Nadwórna

Nadwórna (daw. Nadworna, ukr. Надвірна, jid. ‏נאַדוואָרנאַ‎, ros. Надворная, Nadwirna) – miasto na zachodniej Ukrainie, w obwodzie iwanofrankowskim, stolica rejonu nadwórniańskiego. Historycznie leży na pograniczu Huculszczyzny i Pokucia.

Nadwórna

Надвірна

Kościół pw. Wniebowzięcia NMP
Herb Flaga
Państwo	Ukraina
Obwód	iwanofrankiwski
Rejon	nadwórniański
Data założenia	przed 1589
Prawa miejskie	1591
Powierzchnia	25,53 km²
Wysokość	427 m n.p.m.
Populacja (2022) • liczba ludności • gęstość	22 504 860 os./km²
Nr kierunkowy	+380 3475
Kod pocztowy	78400 – 78409
Położenie na mapie obwodu iwanofrankiwskiego Nadwórna
Położenie na mapie Ukrainy Nadwórna
48°38′05″N 24°34′06″E
Strona internetowa

Według danych na 2022 miasto było zamieszkane przez 22 504 osób.

Geografia

Miasto leży na prawym brzegu rzeki Bystrzycy Nadwórniańskiej, u podnóża Ukraińskich Karpat. Jest podzielone na dwie części przez rzeczkę Strymbę.

Na północny wschód od Nadwórnej znajdują się wsie Nazawizów i Przerośl, na południowy wschód Majdan Górny i Krasna, na południe Strymba i Łojowa, na zachód Bitków, na północny zachód Mołotków, na północ Hwozd, na południowy zachód Pniów i Pasieczna.

Nazwa

Ruiny budynku fortyfikacyjnego w parku miejskim

Autorzy „Słownika geograficznego Królestwa Polskiego” uważali, że Nadwórna wzięła swoją nazwę od służby nadwornej możnych Potockich:

...Nazwisko Nadworna pochodzi od licznej służby nadwornej możnych Potockich, która w zamku, nie mająс miejsca, około tego w pryrządzonych domach została osadzona, z których później miasteczko powstało...

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom VI, s. 866

Gospodarka

W mieście rozwinął się przemysł mleczarski, materiałów budowlanych, drzewny oraz rafineryjny.

Historia

Prehistoria

Ślady pobytu człowieka na terenie obecnego miasta Nadwórna, potwierdzone badaniami archeologicznymi, sięgają drugiego tysiąclecia p.n.e. Osadę z epoki brązu odkryto na wzgórzu, na którym zbudowano pniowski zamek. Z powodu braku źródeł nie można dokładnie ustalić, jakie plemiona żyły w okolicy.

XVI–XX wiek

Zamek w Pniowie

Rynek (1909)

Nadwórna i jej okolice na mapie z 1911

Ratusz (1914)

Pierwsza wzmianka o Nadwórnej pochodzi z 1589 z dokumentu złożonym w sądzie przez M. Kuropatwę. Odnosił się on do ataku Tatarów na Galicję, podczas którego doszło do zniszczenia jego mienia we wsiach Pniów, Bitków i Nadwórna.

W ostatnich latach historycy odkryli dokumenty archiwalne, które wspominał o Nadwórnej w 1578, jednak dane te nadal wymagają szczegółowej weryfikacji.

W 1591 Nadwórna została lokowana na prawie magdeburskim.

Od czasów księstwa halicko-wołyńskiego przez Nadwórną przebiegał szlak handlowy. Herb rodziny Kuropatwów przedstawiał tarczę na niebieskim tle, z podkową odwróconą do góry nogami, na środku której znajdował się krzyż. Nad tarczą, na koronie umieszczonej nad hełmem rycerza z opuszczonym daszkiem, znajdował się jastrząb obrócony w prawo względem tarczy ze skrzydłami podniesionymi do lotu. Od XVI wieku herb ten był używany jako herb Nadwórnej.

W sierpniu 1589 tatarskie wojsko niespodziewanie zaatakowało Karpaty. Wspomniany protest M. Koropatwy nie powiedział, czy Nadwórna została zniszczona, ale w latach 1589–1595 nie była wymieniana w dokumentach archiwalnych, co oznacza, że mogła zostać spalona. W 1596 miasto zostało odbudowane.

W 1601 w Nadwórnej wybudowano ratusz, w którym mieściła się administracja. W mieście utworzono dwie kolegia: ławę i radę złożoną z wybranych urzędników państwowych, którzy pełnili funkcje administracyjne i sądowe.

W 1648 w regionie karpackim doszło do buntu polskiej szlachty. Mikołaj Kuropatwa dowodził jednostką walczącą z buntownikami. Jesienią 1648 zamek w Pniowie odparł dwutygodniowe oblężenie Kozaków Chmielnickiego pod dowództwem Maksyma Krzywonosa.

