, znajdującego się w Międzylesiu przy placu Wolności.
  22. Dane z Bazy danych Regionalnych GUS na rok 2002.
  23. Dane zaczerpnięte z Bazy Danych Lokalnych GUS dla rolnictwa w Międzylesiu na 2005 rok [on-line] [dostęp 2011-06-15].
  24. Ziemia Kłodzka. Informator turystyczny, op. cit., s. 69.
  25. Informacja n stronie spółki [on-line] [dostęp 2011-06-16].
  26. Dane zaczerpnięte z Bazy Danych Lokalnych dotyczących rynku pracy w Międzylesiu na 2002 rok [on-line] [dostęp 2011-06-16].
  27. Dane Bazy Danych Lokalnych dotyczące aktywności ekonomicznej ludności na 2002 rok [on-line] [dostęp 2011-06-06].
  28. Dane na rok 2002 na podstawie Narodowego Spisu Powszechnego GUS.
  29. Dane na podstawie: F. W. Zimmermann, Beyträge zur Beschreibung von Schlesien, Bd. 1–13, Brieg 1783–1796; Roczniki statystyczne województwa wrocławskiego (1950-1975), roczniki statystyczne województwa wałbrzyskiego (1975-1998), powszechnych spisów ludności i urzędu gminy wiejskiej Kłodzko, Banku Danych Lokalnych GUS
  30. Lucyna Nowak, Joanna Stańczyk, Agnieszka Znajewska, Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2009 r.), Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, listopad 2009, ISSN 1734-6118 (pol.).
  31. Międzylesie w liczbach, Polska w liczbach [dostęp 2016-01-06] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  32. Informacja na oficjalnej stronie MGOK w Międzylesiu [on-line] [dostęp 2011-06-16].
  33. Informacja na stronie BIP MGOK w Międzylesiu [on-line] [dostęp 2011-06-16].
  34. Informacja na stronie BIP BPMiG Międzylesie. bip.biuletyn.info.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-03-24)]. [on-line] [dostęp 2011-06-16].
  35. Kultura i sztuka w Międzylesiu, dane z Bazy Danych Lokalnych GUS na 2009 rok [on-line] [dostęp 2011-06-16].
  36. Gmina Międzylesie, artykuł w „Gazecie.pl” [on-line] [dostęp 2011-06-16].
  37. Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Międzylesie, op. cit., s. 38.
  38. Informacja na stronie BIP PS w Międzylesiu. bip.biuletyn.info.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-03-24)]. [on-line] [dostęp 2011-06-16].
  39. Uchwała Nr XXV/164/ 2005 Rady Miejskiej w Międzylesiu z dnia 22 lutego 2005 roku.
  40. Informacja na stronie szkoły [on-line] [dostęp 2020-04-23].
  41. Dane dotyczące wyboru szkół średnich przez absolwentów ZS w Międzylesiu uzyskane w dyrekcji szkoły.
  42. Komisariat Policji w Bystrzycy Kłodzkiej – informacje ogólne [on-line] [dostęp 2011-06-16].
  43. Wykaz Kadry Kierowniczej Komendy Powiatowej Policji Kłodzku [on-line] [dostęp 2020-04-23].
  44. Informacja na stronie KPSP w Kłodzku [on-line] [dostęp 2011-06-16].
  45. Nowy wóz strażacki dla OSP Międzylesie [on-line] [dostęp 2020-04-23].
  46. Informacja na stronie OSP Międzylesie. ospmlesie.cba.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-05-10)]. [on-line] [dostęp 2011-06-16].
  47. Pomoc medyczna w Międzylesiu, informacja na stronie miasta i gminy [on-line] [dostęp 2011-06-16].
  48. Gospodarka mieszkalna w Międzylesiu na podstawie Bazy Danych Lokalnych GUS na 2005 rok [on-line] [dostęp;16.06.2011].
  49. Gospodarska mieszkaniowa w Międzylesiu, dane na rok 2009 z Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego [on-line] [dostęp 2011-05-16].
