Wikipedia

Misterium niedzielne

Misterium niedzielne – dramat Tadeusza Gajcego z 1943 roku. Po raz pierwszy wystawiony na tradycyjnej scenie w 2009 roku w Katowicach[5][6][7]. Tekst utworu autor odczytywał na konspiracyjnych wieczorach autorskich[8]. Pierwodruk ukazał się dopiero po wojnie w 1968 roku[9][10].

Misterium niedzielne
Autor

Tadeusz Gajcy

Tematyka

katastrofizm

Rodzaj dramatu

dramat właściwy

Data powstania

1943

Prapremiera

1957 / 2009

Wydanie oryginalne
Język

polski

Data wydania

1968

Wydawca

Wydawnictwo Literackie

[...] idźcie smutni
do kamiennych stóp Honoraty[1]
[...] uderz czołem u kamiennych stóp Honoraty[2]
(brama św. Honoraty na Powązkach – prawdopodobnie źródło inspiracji poety[3][a])
Hasło bojowe: Cinzano! Cinzano![4]
(plakat reklamujący wermut Cinzano autorstwa Leonetta Cappiella z 1910 roku)

Okoliczności powstania

edytuj

Po wydaniu debiutanckiego tomiku – Widma w konspiracyjnej serii Biblioteka SiN-u w maju 1943 roku – Tadeusz Gajcy zrezygnował jesienią tegoż roku z pracy magazyniera w szwalni konfekcji damskiej „Baśka” przy ul. Marszałkowskiej 125 i całkowicie poświęcił się pisaniu, zaniedbując nawet studia[11]. Ten płodny literacko czas zaowocował opowiadaniami Twarzą w noc (fragment), Cena i Paweł, początkiem powieści Trzy śmierci oraz utworami dramaturgicznymi, którymi były Misterium niedzielne (25 X 1943) oraz Homer i Orchidea[12].

Budowa i kwalifikacje genologiczne

edytuj

Misterium niedzielne składa się z czterech widowisk przedzielonych Intermedium. Odwrotnie niż w tradycyjnym misterium Intermedium ma bardziej poważny i refleksyjny charakter, natomiast sceny (widowiska) są bardziej ludyczne[13]. Tytuł utworu jest wyraźnym nawiązaniem do formy misterium, szczególnie popularnej w średniowieczu. Misterium niedzielne bywa jednak różnorako określane – jako utwór liryczny lub dramatyczny bądź jako gatunek z pogranicza: „poemat dramatyczny”, „groteska dramatyczna”, „misterium-buffo”, „antymisterium”, „dramat poetycki”, „widowisko poetyckie”, „śpiewogra”[14]. Niemniej w utworze Gajcego można rzeczywiście odnaleźć zasadnicze cechy stosunkowo mało restrykcyjnego gatunku misterium:

  • szeregowa konstrukcja akcji dramatycznej;
  • cykliczność budowy;
  • mechaniczne łączenie scen i epizodów;
  • równorzędne traktowanie wszystkich postaci;
  • skłonność do mieszania kategorii komizmu i wzniosłości;
  • symultaniczna przestrzeń teatralna;
  • obraz historyczny znany widzom w znacznej części, budowany przy pomocy prostych, często umownych, środków;
  • fragmentaryczność[15].

Czas i miejsce akcji

edytuj

Akcja widowisk dzieje się w niedzielę 1939 roku na jednym z placów Warszawy przed fikcyjnym, zbudowanym w stylu gotyckim[9], kościołem świętej Honoraty. Źródłem inspiracji Gajcego co do miejsca mogły być kawiarnia „Honoratka”, będąca miejscem spotkań działaczy niepodległościowych przed wybuchem powstania listopadowego (zamknięta po 1830 roku[b]), lub druga brama cmentarza Powązkowskiego, zwana bramą św. Honoraty[a], w pobliżu której poeta mieszkał w dzieciństwie[3]. Czas akcji Intermedium należałoby przenieść na kilkadziesiąt lat później, bowiem głównym bohaterem jest tu Tadeusz, sędziwy poeta, autor Misterium niedzielnego i Pamiętnika mojego życia – element autobiograficzny[13] i nieziszczona antycypacja losów Tadeusza Gajcego. Ostatnia część utworu (Widowisko Czwarte) rozgrywa się w barze „Pod Cinzano”[16].