W XVII wieku Nadwórna stało się ważnym ośrodkiem gospodarczym i znaczącym ośrodkiem rzemiosła. Początkowo duży rozwój zyskały zawody budowlane (konieczna była przebudowa miasta po częstych najazdach tatarskich). Później rozwinęło się także kuśnierstwo, garbarstwo, krawiectwo i bednarstwo.

Od XVII do XVIII wieku miasto stawało się centrum handlu. Na początku XVII wieku kupcy z Węgier zaczęli podróżować przez Nadwórną. Co roku odbywały się dwa jarmarki i cotygodniowe aukcje.

Hrabia Ignacy Cetner (1728–1787) założył pod Nadwórną plantację tytoniu i eksploatował złoża solne, oraz sprowadził kolonistów niemieckich.

Od 1805 w mieście działała administracja izby. Głównym organem była rada, a naczelnik kierował teraz tylko sądem miejskim.

Austriacki arcyksiążę Jan Habsburg w 1846 kupił majątek w Nadwórnej.

W 1843 w Nadwórnej zbudowano jedną z największych fabryk maszyn piekarniczych. W 1870 uruchomiono fabrykę zapałek Simona Hubnera i browar Wilhelma Buchmillera, a w 1877 tartak.

W XIX wieku powstała linia kolejowa łącząca Worochtę – Delatyn – Kołomyję oraz Lwów – Stanisławów – Czerniowce, ze stacją Nadwórna. Wydarzenia te spowodowały znaczny rozwój miasta.

I wojna światowa i dwudziestolecie międzywojenne

Dworzec kolejowy (1929)

Ulica Trzeciego Maja (1929)

Herb Nadwórnej z czasów II Rzeczypospolitej

Śródmieście (1932)

Nadwórna była celem taktycznym II Brygady Legionów Polskich podczas bitwy pod Rafajłową. W zimie 1914 nowo sformowana polska brygada stawiała czoła armii carskiej, która po pokonaniu Austriaków planowała przełęczami karpackimi ruszyć na Węgry. Ramię w ramię z Polakami stanęli do walki także i miejscowi Huculi – oddział kapitana Edwarda Szerauca, który stanowił zalążek późniejszego 49 Huculskiego pułku strzelców.

W II Rzeczypospolitej miasto było stolicą powiatu nadwóriańskiego w województwie stanisławowskim.

W okolicznej wsi Starunia w 1929 odkryto w pokładach wosku ziemnego (ozokerytu) zachowanego niemal w całości nosorożca włochatego, to unikatowe, jedyne tego typu znalezisko na świecie jest obecnie przechowywane w Krakowskim Muzeum Przyrodniczym. Ogółem w okresie od 1907 do 1932 na terenie wsi znaleziono pozostałości czterech nosorożców i jednego mamuta. Mamut oraz pierwszy z wydobytych nosorożców włochatych po wojnie wraz z innymi bezcennymi trofeami z dawnego polskiego Muzeum Przyrodniczym im. Dzieduszyckich we Lwowie pozostały we Lwowie (gdzie zostały pierwotnie złożone) i znajdują się tam do dziś (mamut jako główny eksponat).

II wojna światowa

W czerwcu 1941 roku, po rozpoczęciu niemieckiej inwazji na ZSRR, NKWD zamordowało około 80 więźniów z miejscowego aresztu, w tym kobiety i dzieci. Ofiary zabijano m.in. przy użyciu tępych narzędzi. Zwłoki ofiar, spoczywające w zbiorowej mogile nad brzegiem Bystrzycy Nadwórniańskiej, odnaleziono w lipcu 1941 roku.

Na początku okupacji hitlerowskiej, w połowie lipca 1941 miejscowi Ukraińcy dokonali pogromu, w czasie którego zamordowano kilkudziesięciu Żydów. 6 października 1941 Niemcy przy wsparciu ukraińskiej policji oraz cywilnych Ukraińców uzbrojonych w pałki zapędzili połowę żydowskiej ludności Nadwórnej (ponad 2 tys. ludzi) do ciężarówek i wywieźli do lasu Bukowinka, gdzie dokonali masowej egzekucji. Akcję osobiście nadzorował Hans Krüger. W kwietniu 1942 roku Niemcy utworzyli getto dla żydowskich mieszkańców. Przebywało w nim około 3600 osób. 24 października 1942 roku Niemcy ostatecznie zlikwidowali getto. Żydów wywieziono do gett w Stryju i Tarnopolu, zabito wielu na miejscu.

Miasto zostało zdobyte przez wojska radzieckie 26 lipca 1944. W wyniku włączenia południowo-wschodnich obszarów II Rzeczypospolitej do Związku Radzieckiego polscy mieszkańcy Nadwórnej zostali przymusowo wysiedleni ze swoich majątków i przesiedleni głównie do Prudnika i jego okolic na Górnym Śląsku, oraz częściowo do Opola.

