Nieszawa

miasto i gmina w województwie kujawsko-pomorskim

Nieszawa (niem. Nessau) – miasto w Polsce, położone w województwie kujawsko-pomorskim, w powiecie aleksandrowskim, na lewym brzegu Wisły w jej pradolinie, na krańcach Kujaw, w połowie drogi między Włocławkiem i Toruniem.

Nieszawa
miasto i gmina
Ilustracja
Ratusz w Nieszawie
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Polska

Województwo

 kujawsko-pomorskie

Powiat

aleksandrowski

Aglomeracja

bydgosko-toruńska

Prawa miejskie

1425,
ponowne nadanie w 1460

Burmistrz

Przemysław Jankowski[1]

Powierzchnia

9,77[2] km²

Populacja (31.12.2022)
• liczba ludności
• gęstość


1753[3]
179,4[3] os./km²

Strefa numeracyjna

+48 54

Kod pocztowy

87-730

Tablice rejestracyjne

CAL

Położenie na mapie powiatu aleksandrowskiego
Mapa konturowa powiatu aleksandrowskiego, po prawej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Nieszawa”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko centrum u góry znajduje się punkt z opisem „Nieszawa”
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego
Mapa konturowa województwa kujawsko-pomorskiego, blisko centrum po prawej na dole znajduje się punkt z opisem „Nieszawa”
Ziemia52°50′12″N 18°54′05″E/52,836667 18,901389
TERC (TERYT)

0401031

SIMC

0985987

Urząd miejski
ul. 3 Maja 2
87-730 Nieszawa
Strona internetowa
Przeprawa promowa w Nieszawie

Nowa Nieszawa uzyskała lokację miejską w 1425 roku i ponownie w 1460 roku[4]. W latach 1973–1976 miejscowość była siedzibą gminy wiejskiej Nieszawa. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa włocławskiego. Wcześniej była miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego[5].

Nieszawa jest gminą miejską i zarazem najmniejszą pod względem ludności gminą województwa kujawsko-pomorskiego.

Struktura powierzchni edytuj

Według danych z roku 2007[6] Nieszawa ma obszar 9,77 km², w tym:

  • użytki rolne: 73%
  • użytki leśne: 5%

Miasto stanowi 2,07% powierzchni powiatu.

Demografia edytuj

Struktura demograficzna mieszkańców miasta Nieszawa wg danych z 31 grudnia 2022[3]

Opis Ogółem Mężczyźni Kobiety
jednostka osób % osób % osób %
populacja 1753 100 854 48,72 899 51,28
gęstość zaludnienia
(mieszk./km²)
179,4 87,4 92,0
  • Piramida wieku mieszkańców Nieszawy w 2014 roku[7].


 

Historia edytuj

Pierwsza wzmianka o Nieszawie pochodzi z 1230 r., kiedy Konrad I mazowiecki podarował gród nieszawski braciom krzyżackim. Oni to, zapewne na bazie istniejącego wcześniej grodu drewniano-ziemnego, wznieśli na lewym brzegu Wisły warowny zamek (rozebrany w 1424) w miejscu, które dziś nazywa się Mała Nieszawka i jest położone kilka kilometrów na zachód od Torunia. Gród ten stanowił siedzibę najbardziej na południe wysuniętej komturii Państwa Zakonnego. W 1410 został zajęty przez Władysława Jagiełłę. Tutaj podpisano rozejm po wojnie 1410, który w lutym 1411 parafowano w Toruniu jako pokój toruński. Ostatecznie w 1424, po pokoju mełneńskim, Nieszawa na rozkaz króla została zrównana z ziemią.

Rok później Jagiełło rozpoczął budowę Zamku Dybowskiego na lewym brzegu Wisły, naprzeciw Torunia, w miejscu jego dzisiejszej dzielnicy Podgórz[8]. Nowo lokowane miasto, które otaczało tenże zamek, nazwano Nieszawą (znajdowało się 2 kilometry na wschód od lokalizacji pierwszej Nieszawy). Zasłynęło ono z tzw. przywilejów nieszawskich, nadanych szlachcie przez Kazimierza Jagiellończyka. Tak położona Nieszawa była przeciwwagą dla krzyżacko-niemieckiego Torunia, a przede wszystkim zagrożeniem dla korzyści płynących z handlu na skrzyżowaniu szlaków wodnych i lądowych. Toteż mieszczanie toruńscy już w 1430 przy pomocy załogi zamku krzyżackiego zniszczyli Nieszawę. Osada podniosła się ze zniszczeń po powrocie do Korony i zaczęła względnie dobrze prosperować. Niedługo jednak, w lutym 1454, mieszczanie toruńscy wystąpili na czele Związku Pruskiego przeciw Krzyżakom, zdobyli toruński zamek krzyżacki, rozpoczynając tym samym wojnę trzynastoletnią. Jednocześnie postawili ultimatum królowi polskiemu, żądając przywilejów handlowych oraz zniszczenia Nieszawy w zamian za oddanie Torunia pod lenno króla polskiego.