Bohaterowie

edytuj

Bohaterowie indywidualni według kolejności pojawiania się na scenie:

  • Hipolit[c] – starzec, żebrak, dziad kościelny, o jasnobłękitnych oczach (mają barwę wyblakłego szafiru[d]) i widocznej w ruchach ręki zapowiedzi pięknej, długiej brody, braki w ubraniu rekompensuje czystością ubioru, podniesionym czołem i dostojnymi gestami[9]
  • Żołnierz (jak się później okazuje – Antoni Leszcz)[1], ułan[17]
  • Dorożkarz Wieszczący – konkurujący z Hipolitem
  • Poeta – postępuje programowo według zasad sztuki dla sztuki, wygłasza monolog nie przewidziany przez autora „Misterium”[18],
  • Ksiądz w komży
  • Policjant Daniel Krzysztof Hubert Majewski – przedstawiciel władzy tzw. nadrzędnej, w sile wieku, w młodości zainteresowany astronomią i metafizyką pałeczki gumowej, w Boga nie wierzy[19]); później opat i generał
  • Filozof[20])
  • Starzec, poeta Tadeusz – autor Misterium niedzielnego i Pamiętnika mojego życia
  • Anioł – smukły, faliste blond włosy, pięknie skrojone palto, pod którym skrywa skrzydła
  • Dziewczyna z tłumu, czyli Marysia Natchniona
  • Domorosły samouk z tłumu
  • Właściciel baru „Pod Cinzano”
  • Król Ludwik Dwudziesty (początkowo incognito)
  • Jarmarczny kuglarz
  • Delegat ludu

Bohater zbiorowy: przechodnie – tłum, pełniący rolę chóru.

Opinie i interpretacje

edytuj

Groteskowy dramat „Misterium niedzielne", które poeta i krytyk literacki Andrzej Trzebiński ocenił jako „śmiech dziwaczności”, bywa uznawany za szydercze spojrzenie na rzeczywistość II RP – groteska połączona z surrealizmem[21]. Zdaniem Stanisława Beresia utwór ten jest szczególnym eksperymentem, stanowiącym groteskowo-ironiczną wersję poetyckiego doświadczenia Gajcego[22]. Przy tym badacz twórczości poety odrzuca uleganie (m.in. przez Martę Piwińską) złudnej sugestii poety, że ukazana w utworze wizja apokalipsy jest żartobliwą, niemalże sielską. Zdaniem Beresia dramat ukazuje triumf samozwańczych przywódców, pogoń za uznaniem, marzenia o potędze na progu katastrofy, pychę i manię wielkości[23]. Jest rozprawą z Polską przedwrześniową[24]. Utwór rozpatruje się jako dylemat między poddaniem się nieuchronności losu a walką ze światem niszczącym człowieka i jego dorobek[25]. Dla Andrzeja Majczaka misterium Gajcego jest dziś rodzajem bolesnego, gorzkiego, choć momentami zabawnego seansu patriotycznego, narodowej szopki[6].

