Wikipedia

Niepokalanek

rodzaj roślin

Niepokalanek (Vitex L.) – rodzaj roślin należących do rodziny jasnotowatych. Obejmuje ok. 210[4]–250[5][6][7] gatunków. Rośliny te rosną głównie w strefie tropikalnej, z mniej licznymi gatunkami sięgającymi stref umiarkowanych obu półkul[7].

Niepokalanek
Ilustracja
Niepokalanek pospolity
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

jasnotowce

Rodzina

jasnotowate

Rodzaj

niepokalanek

Nazwa systematyczna
Vitex Linnaeus
Sp. Pl. 638 ('938'). 1 Mai 1753[3]
Typ nomenklatoryczny

V. agnus-castus L.[3]

Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Vitex altissima
Vitex buchananii

Liczne gatunki dostarczają wartościowego drewna używanego do celów konstrukcyjnych, wyrobu mebli, kolb, instrumentów muzycznych i in., do rzeźbienia oraz wykorzystywanego jako opał. Pędy niepokalanka pospolitego wykorzystywane są w plecionkarstwie. Niektóre gatunki mają jadalne owoce (np. Vitex doniana, Vitex triflora). Liczne gatunki wykorzystywane są także jako lecznicze[6]. Niektóre gatunki sadzone są także jako rośliny ozdobne[6]. Rośliny o białych kwiatach rosnącego w Europie niepokalanka pospolitego były symbolem dziewictwa[6]. W Starożytnej Grecji podczas festiwalów ku czci Demeter potwierdzane było dziewictwo niezamężnych dziewcząt na łożach splecionych z pędów niepokalanka[5]. Jako ironiczne w tym kontekście określane jest wykorzystywanie owoców niepokalanka do leczenia chorób wenerycznych przez dawne ziołolecznictwo[5].

Rozmieszczenie geograficzne edytuj

Rodzaj najbardziej zróżnicowany w tropikach, liczny zarówno w Starym, jak i Nowym Świecie[8]. Najdalej na północ przedstawiciele rodzaju rosną w południowej Europie (jeden gatunek – niepokalanek pospolity[9]), na Kaukazie, w Turkmenistanie, Chinach (14 gatunków[7]), Półwyspie Koreańskim i Japonii[4]. Na kontynentach amerykańskich naturalny zasięg kończył się w północnym Meksyku, ale 5 gatunków rośnie jako introdukowane także w zachodniej, południowej i wschodniej części Stanów Zjednoczonych[4][10]. Na półkuli południowej rodzaj sięga najdalej na południe do Urugwaju i północnej Argentyny w Ameryce Południowej, do południowych krańców Afryki, obecny jest w Australii (bez jej południowej części) oraz na Wyspie Północnej w Nowej Zelandii[4] (jeden gatunek – Vitex lucens)[11].

Morfologia edytuj

 
Owoce Vitex doniana
 
Vitex hypoleuca
Pokrój
Drzewa osiągające do ok. 20 m[5] (przy średnicy do 1,5 m[11]), krzewy, czasem płożące[5], rzadziej liany (d. Paravitex)[8]. Młode pędy nagie do gęsto owłosionych[7][4], zwykle czterokanciaste[4]. Starsze pokryte korą gładką lub podłużnie bruzdowaną[4].
Liście
Ulistnienie naprzeciwległe (czasem liście wyrastają w okółkach po trzy[8][4]), opadające zimą (w porze suchej) lub zimozielone[4], zwykle ogonkowe[4]. Blaszka liściowa dłoniastozłożona, zazwyczaj z 3–7 listkami (rzadko z pojedynczym listkiem)[8][4]. Listki zwykle na krótkich ogonkach, całobrzegie, karbowane, piłkowane lub klapowane[7][4]. Blaszka liściowa często szarawozielona[5].
Kwiaty
Zebrane w kwiatostany wierzchotkowe wyrastające w kątach liści lub szczytowo, czasem tworzące złożone kwiatostany wiechowate[8], zwykle gęste[5]. Kielich zrosłodziałkowy, dzwonkowaty lub rurkowaty, z 3–5 ząbkami na szczycie. Korona biała, żółta, różowa, czerwonawa, niebieska do fioletowej[5][8]. U nasady zrośnięte płatki tworzą prostą lub wygiętą rurkę, zakończoną 5 łatkami, promienistą lub grzbiecistą (dwuwargową)[8]. Gdy korona jest dwuwargowa, górna warga składa się z dwóch łatek, a dolna z trzech, z których środkowa bywa mocno wydłużona[7]. Cztery pręciki są dwusilne (dwa są dłuższe), osadzone są u nasady rurki korony i zwykle z niej wystają[8][7]. Zalążnia złożona z dwóch (czasem czterech) komór, w każdej komorze z dwoma zalążkami. Szyjka słupka pojedyncza, nitkowata, na końcu rozwidlona, z krótkimi ramionami znamion[8][7].
Owoce
Mięsiste, kuliste, jajowate lub owalne pestkowce, zawierające cztery pestki z pojedynczymi nasionami[8][7]. U nasady z powiększonym i trwałym kielichem[7].

