Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce

Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce – grupy społeczne zamieszkujące Polskę identyfikujące się z innym narodem niż polski. Mniejszości narodowe i etniczne stanowią w Polsce kilka procent ludności kraju. Polska należy do tych państw europejskich, które mają ich najniższy odsetek.

Według ustawy z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym mniejszości te są wyodrębniane na podstawie łącznie sześciu kryteriów, w szczególności mniejszej niż pozostała ludność, liczebności i zamieszkiwania obecnego terytorium RP przez przodków jej członków od co najmniej 100 lat. Definicja ta podaje też jedno kryterium odróżniające mniejszość etniczną od narodowej – pierwsza oznacza grupę, która nie utożsamia się z innym narodem (współcześnie) zorganizowanym we własnym państwie.

Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce według ustawy

Art. 2 ust. 2 ustawy wskazuje, które z mniejszości uważa się za mniejszości narodowe w rozumieniu tej ustawy. Ustawa wymienia w tym zakresie (w kolejności alfabetycznej) mniejszości: białoruską, czeską, litewską, niemiecką, ormiańską, rosyjską, słowacką, ukraińską i żydowską. W art. 2 ust. 4 ustawy wymienia się mniejszości, uznane za mniejszości etniczne w rozumieniu ustawy: karaimską, łemkowską, romską i tatarską. Ponadto art. 19 ust. 2 definiuje język kaszubski jako język regionalny.

Liczebność poszczególnych grup etnicznych w Polsce według wyników spisów powszechnych

Gminy w Polsce, w których co najmniej 10% mieszkańców zadeklarowało narodowość niepolską (porównanie danych ze spisu powszechnego z 2011 roku i z 2002 roku)

Narodowość w czasie spisów w Polsce badana była pięciokrotnie: w 1921, 1931 (narodowość była ustalana pośrednio na podstawie wyznania oraz języka ojczystego), 1946 (spis sumaryczny), 2002 i 2011.

Narodowy Spis Powszechny 2002

W Narodowym Spisie Powszechnym z 2002 roku ponad 96% ankietowanych zadeklarowało narodowość polską, 1,23% (471,5 tys. osób) – przynależność do innej narodowości, natomiast 2,03% ludności (774,9 tys. osób) nie określiło swej narodowości. Jednakże pojawiały się zarzuty zaniżania liczby osób deklarujących inną narodowość niż polska. Spis w 2002 roku był przeprowadzony w sytuacji, gdy nie istniało jeszcze ustawowe uregulowanie definiujące mniejszość narodową lub etniczną.

Poniższa tabela podaje dla mniejszości liczących więcej niż 1000 osób dane spisu z 2002, w tym na podstawie danych szczegółowych wyliczone na potrzeby Wikipedii wielkości dominującego – powyżej 10% – rozmieszczenia procentowego. Dane dotyczą ogółu osób mieszkających w 2002 roku w Polsce, a nie tylko osób posiadających polskie obywatelstwo – do mniejszości, zgodnie z ustawą, należą osoby posiadające polskie obywatelstwo, a nie należą obcokrajowcy mieszkający w Polsce. Mniejszości uznane w Polsce (wymienione w ustawie) zostały wytłuszczone.

