Mszana Dolna
Mszana Dolna – miasto w województwie małopolskim, w powiecie limanowskim, stolica Górali Zagórzańskich.
| miasto i gmina | |||
 Widok ogólny. W tle Szczebel | |||
| |||
| Państwo | |||
|---|---|---|---|
| Województwo | |||
| Powiat | |||
| Prawa miejskie |
około 1346 | ||
| Burmistrz |
Anna Pękała | ||
| Powierzchnia |
27,1 km² | ||
| Wysokość |
400–968 m n.p.m. | ||
| Populacja (31.12.2019) • liczba ludności • gęstość |
| ||
| Strefa numeracyjna |
+48 18 | ||
| Kod pocztowy |
34-730 | ||
| Tablice rejestracyjne |
KLI | ||
Położenie na mapie powiatu limanowskiego  | |||
Położenie na mapie Polski  | |||
Położenie na mapie województwa małopolskiego  | |||
 49°40′31,35″N 20°04′36,02″E/49,675375 20,076672
| |||
| TERC (TERYT) |
1207021 | ||
| SIMC |
0960697 | ||
Urząd miejski ul. Piłsudskiego 234-730 Mszana Dolna | |||
| Strona internetowa | |||
| BIP | |||
_(cropped).jpg)
Mszana Dolna uzyskała lokację miejską w 1346 roku, zdegradowana przed 1409 rokiem, ponowne nadanie praw miejskich w 1952 roku[2]. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa nowosądeckiego. W latach 1934–1952 była to gmina Mszana Dolna I. Jest siedzibą gminy Mszana Dolna.
PołożenieEdytuj
Mszana Dolna leży w zachodniej części Beskidu Wyspowego w zlewisku rzeki Raby, 50 km na południe od Krakowa, 50 km na północ od Zakopanego i 12 km na północny wschód od Rabki. Kotlina, w której miasto jest położone, jest klasycznym przykładem okna tektonicznego[3]. Otoczona jest szczytami Beskidu Wyspowego: Lubogoszcz, Czarny Dział, Grunwald, Luboń Wielki (1022 m n.p.m.) i Szczebel oraz wzgórzem Grunwald. Część zabudowana miasta wznosi się 370–620 m n.p.m.[4] Przez miejscowość przechodzi ważny szlak komunikacyjny, droga krajowa nr 28, zwana także trasą karpacką oraz historyczny szlak kolejowy – linia kolejowa nr 104 ze stacją kolejową.
Struktura powierzchniEdytuj
Według danych z 2002[5] Mszana Dolna ma obszar 27,1 km², w tym:
- użytki rolne: 60%
- użytki leśne: 36%
Miasto stanowi 2,85% powierzchni powiatu.
DemografiaEdytuj
Według danych GUS z 31 grudnia 2019 r. miasto miało 7889 mieszkańców[1].
Dane z 31 grudnia 2016:
| Opis | Ogółem | Kobiety | Mężczyźni | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Jednostka | osób | % | osób | % | osób | % |
| Populacja | 7941 | 100 | 4159 | 52,3 | 3782 | 47,7 |
| Gęstość zaludnienia [mieszk./km²] |
293,0 | 153,4 | 139,6 | |||
- Piramida wieku mieszkańców Mszany Dolnej w 2015 roku[6].
HistoriaEdytuj
Pierwszy dokument wzmiankujący Mszanę Dolną pochodzi z 1365. Jej lokacja w poł. XIV w. była zasługą Kazimierza Wielkiego. Prawa miejskie otrzymała jako Kinsbark (Königsberg) pod koniec panowania tego władcy lub pod koniec XIV w. decyzją Władysława Jagiełły. Jednak już w XV w. osada utraciła prawa miejskie, a pozostałość po mieście Kinsbark, zwana Mieściskiem, została w 1464 włączona do istniejącej równolegle starej wsi Mszany[7]. Podczas potopu szwedzkiego miasto zostało doszczętnie zburzone. Istnieją też źródła z 1254 roku mówiące o rzece Mszanka figurującej pod nazwą Mschena[8]. Według niektórych źródeł słowo Mszana jest nazwą topograficzną i pochodzi od słowa Mech[9]. Warto w tym miejscu też wspomnieć o miejscowości Mszana Górna. W dzisiejszych okolicach Mszany Dolnej istniały też miejscowości takie jak: Słomka (ap. Słona) i Gronoszowa[8][9].
