Nesa (Kanesz, Kanisz) – starożytne miasto w Anatolii; obecnie stanowisko archeologiczne na wzgórzu Kültepe, na pn.-wsch. od miasta Kayseri w Turcji. Od nazwy miasta Hetyci utworzyli nazwę swojego języka – nasili /nesumnili (właśc. język nesycki).

Mapa centralnej Anatolii w okresie istnienia tam asyryjskich kolonii handlowych (XX-XVIII w. p.n.e.)
Mapa hetyckiej Anatolii z zaznaczonym położeniem miasta Nesa

Historia edytuj

W trakcie prowadzonych w Kültepe od 1906 roku wykopalisk odkryto tu tysiące glinianych tabliczek (tzw. „tabliczki kapadockie”), pokrytych pismem klinowym w dialekcie staroasyryjskim. Ich odczytanie pozwoliło ustalić, że w Kanesz na początku II tysiąclecia znajdowała się asyryjska kolonia handlowa. Początkowo sądzono, że bezpośrednią władzę nad miastem sprawował król miasta Aszur, jednak późniejsze wykopaliska wykazały, że podlegało ono miejscowemu władcy i tzw. "wielkim" – zwyczajowo naczelnikom poszczególnych grup rzemieślniczych i administracyjnych, rezydujących w pałacu, skąd odbywało się zarządzanie osadą kupiecką – karum – znajdującą się poza murami miasta. Karum było zobowiązane do płacenia pałacowi cła i zapewnienia urzędnikom prawa pierwokupu. Pośrednikiem pomiędzy pałacem a osadą kupiecką była organizacja kupiecka, nazywana również karum.

Pod względem etnicznym kolonia Kanesz była zróżnicowana, wskazują na to badania onomastyczne. W północnej części dzielnicy kupieckiej mieszkali kupcy z północnej Mezopotamii i Syrii – Asyryjczycy i Amoryci. Na południu znajdowała się część anatolijska i luwijska, przy czym Luwijczycy stanowili mniejszość. Na budynki mieszkalne północnej części składały się niewielkie domostwa, w części południowej zaś stawiano duże domy zarówno parterowe, jak i piętrowe.

Mieszkańcy karum porozumiewali się w dialekcie staroasyryjskim. Prawdopodobnie w XX wieku p.n.e. kupcy asyryjscy w tym regionie jako jedyni posiadali własne pismo. Ta znajomość była niezbędna dla zawierania transakcji handlowych i załatwiania spraw sądowych, o których złożoności świadczą odkryte tabliczki.

W Anatolii II tysiąclecia p.n.e. znajdowało się około dziecięciu karum, których nazwy ustalono na podstawie badań nad "tabliczkami kapadockimi". Położenie dwóch z nich udało się zidentyfikować – Amkuwa i Hattusas. Nie podlegały miejscowym książętom i utrzymywały ścisłe kontakty z Kanesz, któremu płaciły podatki. Karum w Kanesz zajmowało się bowiem pośredniczeniem pomiędzy północnymi koloniami handlowymi a Aszur, organizowało karawany, było punktem przeładunkowym sprowadzanej z północy miedzi i zapewniał przechowywanie towarów. Kupcom, udającym się z południa na północ, Kanesz nakładał cła wyłącznie na cynę, co udowadnia tezę o niezależności Kanesz od Aszur. Za pośrednictwem miasta odbywał się ponadto handel tkaninami wełnianymi, złotem, srebrem i towarami luksusowymi.

Pod koniec XIX wieku p.n.e. hetycki władca KussaryPithana – rozpoczął z powodzeniem proces zjednoczenia północnych miast anatolijskich. Politykę Pithany kontynuował jego syn – Anitta. Działalności obu władców sprzyjały prawdopodobnie nieporozumienia pomiędzy Kanesz a północnymi karum.

Badania archeologiczne poziomu II Kanesz wykazały, że około 1820 roku p.n.e. miasto zostało strawione przez pożar. Wydarzenie to łączy się z zajęciem osady przez Hetytów. Potwierdza to, po pierwsze, źródło z XIV wieku p.n.e., będące kopią starszego tekstu, które dostarczyło informacji o zdobyciu przez Hetytów miast Nesa i Hattusas (Nesa jest identyfikowana z Kanesz). Po drugie, w późniejszej chronologicznie warstwie Ib znaleziono tabliczki z imionami Pithany i Anitty oraz sztylet z inskrypcją pałac Anitty, księcia.