Zabytki

Gmach starostwa powiatowego

• ruiny zamku w Pniowie, gdzie zachowały się: ruiny murów, baszty oraz brama wjazdowa. Tutejszy pniowski zamek wzniósł w drugiej połowie XVI wieku stolnik halicki, Paweł Kuropatwa, jako rezydencję dla swojej rodziny. Zamek, choć nadwątlony przez okolicznych zbójników Hrynia Kardasza w 1621, oparł się Kozakom Chmielnickiego w 1648 r. oraz wojskom tureckim w 1676 r. W XVIII w. opuszczony, stopniowo popadł w ruinę. Obecnie pozostałe ruiny zamku ulegają dalszej degradacji, w czerwcu 2010 zawaliła się kolejna z baszt kątowych. Zamek pniowski miał ponoć podziemne połączenie z Nadwórną.
• gmach starostwa powiatowego.

Oświata

Na terenie Nadwórnej działa: 4 szkoły średnie, liceum fizyki i matematyki, szkoła z internatem, 7 przedszkoli, szkoła zawodowa nr 11, kolegium, dział korespondencji Ukraińskiego Instytutu Finansowo-Gospodarczego, szkoły muzyczne i artystyczne i karpackie liceum sportowo-wojskowe.

Kultura

Od 1995 w Nadwórnej funkcjonuje Muzeum Historii Rejonu Nadwórniańskiego (Музей історії Надвірнянщини).

Religia

Na terenie miasta znajduje się rzymskokatolicka parafia pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, należąca do archidiecezji lwowskiej oraz do dekanatu iwano-frankowskiego. Została ona erygowana w 1499. Kościół parafialny został zbudowany w 1599, a następnie rozbudowany w 1937. Konsekracja świątyni odbyła się w 1838.

Judaica

Historia osiedlania się Żydów w Nadwórnej sięga roku 1765, miejscowość dobrze znana jest również dziś w środowisku pobożnych chasydów, a to dzięki kontynuatorom dynastii cadyków nadwórnieńskich żyjących obecnie w Izraelu. Według spisu ludności z roku 1880, na ogólną liczbę 6552 mieszkańców, 4182 (tj. 64%) stanowili Żydzi. W roku 1890, na ogólną liczbę 7227 mieszkańców, 3618 (50%) Żydów, natomiast w roku 1921, na liczbę 6062 mieszkańców, było 2042 (34%) Żydów. Od roku 1942 rozpoczęły się na szeroką skalę morderstwa popełniane przez hitlerowców na osobach narodowości żydowskiej, wielu Żydów trafiło wówczas do getta utworzonego w mieście, natomiast pozostali zostali zgładzeni w obozie koncentracyjnym w Bełżcu.

Sport

W latach 1927–1939 w mieście działał polski klub piłkarski Bystrzyca Nadwórna. Współcześnie siedzibę ma tu klub Beskyd Nadwórna.

Osoby związane z miastem

• Zygmunt Antkowiak – polski historyk, polonista i dziennikarz,
• Karol Bauer – polski botanik i architekt zieleni działający we Lwowie,
• Jan Bełtowski – lekarz, dyrektor szpitala w Nadwórnej w II RP
• Adam Bidziński – generał brygady pilot Wojska Polskiego.
• Teodor Cais – urzędnik w okresie II RP, wicestarosta powiatu nadwórniańskiego, działacz społeczny
• Roman Korban – polski lekkoatleta średniodystansowiec i trener lekkoatletyczny, mistrz i rekordzista Polski, olimpijczyk,
• Józef Oktawiec – polski działacz socjalistyczny w Galicji, poseł na Sejm II RP II kadencji w 1927,
• Manfred Sakel – polski neurolog i psychiatra,
• Józef Smaczniak – polski ksiądz katolicki, działacz konspiracyjny w czasie II wojny światowej, proboszcz parafii Wniebowzięcia NMP w Nadwórnej,
• Jadwiga Wołoszyńska – polski biolog, specjalistka w zakresie fykologii i hydrobiologii, profesor.

Sprawiedliwi wśród Narodów Świata (ratujący Żydów w Nadwórnej)

• Aniela Barylak – polska chłopka, która po jednej z niemieckich antyżydowskich "akcji" wzięła na wychowanie osieroconą żydowską dziewczynkę Jafę Einhorn,
• Wawrzyniec Bruniany – polski mieszkaniec Nadwórnej, który uratował Josefa Kleinmana, ukrywając go na terenie cegielni,

• Fania Dedek (po mężu Bielska) – ukraińska niania, która uratowała swojego podopiecznego, Beniamina Blitzera.

Współpraca międzynarodowa

Miasta i gminy partnerskie

Miasto	Kraj	Data podpisania umowy
Prudnik	Polska	2000
Karniów / Krnów (Krnov)	Czechy	2011

Linki zewnętrzne

• Nadwórna, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI: Malczyce – Netreba, Warszawa 1885, s. 866 .
• Nadworna, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 367 .
• Zamek w Pniowie
• Zdjęcia z Pniowa k. Nadwórnej
• Historia Nadwórnej w j. ukraińskim. incity.ac. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-10-13)].
• Archiwalne widoki miasta w bibliotece Polona