Inscenizacje

edytuj

Uwagi

edytuj
  1. ↑ a b Brama znajdująca się przy ul. Powązkowskiej 14 została ufundowana w 1915 r. przez Mieczysława Landsberga na cześć zmarłej żony, Honoraty ze Zwolińskich. Imponujący kamienny posąg zaprojektowany przez Leopolda Wasilkowskiego z pozoru ma niewiele wspólnego ze św. Honoratą – przedstawia tzw. rycerza Bożego (miles Dei(inne języki))[33].
  2. ↑ Stałymi bywalcami kawiarni przy ulicy Miodowej 14 (oficyna Pałacu Chodkiewiczów) byli m.in. Maurycy Mochnacki, Seweryn Goszczyński, Piotr Wysocki i Ludwik Nabielak[31]. Lokal cieszył się wielką popularnością i w latach 30. został owiany legendą[32].
  3. ↑ Nawiązanie do imienia Hipolit pojawia się również w ostatnim wierszu T. Gajcego: „Święty kucharz od Hipciego”.
  4. ↑ W didaskaliach Gajcy zaleca nawet, by nie próbować zagrania sztuki, jeśli nie znajdzie się aktor o odpowiednich oczech[9].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b Gajcy 1992 ↓, s. 57.
  2. ↑ Gajcy 1992 ↓, s. 66.
  3. ↑ a b Gajcy 1992 ↓, s. 55.
  4. ↑ Gajcy 1992 ↓, s. 84, 97, 105.
  5. ↑ Misterium niedzielne, [w:] Encyklopedia teatru polskiego (sztuki) [dostęp 2022-11-27].
  6. ↑ a b Czas fałszywych proroków. encyklopediateatru.pl, 2009-04-10. [dostęp 2022-11-27].
  7. ↑ a b Misterium niedzielne. e-teatr.pl. [dostęp 2022-11-27].
  8. ↑ Bereś 1992 ↓, s. XI.
  9. ↑ a b c d Gajcy 1992 ↓, s. 54.
  10. ↑ Gajcy 1968 ↓.
  11. ↑ "W pierścieniu śmierci" - biografia Tadeusza Gajcego. rp.pl, 2014-08-16. [dostęp 2020-08-20].
  12. ↑ Gajcy 1992 ↓, s. XI.
  13. ↑ a b Bereś 1992 ↓, s. CIII.
  14. ↑ Bereś 1992 ↓, s. XCV.
  15. ↑ Bereś 1992 ↓, s. XCVI.
  16. ↑ Gajcy 1992 ↓, s. 106.
  17. ↑ Gajcy 1992 ↓, s. 72.
  18. ↑ Gajcy 1992 ↓, s. 64.
  19. ↑ Gajcy 1992 ↓, s. 68.
  20. ↑ Gajcy 1992 ↓, s. 78–79.
  21. ↑ Michał Płociński: Tadeusz Gajcy. Poeta niesłusznie zepchnięty w cień. rp.pl, 20014-08-16. [dostęp 2022-11-27].
  22. ↑ Bereś 1992 ↓, s. CXV.
  23. ↑ Bereś 1992 ↓, s. XCXVIII.
  24. ↑ Bereś 1992 ↓, s. XCXVIX.
  25. ↑ Brzozowski 1994 ↓, s. 231.
  26. ↑ ''Misterium niedzielne'' z 1957, [w:] Encyklopedia teatru polskiego (przedstawienia) [dostęp 2022-11-27].
  27. ↑ ''Misterium niedzielne'' z 1969, [w:] Encyklopedia teatru polskiego (przedstawienia) [dostęp 2022-11-27].
  28. ↑ ''Misterium niedzielne'' z 1971, [w:] Encyklopedia teatru polskiego (przedstawienia) [dostęp 2022-11-27].
  29. ↑ Misterium niedzielne w bazie filmpolski.pl
  30. ↑ ''Misterium niedzielne'' z 2009, [w:] Encyklopedia teatru polskiego (przedstawienia) [dostęp 2022-11-27].
  31. ↑ Jan Wiśniewski: Kontrkulturowe kawiarnie Warszawy: Honoratka. publicystyka.ngo.pl, 2012-02-03. [dostęp 2022-11-27].
  32. ↑ „Honoratka”. greatcomposers.nifc.pl. [dostęp 2022-11-27].
  33. ↑ Tomasz Stachurski: Brama Św. Honoraty. treyst.pl, 2016-11-09. [dostęp 2022-11-27].

Bibliografia

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Misterium_niedzielne&oldid=72362332”