Systematyka edytuj

 
Vitex lucens
 
Vitex megapotamica
 
Vitex negundo
 
Vitex rehmannii
 
Vitex rotundifolia
 
Vitex trifolia

Rodzaj umieszczany był dawniej obrębie rodziny werbenowatych Verbenaceae (głównie z powodu jagodopodobnych, mięsistych owoców)[5][9]. Współcześnie zaliczany jest do podrodziny Viticoideae Briquet in Engler & Prantl (1895) w obrębie rodziny jasnotowatych Lamiaceae[8][2]. Z 10 rodzajów wyróżnianych w obrębie podrodziny[8] cztery (Paravitex, Petitia, Tsoongia, Viticipremna) okazały się być zagnieżdżone w obrębie przedstawicieli rodzaju Vitex i w efekcie zostały do niego zaliczone, a ich nazwy stały się synonimami[6][12]. Ponieważ trzy kolejne rodzaje przeniesione zostały do podrodziny Premnoideae Bo Li, Olmstead & Cantino w podrodzinie Viticoideae jako najbliżej spokrewnione z Vitex zostały rodzaje Pseudocarpidium i Teijsmanniodendron[2].

Wykaz gatunków[4]

(z uwzględnieniem włączenia tu dawniej wyodrębnianych rodzajów Paravitex, Tsoongia, Viticipremna, ale z wyłączeniem dwóch gatunków z problematycznego rodzaju Petitia)

Przypisy edytuj

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ a b c Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2020-01-04] (ang.).
  3. ↑ a b Vitex. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2020-01-04].
  4. ↑ a b c d e f g h i j k l m Vitex L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2020-01-04].
  5. ↑ a b c d e f g h i Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 401. ISBN 0-333-73003-8.
  6. ↑ a b c d e David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 969, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
  7. ↑ a b c d e f g h i j Vitex Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFlora. Missouri Botanical Garden, St. Louis, MO & Harvard University Herbaria, Cambridge, MA.. [dostęp 2020-01-04].
  8. ↑ a b c d e f g h i j k l K. Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. VII. Flowering Plants. Dicotyledons. Lamiales. Berlin, Heidelberg: Springer, 2004, s. 195. ISBN 978-3-642-62200-7.
  9. ↑ a b T.G. Tutin, V.H. Heywood i in.: Flora Europaea. Vol. 3. Cambridge, London, New York, New Rochelle, Melbourne, Sydney: Cambridge University Press, s. 122. ISBN 0-521-08489-X.
  10. ↑ Vitex L. chastetree. [w:] The PLANTS Database [on-line]. USDA, Agricultural Research Service. [dostęp 2020-01-04].
  11. ↑ a b Vitex lucens Kirk. [w:] nzflora [on-line]. Landcare Research. [dostęp 2020-01-04].
  12. ↑ Gemma L.C. Bramley, Félix Forest, Rogier P.J. de Kok. Troublesome tropical mints: re-examining generic limits of Vitex and relations (Lamiaceae) in South East Asia. „Taxon”. 58, 2, s. 500–510, 2009. 
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Niepokalanek&oldid=70133694”