Neologizm

Neologizm (z gr. νεος + λογός „nowe słowo”), innowacja językowa – nowy element wykształcony na gruncie danego języka, pewnej jego formy lub – dla celów artystycznych – w ramach tekstu literackiego. Innowacje wprowadza się do języka celowo – w celu wypełnienia pewnych luk leksykalnych – lub nieświadomie, np. poprzez dopasowanie wyjątkowych form wyrazowych do reguły większościowej, przy czym różny bywa stopień ich akceptacji oraz ugruntowania w języku . Innowacje utrwalone i przyjęte w praktyce językowej przybierają charakter zmian językowych .

Termin „neologizm” odnosi się przede wszystkim do innowacji leksykalnych (słownikowych), służących zaspokojeniu nowych potrzeb nazewniczych lub wyrażeniu zróżnicowanego stosunku mówiących do otoczenia. Neologizmy występują również w utworach literackich, gdzie pełnią funkcję artystyczną; służą np. odświeżeniu języka, precyzowaniu znaczeń, uzyskiwaniu efektów brzmieniowych. Powstają albo na gruncie rodzimych materiałów słowotwórczych, albo poprzez zapożyczanie leksemów pochodzenia obcego.

Innowacje językowe nadające istniejącym wyrazom nowe znaczenia określa się mianem neosemantyzmów.

Zastosowanie neologizmów

W niektórych państwach neologizmy leksykalne powstają w wysokich gremiach purystycznych rad językowych, które w trosce o „czystość” języka narodowego urabiają własną terminologię, by uniknąć konieczności posłużenia się pożyczkami obcymi. Z takiego postępowania szczególnie znana jest Francja. Neologizmy mogą jednak wchodzić do obiegu również poprzez zapożyczenie z innego języka. Tak działo się od zawsze, stąd w polszczyźnie dawniejsze makaronizmy dzisiaj uważane są już za prawowitą i ugruntowaną część leksyki.

Inaczej rzecz ma się z neologizmami powstałymi na nazwanie rzeczy istniejących w fikcji literackiej. Wielu literatów tworzy takie wyrazy, aby doraźnie wzbogacić zasób słowny, uzupełnić brakujące im określenia potrzebne w danym kontekście.

W literaturze polskiej neologizmy zaczęto częściej stosować w polskim modernizmie, wcześniej tworzyli je Juliusz Słowacki i Cyprian Kamil Norwid. Dopiero w Młodej Polsce neologizacja poezji najpierw objęła futurystów – Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec (m.in. XX wiek, W drodze) – a następnie pisarzy epoki postmodernizmu – Juliana Tuwima i Bolesława Leśmiana. Tuwim (Bal w operze, Słopiewnie) i Leśmian (Dusiołek, Śnigrobek), a także Aleksander Wat marzyli o stworzeniu języka pozarozumowego, który swoją neologistyczną znaczeniowością nie budził racjonalnych skojarzeń, lecz przeciwnie - irracjonalne odczucia. Na epoce języka pozarozumowego wzorowali się później Miron Białoszewski i Stanisław Lem.

W polszczyźnie jednym z twórców często sięgających do neologizmów był Bolesław Leśmian, a w języku angielskim James Joyce. Leśmian zreformował zupełnie wszystkie skojarzeniowo ważne człony językowe dochodząc do perfekcji budowania nastroju słowami. Ważnym utworem Joyce’a jest Finnegans Wake – dzieło, które nie tylko nie może być zakwalifikowane do jakiejkolwiek kategorii i gatunku, ale zgodnie z hipotezami język, jakim jest pisany ten utwór, ma być zrozumiały dla całej ludzkości pozarozumowo.

Do zagranicznych pisarzy, którzy często stosowali neologizmy w swoich dziełach, można zaliczyć m.in. Lewisa Carrolla, George’a Orwella, Samuela Becketta, Briana Aldissa, Roalda Dahla, J.R.R. Tolkiena i Terry’ego Pratchetta.

Formalny podział innowacji

Typologia formalna wyróżnia następujące typy innowacji :

• innowacje fonetyczne;
• innowacje gramatyczne (fleksyjne i składniowe);
• innowacje leksykalne (słowotwórcze, wyrazowe, semantyczne i frazeologiczne);
• innowacje stylistyczne.

Funkcjonalny podział innowacji

Typologia funkcjonalna wyróżnia następujące typy innowacji :

• innowacje uzupełniające mają charakter leksykalny i służą wypełnieniu braków w systemie nazewniczym, nazywając nowo powstałe desygnaty, np. walentynki, dekomunizacja; zaspokajają nową potrzebę wyrażenia stanów emocjonalnych, np.: oszołom, superatrakcyjny. Powstają najczęściej poprzez neosemantyzację, zapożyczenia, mogą także przybierać formę neologizmów słowotwórczych lub frazeologicznych;
• innowacje regulujące służą usuwaniu z języka zjawisk wyjątkowych, dotyczą głównie systemu gramatycznego, np.: forma gałęziami (uznawana przez normę), koniami, przyjacielami (odstępstwa fleksyjne);
• innowacje rozszerzające powstają poprzez rozszerzenie zakresu stosowania schematu gramatycznego, np.: cztery dziewczęta zamiast czworo dziewcząt wskutek czego następuje poszerzenie łączliwości liczebników głównych kosztem zbiorowych;
• innowacje alternatywne wskutek nasilania się mód i tendencji tworzą alternatywne określenia dla tego samego zjawiska, np.: zapożyczone z angielskiego lider obok dawnego przywódca;
• innowacje nawiązujące tworzą nowe formy językowe w analogii do form już istniejących, np.: nienormatywne protokół z zebrania zamiast protokół zebrania nawiązuje do fraz relacja z zebrania, sprawozdanie z zebrania lub również nienormatywne przywiązywać do czegoś uwagę zamiast przywiązywać wagę powstało w analogii do zwracać na coś uwagę;
• innowacje skracające służą ekonomizacji języka, mają charakter skrótu lub skrótowca, np.: inż., Pekao, albo też powstają poprzez uniwerbizację: budżetówka (od strefa budżetowa). Skróceniu może podlegać także składnia: Dawno wiedział o tym, że go zdradza;
• innowacje precyzujące mają charakter ściśle znaczeniowy, służą likwidowaniu zbędnej synonimii, np.: romanse (przygody miłosne) i romansy (typ powieści).

Zobacz też

• archaizm
• poetyzm
• licentia poetica

Bibliografia

• StanisławS. Urbańczyk StanisławS. (red.), Encyklopedia języka polskiego, Wrocław–Warszawa–Kraków: Ossolineum, 1992, ISBN 83-04-029-94-4 .
• Innowacja językowa, [w:] AndrzejA. Markowski AndrzejA., Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN, Warszawa 2010, ISBN 978-83-01-14198-1 .
• JozefJ. Mistrík JozefJ., Encyklopédia jazykovedy, wyd. 1, Bratislava: Obzor, 1993, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758  (słow.).