Nk.	Grupa	Liczba osób	Zamieszkiwane województwa (2002)	Patrz też
1	Ślązacy	173 153	śląskie (86%), opolskie (14%)	Ślązacy
2	Niemcy	152 897	opolskie (70%), śląskie (21%)	Niemcy w Polsce
3	Białorusini	48 737	podlaskie (95%)	Białorusini w Polsce
4	Ukraińcy	30 957	warmińsko-mazurskie (39%), zachodniopomorskie (13%), podkarpackie (11%)	Ukraińcy w Polsce
5	Romowie	12 855	małopolskie (13%), dolnośląskie (10%), mazowieckie (10%)	Romowie w Polsce
6	Rosjanie	6103	mazowieckie (22%), dolnośląskie (11%), podlaskie (11%)	Rosjanie w Polsce
7	Łemkowie	5863	dolnośląskie (53%), małopolskie (27%), lubuskie (13%),
8	Litwini	5846	podlaskie (88%)	Litwini w Polsce
9	Kaszubi	5062	pomorskie (98%)
10	Słowacy	2001	małopolskie (81%)	Słowacy w Polsce
11	Wietnamczycy	1808	mazowieckie (60%)	Wietnamczycy w Polsce
12	Francuzi	1633	mazowieckie (30%), śląskie (12%), dolnośląskie (12%)	Francuzi w Polsce
13	Amerykanie	1541	mazowieckie (24%), małopolskie (16%)	Amerykanie w Polsce
14	Grecy	1404	dolnośląskie (38%), zachodniopomorskie (12%)	Grecy w Polsce
15	Włosi	1367	mazowieckie (23%), małopolskie (10%)	Włosi w Polsce
16	Żydzi	1133	mazowieckie (38%), dolnośląskie (18%), opolskie (1%)	Żydzi w Polsce
17	Bułgarzy	1112	mazowieckie (35%), śląskie (10%), opolskie (1%)	Bułgarzy w Polsce
18	Ormianie	1082	mazowieckie (24%)	Ormianie w Polsce

Narodowy Spis Powszechny 2011

W Narodowym Spisie Powszechnym z 2011 roku narodowość polską zadeklarowało 97,09% ankietowanych (wliczając osoby deklarujące również drugą narodowość). 871,5 tys. osób (2,26%) zadeklarowało dwie narodowości – polską i niepolską, w tym 788 tys. (2,05%) polską jako pierwszą, a 83 tys. (0,22%) polską jako drugą. 596 tys. osób (1,55%) zadeklarowało wyłącznie niepolską narodowość, z czego 46 tys. osób (0,12%) zadeklarowało dwie niepolskie narodowości.

Poniższa tabela podaje dla mniejszości liczących więcej niż 1000 osób dane spisu z 2011 (zarówno osoby deklarujące tylko niepolską narodowość, jak i osoby deklarujące łącznie narodowość polską i niepolską). Dane dotyczą ogółu osób mieszkających w Polsce, a nie tylko osób posiadających polskie obywatelstwo – do mniejszości, zgodnie z ustawą, należą osoby posiadające polskie obywatelstwo, a nie należą obcokrajowcy mieszkający w Polsce. Mniejszości uznane w Polsce (wymienione w ustawie) zostały wytłuszczone.

Nk.	Grupa	Liczba osób
		Ogółem	Jako pierwsza identyfikacja (w tym jedyna)	Jako jedyna identyfikacja	Jako druga identyfikacja	Wraz z identyfikacją polską
1	Ślązacy	846719	435750	375635	410969	430798
2	Kaszubi	232547	17746	16377	214801	215784
3	Niemcy	147814	74464	44549	73350	63847
4	Ukraińcy	51001	38387	27630	12613	20797
5	Białorusini	46787	36399	30195	10388	15562
6	Romowie	17049	12560	9899	4489	7036
7	Rosjanie	13046	8203	5176	4842	7119
8	Amerykanie	11838	1239	813	10600	10811
9	Łemkowie	10531	7086	5612	3445	3621
10	Anglicy	10495	1560	1193	8935	9132
11	Włosi	8641	1690	912	6951	7548
12	Francuzi	7999	1506	1094	6439	6754
13	Litwini	7863	5599	4830	2264	2961
14	Żydzi	7508	2488	1636	5020	5355
15	Wietnamczycy	4027	3585	2910	442	1095
16	Hiszpanie	3967	496	403	3472	3432
17	Holendrzy	3927	860	520	3067	3326
18	Ormianie	3623	2971	2031	652	1524
19	Grecy	3600	1083	657	2517	2858
20	Czesi	3447	1307	969	2139	2176
21	Słowacy	3240	2294	1889	947	1114
22	Kociewiacy	3065	19	9	3046	3053
23	Kanadyjczycy	2991	297	97	2694	2824
24	Górale	2935	96	96	2839	2824
25	Bułgarzy	2171	1237	885	934	1224
26	Irlandczycy	2131	301	217	1830	1861
27	Tatarzy	1916	1000	665	916	1112
28	Szwedzi	1909	325	214	1584	1633
29	Węgrzy	1728	710	413	1018	1213
30	Austriacy	1708	327	199	1381	1413
31	Australijczycy	1595	176	82	1419	1471
32	Chińczycy	1539	1082	989	457	497
33	Wielkopolanie	1515	468	380	1047	1109
34	Norwegowie	1489	225	151	1264	1307
35	Japończycy	1460	337	341	1087	1057
36	Mazurzy	1376	252	149	1125	1027
37	Hindusi	1357	831	702	525	627
38	Arabowie	1328	587	372	741	851
39	Belgowie	1191	218	118	973	1039
40	Turcy	1162	725	542	437	554