W 1772, w wyniku I rozbioru Polski miejscowość przeszła pod władzę Austrii.
W latach 1880–1884 przez Mszanę Dolną przeprowadzono linię Galicyjskiej Kolei Transwersalnej i zbudowano stację kolejową. W 1880 r. firma „Ader” z Jazowska zakłada tu fabrykę mebli giętych. W 1883 r. do Mszany Dolnej zostaje przeniesiony Sąd Powiatowy ze Skrzydlnej, a miasto pełni wówczas rolę powiatu. W 1885 r. wiedeńska firma „C. Warhanek” uruchamia tu fabrykę konserw rybnych i pierwszy tartak parowy. Powstaje tu też fabryka nawozów z mielonych kości[10].
16 stycznia 1899 dobra Mszana Dolna, Glisne i Słomka należące dotąd do dr Władysława Szujskiego nabyła hr Maria z Łęckich Krasińska[11].
Dla samoobrony przed lichwą na terenie Mszany Dolnej w 1909 r. została zorganizowana Kasa Stefczyka, a w 1913 r. Spółdzielnia Rolniczo–Handlowa działająca pod firmą Składnica Kółek Rolniczych[12].
W 1914 roku do Mszany Dolnej przybył Legion Śląski, gdzie uformowano II Brygadę Legionów Polskich[13]. Dnia 26 września odbyło się oficjalne zaprzysiężenie. Większość ochotników wraz z ochotnikami z Podhala wcielono do I batalionu 3 pułku Legionów Polskich. Około 250 sformowało 2 kompanię 3 pułku Legionów, na którego dowódcę wyznaczono Stefana Pasławskiego, a resztę rozdzielono po innych kompaniach. Dawnych komendantów Feliksa Hajduka oraz Jana Łyska mianowano podporucznikami dając im komendy I i IV plutonu, a Hieronima Przepilińskiego mianowano porucznikiem i wyznaczono mu funkcję oficera prowiantowego 3 pułku.
W okresie międzywojennym nastąpiła elektryfikacja wsi. Z inicjatywy ks. proboszcza Józefa Stobrawy zbudowano Dom Ludowy (obecnie kino „Luboń”). W latach 1929–1930 zbudowano most na rzece Porębiance łączący Mszanę Dolną z Górną. Po wielkiej powodzi w 1934 r. most ten odbudowano, a następnie zbudowano nowy, na rzece Rabie, w stronę Glisnego[12].
W rejonie miasta działania obronne w Kampanii wrześniowej prowadziła 10 Brygada Kawalerii pułkownika Stanisława Maczka. Dnia 4 września 24 Pułk Ułanów, wspomagany przez kompanię czołgów Vickers natarł z zaskoczenia na Niemców zdobywając wzgórza w rejonie Kasiny Wielkiej i Mszany Dolnej. Podczas ataku zniszczono 3 wrogie czołgi. Dwa silne niemieckie kontrataki pancerne odrzuciły ułanów na poprzednie pozycje, którzy nazajutrz wycofali się[14]. W czasie II wojny światowej miasto straciło ok. 1/3 ludności. Niedaleko ul. Kościuszki i Mroza jest mogiła 881 Żydów z Mszany i okolic, zamordowanych przez hitlerowców 19 sierpnia 1942. W Kronice Mszany Dolnej zanotowano, że Żydzi przeczuwali nadchodzącą tragedię. Ludność ta od pierwszych tygodni okupacji była traktowana w okrutny sposób. Ulubioną rozrywką burmistrza było obcinanie im bród i pejsów. Wydawał często zarządzenia, by wszyscy Żydzi o godzinie 4 rano gromadzili się w rynku. Ustawiał ich w rzędy i komenderując prowadził z nimi męczącą gimnastykę. Trwało to kilka godzin, a doprowadzonych do kresu sił kazał polewać zimną wodą[15].
W 1943 r. Austriak o nazwisku Gunkel, ówczesny właściciel firmy „C. Warhanek” instaluje w 1943 r. nowy generator octowy. Po wojnie następuje nacjonalizacji octowni, która w 1997 r. przeszła w ręce prywatne[16].