Asyryjska kolonia w Kanesz edytuj

Istnienie asyryjskiej kolonii handlowej w dolnym mieście w Kanesz potwierdzone jest w warstwach II i Ib[1]. Kolonia z warstwy II powstała najprawdopodobniej w 2 połowie XX wieku p.n.e., kiedy to na tronie miasta-państwa Aszur zasiadał Eriszum I (1974-1935 p.n.e.)[2]. W warstwie tej odnaleziono blisko sto domów należących do kupców asyryjskich, w większości których zachowały się archiwa należące do ich mieszkańców[1]. W sumie archiwa te dostarczyły ok. 23 tysięcy tabliczek[1]. Okres największego rozkwitu kolonii, poświadczony największą liczbą datowanych dokumentów pochodzących z głównych archiwów, zaczął się najprawdopodobniej w połowie panowania Sargona I (ok. 1900 p.n.e.) i trwał przez następne ok. 40-45 lat[3]. Nagły i gwałtowny upadek tej kolonii nastąpił ok. 1837 r. p.n.e., kiedy to zniszczona ona została w pożarze[4].

Asyryjscy kupcy ponownie pojawili się w Kanesz po ok. 35 latach, w okresie rządów asyryjskiego króla Szamszi-Adada I (1808-1776 p.n.e.)[5]. Ślady ich obecności odkryto w warstwie Ib[6]. Kolonia ta była mniejsza od poprzedniej, a wiele domów w niej nie należało już do Asyryjczyków, tylko najprawdopodobniej do miejscowych kupców[1]. Z tej fazy istnienia kolonii znanych jest jedynie ok. 340 tabliczek[5]. Z zachowanych kopii asyryjskiej listy eponimów odnalezionych w Kanesz wynika, iż kolonia Ib istnieć mogła aż do ok. 1725-1720 r. p.n.e.[7] Jej upadek był najprawdopodobniej rezultatem wojen, które prowadziły wówczas ze sobą różne anatolijskie królestwa[8].

Religia edytuj

Staroasyryjskie teksty z karum Kanesz wspominają o kulcie miejscowego, anatolijskiego boga o imieniu Anna (zapisywane A-na, A-na-a, An-na, dA-na), który w mieście tym miał mieć swą świątynię, kapłanów i własne obchodzone święto[9]. Z pewnej wzmianki w jednym z tekstów można domniemywać, iż Anna mógł być bóstwem opiekuńczym Kanesz. Chodzi tu o tekst ze sprawą rozwodową, w którym mowa jest o przysiędze składanej na boga Aszura, boga Annę, władcę (asyryjskiego) i władcę Kanesz (rabi sikkatim)[9]. Małżonką Anny mogła być ilat ālim („bogini miasta”), której kapłan wymieniany jest jako świadek w jednym z tekstów, ale jej imię nie jest znane[9].

Przypisy edytuj

  1. a b c d Veenhof K.R., Eidem J., Mesopotamia. The Old Assyrian ..., s. 20
  2. Veenhof K.R., Eidem J., Mesopotamia. The Old Assyrian ..., s. 22
  3. Veenhof K.R., Eidem J., Mesopotamia. The Old Assyrian ..., s. 32
  4. Veenhof K.R., Eidem J., Mesopotamia. The Old Assyrian ..., s. 26 i 29.
  5. a b Veenhof K.R., Eidem J., Mesopotamia. The Old Assyrian ..., s. 26
  6. Veenhof K.R., Eidem J., Mesopotamia. The Old Assyrian ..., s. 20 i 26.
  7. Veenhof K.R., Eidem J., Mesopotamia. The Old Assyrian ..., s. 27.
  8. Veenhof K.R., Eidem J., Mesopotamia. The Old Assyrian ..., s. 33.
  9. a b c Veenhof K.R., Eidem J., Mesopotamia. The Old Assyrian ..., s. 22 i 236.

Bibliografia edytuj

  • Roaf R., Wielkie kultury świata. Mezopotamia, Warszawa 1998. ISBN 83-7129-791-2.
  • Veenhof K.R., Eidem J., Mesopotamia. The Old Assyrian Period, Academic Press Fribourg 2008.
  • Zabłocka J., Historia Bliskiego Wschodu w starożytności (od początku osadnictwa do podboju perskiego), Wrocław 1982, s. 197–199. ISBN 83-04-00710-X.