Polskie ustawodawstwo dotyczące mniejszości

• Konstytucja RP (Dz.U. z 1997 r. nr 78, poz. 483) w art. 35 gwarantuje obywatelom polskim należącym do mniejszości narodowych i etnicznych wolność zachowania i rozwoju własnego języka, zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury, w tym prawo do tworzenia własnych instytucji edukacyjnych, kulturalnych i instytucji służących ochronie tożsamości religijnej oraz do uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczących ich tożsamości kulturowej
• ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r. – Kodeks wyborczy (Dz.U. z 2022 r. poz. 1277) zwalnia komitety wyborcze wyborców utworzone przez członków organizacji mniejszości narodowych z wymogu przekroczenia 5% progu wyborczego w wyborach do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej
• ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe (Dz.U. z 2021 r. poz. 1082) stanowi, że szkoły publiczne umożliwiają podtrzymanie tożsamości narodowej, etnicznej, językowej i religijnej, a w szczególności naukę języka oraz własnej historii i kultury
• ustawa z dnia 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji ustala, że publiczne radio i telewizja powinny uwzględniać potrzeby mniejszości narodowych i etnicznych
• ustawa z dnia 7 października 1999 r. o języku polskim zawiera deklarację, że zawarte w niej przepisy nie naruszają praw mniejszości oraz wydane na jej podstawie rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych i administracji przewidujące m.in., że w miejscowościach, w których występują zwarte środowiska mniejszości narodowych lub etnicznych nazwom i tekstom w języku polskim mogą towarzyszyć wersje w przekładzie na język mniejszości
• ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny w art. 256 przewiduje penalizację przestępstw popełnianych na tle etnicznym
• ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych zabrania przetwarzania danych ujawniających pochodzenie etniczne
• ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych, oraz o języku regionalnym:
  • definiuje mniejszości narodowe i etniczne w Polsce.
  • stwierdza, że każda osoba ma prawo do swobodnej decyzji o traktowaniu jej jako osoby należącej bądź też nienależącej do mniejszości, a wybór taki lub korzystanie ze związanych z tym wyborem praw nie pociąga za sobą jakichkolwiek niekorzystnych skutków;
  • stanowi, że nikt nie może być obowiązany, z wyjątkiem prawem przewidzianym, do ujawnienia informacji o własnej przynależności do mniejszości lub ujawnienia swojego pochodzenia, języka mniejszości lub religii;
  • zabrania stosowania środków mających na celu asymilację osób należących do mniejszości, jeżeli środki te są stosowane wbrew ich woli oraz zabrania stosowania środków mających na celu zmianę proporcji narodowościowych lub etnicznych na obszarach zamieszkanych przez mniejszości;
  • stwierdza, że nikt nie może być obowiązany do udowodnienia własnej przynależności do danej mniejszości;
  • przyznaje osobom należącym do mniejszości prawo do używania i pisowni swoich imion i nazwisk zgodnie z zasadami pisowni języka mniejszości, w szczególności do rejestracji w aktach stanu cywilnego i dokumentach tożsamości
  • dopuszcza używanie języka mniejszościowego, w wybranych gminach, jako języka pomocniczego, w kontaktach z organami gminy;
  • określa, że obok ustalonych w języku polskim nazw geograficznych mogą być używane, jako nazwy dodatkowe, tradycyjne nazwy w języku mniejszości dla miejscowości, obiektów fizjograficznych oraz ulic.
  • zobowiązuje organy władzy publicznej do podejmowania środków w celu wspierania działalności zmierzającej do ochrony, zachowania i rozwoju tożsamości kulturowej mniejszości, w szczególności przyznawania dotacji celowych i podmiotowych z budżetu państwa oraz środków z budżetów jednostek samorządu terytorialnego; dotacje mogą być przyznawane np. na działalność instytucji kulturalnych, wydawanie książek, czasopism, wspieranie programów telewizyjnych i audycji radiowych realizowanych przez mniejszości.