  50. Informacja na stronie BIP ZGKiM [on-line] [dostęp 2011-06-16].
  51. Mieszkania zamieszkane według okresu budowy budynku w Międzylesiu za Baza Danych Lokalnych GUS na 2009 rok [on-line] [dostęp 2011-06-16].
  52. Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Międzylesie, op. cit., s. 30.
  53. a b c d Gospodarka komunalna w Międzylesiu za Baza Danych Lokalnych GUS stan an 2009 rok [on-line] [dostęp 2011-06-16].
  54. Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Międzylesie, op. cit., s. 32.
  55. Informacja na stronie spółki EnergiaPro (dostęp: 2010-04-21).
  56. Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Międzylesie, op. cit, s. 29.
  57. Plan rozwoju Lokalnego Gminy Międzylesie, op. cit., s. 30–31.
  58. Informacja dotycząca Kościoła Bożego Ciała na stronie miasta Międzylesia [on-line] [dostęp 2011-06-16].
  59. Słownik geografii turystycznej Sudetów, op. cit., s. 275–276.
  60. Informacja dotycząca protestantów na stronie Międzylesia [on-line] [dostęp 2011-06-16].
  61. Dane ludnościowe dotyczące powiatu bystrzyckiego na stronie: www.verwaltungsgeschichte.de. geschichte-on-demand.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)]. [on-line] [dostęp 2011-06-16].
  62. Obecnie budynek nie jest użytkowany i stoi pusty.
  63. A. i A. Galosowie, Dzieje Śląska w datach, Wrocław 2001, s. 255.
  64. Dane Wrocławskiej Kurii Arcybiskupiej.
  65. Schematyzm Diecezji Świdnickiej, pod red. A. Bałabucha, Świdnica 2005.
  66. Na podstawie internetowego rozkładu autobusów [on-line] [dostęp 2011-06-16].
  67. Informacja na stronie www.kolej.one.pl [dostęp 2011-06-16].
  68. Informacja na „Żelaznych Szlakach” [on-line] [dostęp 2011-06-16].
  69. Rozkład jazdy pociągów ważny od 1.06.2011 roku.
  70. Informacja na oficjalnej stronie miasta i gminy Międzylesie (dostęp: 2011-01-15).
  71. Popularna Encyklopedia Ziemi Kłodzkiej, pod red. J. Laski i M. Kowalcze, t. 1 i 2, Kłodzko 2009.
  72. Dane uzyskane w Państwowej Komisji Wyborczej, stan na 16.06.2011 roku.
  73. Miasta partnerskie Międzylesia na głównej stronie gminy [on-line] [dostęp 2011-06-16].
  74. Lista członków Związku Miast Polskich. zmp.poznan.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-12-30)]. [on-line] [dostęp 2010-04-21].
  75. [Informacja na portalu 90.minut.pl] [on-line] [dostęp 2011-06-16].
  76. Uroczyste otwarcie basenu kąpielowego w Międzylesiu.
  77. Kultura fizyczna, sport i rekreacja w Międzylesiu, za Baza Danych Lokalnych GUS [on-line] [dostęp 2011-06-16].
  78. Informacja na stronie MKS „Sudety” Międzylesie [on-line] [dostęp 2011-06-16].
  79. Informacja na stronie OZPN Wałbrzych [on-line] [dostęp 2011-06-26].
  80. Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Międzylesie, op. cit., s. 41.
  81. Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Międzylesie, op. cit., s. 39.
  82. Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Międzylesie, op. cit., s. 40.
  83. Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Międzylesie, op. cit., s. 40–41.
  84. Szlak papieski w Międzylesiu [on-line] [dostęp 2011-06-16].
  85. Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Międzylesie, s. 42.
  86. MUDr. Milada Frantová ošetřovala v rámci operace Anthropoid Jana Kubiše. Statečnost ji stála život.

Bibliografia edytuj

Linki zewnętrzne edytuj