W 1952 ponownie przyznano Mszanie Dolnej prawa miejskie.
Kościoły i związki wyznanioweEdytuj
Do 2012 roku w Mszanie Dolnej mieściła się Sala Królestwa Świadków Jehowy.
TurystykaEdytuj
Miejscowość położona u podnóży dużych szczytów Beskidu Wyspowego jest atrakcyjna turystycznie. Ma bazę noclegową i infrastrukturę turystyczną. Z miejscowości wychodzą liczne szlaki turystyczne:
– czerwony przez przełęcz Glisne na Luboń Wielki- – czerwony przez Lubogoszcz do Kasiny Wielkiej
– żółty przez Czarny Dział na Ćwilin
– zielony na Lubogoszcz- – zielony przez Kobylicę na Jasień
– czarny z Lubogoszczy przez Mszanę Dolną i Szczebel do Lubnia
ZabytkiEdytuj
Obiekty wpisane do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego[17]:
Zbudowana współcześnie infrastruktura placu targowego przy ul. Władysława Orkana uzyskała w 2014 r. wyróżnienie w konkursie o nagrodę im. S. Witkiewicza na najlepsze realizacje architektoniczne w Małopolsce[18]
Zobacz teżEdytuj
PrzypisyEdytuj
- ↑ a b Wyniki badań bieżących – Baza Demografia – Główny Urząd Statystyczny, demografia.stat.gov.pl [dostęp 2020-07-21].
- ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 52–53.
- ↑ Rafał Unrug (red.): Karpaty fliszowe między Olzą a Dunajcem. Przewodnik geologiczny. Warszawa: Wydawnictwa Geologiczne, 1979, s. 145, mapa (zał.). ISBN 83-220-0043-X.
- ↑ ImapLite, mapy.geoportal.gov.pl [dostęp 2020-03-25].
- ↑ Portal Regionalny i Samorządowy REGIOset. regioset.pl. [dostęp 2010-09-14]. (pol.).
- ↑ Mszana Dolna w liczbach. Mszana Dolna - Dane demograficzne, Polska w liczbach [dostęp 2016-01-10] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
- ↑ Franciszek Sikora, „Mszański zespół osadniczy w średniowieczu”, [w:] „Ojczyzna bliższa i dalsza. Studia historyczne ofiarowane Feliksowi Kirykowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin”, Kraków 1993, s. 131–145.
- ↑ a b Mszana na starych kartkach pocztowych.
- ↑ a b Stanisław Stopa: Kurkowe opowieści ISBN 978-83-923624-0-1.
- ↑ Historia Miasta Mszana Dolna, mszana-dolna.eu [dostęp 2022-09-07].
- ↑ Sprzedaż dóbr. „Czas”. 14, s. 3, 1899-01-18. (pol.).
- ↑ a b Intellect.pl, Ksiądz Józef Stabrawa 1881-1942 – Gmina Mszana Dolna, www.mszana.pl [dostęp 2022-09-07] (pol.).
- ↑ Praca zbiorowa 1934 ↓, s. 11.
- ↑ Andrzej Rukowiecki, „Kronika pancernego szlaku żołnierzy generała Maczka” w „Żołnierze generała Maczka”, Muzeum Tradycji Niepodległościowych, folder wystawy Łódź 2010.
- ↑ Cytat w: M. Mrózek, Czy widzieliście przepiórki?, „histmag.org”, 4 października 2008.
- ↑ Octownia w Mszanie Dolnej – PPH Podhale sp. z o.o., www.octowniamszana.pl, 23 kwietnia 2019 [dostęp 2022-09-07] (pol.).
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo małopolskie, Narodowy Instytut Dziedzictwa, 15 lutego 2023 [dostęp 2016-01-30].
- ↑ Plac Targowy, ul. Władysława Orkana, Mszana Dolna. [dostęp 2015-01-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-01)].
Linki zewnętrzneEdytuj
- Mszana Dolna (1), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI: Malczyce – Netreba, Warszawa 1885, s. 781.
- Archiwalne widoki miejscowości w bibliotece Polona