Szkolnictwo mniejszości

System edukacji

Szkolnictwo w języku mniejszości narodowej, języku mniejszości etnicznej lub języku regionalnym musi być wprowadzone po złożeniu wniosku rodziców lub opiekunów prawnych co najmniej 7 dzieci w przedszkolu i szkole podstawowej lub co najmniej 14 dzieci w szkole ponadpodstawowej (dopuszczalne jest wprowadzenie edukacji przy mniejszej liczbie uczniów jeśli pozwalają na to względy finansowe i organizacyjne). Złożenie wniosku oznacza:

• zaliczenie przedmiotu język mniejszości / język regionalny do obowiązkowych zajęć edukacyjnych ucznia – co oznacza, że ocena z tego przedmiotu jest wliczana do średniej ocen ucznia i ma wpływ na jego promocję,
• zaliczenie przedmiotu własna historia i kultura do dodatkowych zajęć edukacyjnych dla ucznia - co oznacza, że ocena z tego przedmiotu jest wliczana do średniej ocen ucznia, nie ma jednak wpływu na jego promocję.
• możliwość organizacji przez dyrekcję placówki dodatkowych zajęć z przedmiotu geografia państwa, z którego obszarem kulturowym utożsamia się mniejszość narodowa

Organizacja nauki w przedszkolach odbywa się na jeden z czterech sposobów:

• prowadzenie zajęć przedszkolnych w języku mniejszości lub regionalnym: wówczas dla dzieci spełniających obowiązek rocznego przygotowania przedszkolnego w przedszkolach i oddziałach przedszkolnych w szkołach podstawowych należy część zajęć w wymiarze 4 godzin (zegarowych) tygodniowo prowadzić w języku polskim
• prowadzenie zajęć w sposób dwujęzyczny – w języku polskim i języku mniejszości lub języku regionalnym (w równych proporcjach czasowych)
• prowadzenie zajęć w języku polskim, przy czym część tych zajęć w wymiarze 4 godzin (zegarowych) tygodniowo prowadzona jest w języku mniejszości lub regionalnym.
• język mniejszości lub język regionalny nauczany jest w grupach międzyprzedszkolnych (które mogą liczyć od 3 do 20 dzieci)

Organizacja nauki języka mniejszości lub języka regionalnego w szkołach podstawowych i średnich odbywa się na jeden z czterech sposobów:

• język ten może być językiem nauczania szkolnego (wykładowym): wówczas zajęcia edukacyjne w klasie są prowadzone w tym języku (z wyjątkiem zajęć obejmujących edukację polonistyczną na etapie edukacji wczesnoszkolnej, a na dalszych etapach edukacyjnych – z wyjątkiem zajęć obejmujących język polski, część historii dotyczącą historii Polski i część geografii dotyczącą geografii Polski)
• język mniejszości lub regionalny może być drugim, obok polskiego, językiem nauczania: wówczas zajęcia w dwóch językach są prowadzone na co najmniej czterech obowiązkowych przedmiotach (z wyjątkiem zajęć obejmujących język polski, część historii dotyczącą historii Polski i część geografii dotyczącą geografii Polski)
• język mniejszości i język regionalny może być dodatkowym przedmiotem dla ucznia, który pobiera naukę w szkole w języku polskim.
• język mniejszości lub język regionalny nauczany jest w grupach międzyszkolnych (które mogą liczyć od 3 do 20 uczniów)

Język mniejszości lub język regionalny nauczany jest w wymiarze 4-5 godzin tygodniowo (3 jeśli jest przedmiotem dodatkowym), własna historia i kultura w wymiarze nie mniejszym niż 30 godzin na dany etap kształcenia, a geografia kraju pochodzenia w wymiarze do 15 godzin na danym etapie.

Język mniejszości narodowej, język mniejszości etnicznej i język regionalny są zaliczane do maturalnych przedmiotów dodatkowych. Egzamin maturalny z tych języków jako przedmiotu dodatkowego może być zdawany w części pisemnej albo w części pisemnej i w części ustnej tego samego języka na poziomie rozszerzonym. Absolwenci szkół lub oddziałów, w których zajęcia edukacyjne były prowadzone w języku mniejszości narodowej, mniejszości etnicznej lub w języku regionalnym oraz absolwenci szkół lub oddziałów, w których język mniejszości narodowej, język mniejszości etnicznej lub język regionalny był drugim językiem nauczania, mogą zdawać na egzaminie maturalnym przedmioty w języku polskim lub w języku danej mniejszości narodowej, mniejszości etnicznej lub w języku regionalnym (z wyjątkiem języka polskiego oraz treści dotyczących historii Polski i geografii Polski).

Liczba uczniów objętych oświatą w języku mniejszości lub regionalnym

Liczba uczniów dla poszczególnych mniejszości narodowych, mniejszości etnicznych i społeczności języka regionalnego, na których naliczono subwencję oświatową:

mniejszość lub społeczność	liczba uczniów w 2017	%	liczba uczniów w 2018	%
Białoruska	2 710	3,6%	2 661	3,4%
Litewska	839	1,1%	822	1,0%
Łemkowska	279	0,4%	266	0,3%
Niemiecka	45 677	60,5%	50 035	63,0%
Ormiańska	66	0,1%	67	0,1%
Romska	2 120	2,8%	2 145	2,7%
Słowacka	245	0,3%	217	0,3%
Ukraińska	3 383	4,5%	3 236	4,1%
Żydowska	372	0,5%	499	0,6%
Kaszubska	19 772	26,2%	19 413	24,4%
Rosyjska	56	0,1%	60	0,1%
Razem	75 519	100%	79 421	100%

Edukacja dzieci z mniejszości żydowskiej odbywa się w języku hebrajskim. Nie odbywa się, choć jest prawnie możliwa, edukacja w języku jidysz, a także czeskim, karaimskim i tatarskim.

Zobacz też

• gminy dwujęzyczne w Polsce

Linki zewnętrzne

• Mniejszości narodowe i etniczne. Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji. mac.gov.pl. [dostęp 2013-09-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-08-25)].
• Łukasz Kaźmierczak: Trzy procent odmienności. opoka.org.pl. [dostęp 2013-09-10].
• Marek Safjan: Pozycja mniejszości w Polsce w świetle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego. trybunal.gov.pl. [dostęp 2013-09-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-11-05)].
• Dziedzictwo językowe Rzeczypospolitej. Baza dokumentacji zagrożonych języków. Projekt Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. amu.edu.pl. [dostęp 2014-03-09].