Ostatecznie Nieszawę przeniesiono w 1460 ok. 30 km w górę Wisły do miejsca gdzie się znajduje obecnie. Jednak prawdopodobnie część mieszkańców nie opuściła zdegradowanej do rangi wsi osady, zwanej odtąd Starą Nieszawą, na bazie której powstał w 1555 roku Podgórz. Tak więc Nieszawa w ciągu nieco ponad 200 lat zmieniła swe położenie dwa razy, przesuwając się blisko 40 km w górę Wisły. Nowe położenie miasta okazało się korzystne, w ciągu XV i XVI w. nastąpił rozwój Nieszawy jako ośrodka handlu zbożem, któremu kres położyły najazdy szwedzkie w drugiej połowie XVII w. W 1793 miasto znalazło się w granicach zaboru pruskiego, od 1807 do 1815 w Księstwie Warszawskim, następnie w Królestwie Polskim (zabór rosyjski).

Nieszawa została zajęta przez Armię Czerwoną w dniach 21/22 stycznia 1945 roku, co zakończyło okres okupacji niemieckiej. Pozostałe na miejscu osoby pochodzenia niemieckiego uwięziono w budynku byłej komory celnej. W nocy z 8 na 9 kwietnia 1945 r. ok. 15 osób spośród zatrzymanych zostało zabitych. Sprawcami mordu byli miejscowi milicjanci oraz funkcjonariusze Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego z Aleksandrowa Kujawskiego. Wśród ofiar byli cywile: mężczyźni, kobiety i dzieci[9][10].

W 2002 r. uchwałą Rady Miasta papież Jana Paweł II został obywatelem honorowym Nieszawy[11]. Upamiętnia to tablica na ścianie ratusza[12]. W 2003 r. władze miejskie patronką Nieszawy ogłosiły św. Jadwigę Królową[13].

W 2016 r. w budynku, ofiarowanym przez państwo Jolantę i Tadeusza Tomal z Ciechocinka, rozpoczął działalność Środowiskowy Dom Samopomocy „Szymonówka” dla osób niepełnosprawnych, będący filią Fundacji im. Brata Alberta. Nazwa powstała na cześć tragicznie zmarłego syna ofiarodawców[14].

Architektura edytuj

 
Kościół św. Jadwigi
 
Stalle w kościele św. Jadwigi
 
Rynek – widok od strony północnej

Układ urbanistyczny i rozwój przestrzenny edytuj

Miasto na obecnym miejscu zostało lokowane w 1460 r., z tego czasu pochodzi zrąb obecnego układu urbanistycznego z prostokątnym, wydłużonym rynkiem (ob. pl. Kazimierza Jagiellończyka). Plan był regulowany w latach 1822–1850 według projektu geometry Stanisława Zawiszy, i z tego czasu pochodzi większość zabudowy miejskiej. Przy południowej pierzei rynku, na narożu z ul. 3 Maja usytuowany jest klasycystyczny ratusz. Wzdłuż północnej i południowej pierzei rynku przebiegają trakty, wychodzące z każdego naroża jedną ulicą (z naroży południowych ulice Sienkiewicza i Piekarska, z północnych ul. Mickiewicza). Kolejny trakt, przebiegający przez rynek, równolegle do jego osi, a prostopadle do poprzednio wymienionych, tworzą ulice 3 Maja i Noakowskiego. W północnej części miasta, w kwartale ograniczonym ulicami Noakowskiego, Krzywdów i Bieńków oraz skarpą wiślaną, położony jest gotycki kościół parafialny pw. św. Jadwigi. Po przeciwnej stronie miasta ulokowano barokowy zespół klasztorny pofranciszkański z kościołem Podwyższenia Krzyża św. oraz, w stronę Wisły od niego, zespół dawnego folwarku klasztoru franciszkanów z komorą celną.

Zabytki i atrakcje turystyczne edytuj

 
Kościół franciszkański z XVII w.
 
Muzeum w Nieszawie
  • późnogotycki kościół parafialny św. Jadwigi z końca XV w. z barokowym wyposażeniem wnętrza z XVII-XVIII w. (stalle w prezbiterium, tron biskupi, ołtarze, chór muzyczny, ławki dla wiernych, ambona). Wewnątrz XVI-wieczne freski i monumentalne malowidła z 1629, na których królom, składającym pokłony Dzieciątka Jezus, nadano rysy Zygmunta III Wazy oraz Władysława IV.
  • zespół klasztoru franciszkanów z XVII w. z kościołem Św. Krzyża (Znalezienia Krzyża Św.)
  • klasycystyczny ratusz z 1821 r.
  • plebania – miejsce urodzenia Stanisława Noakowskiego (w 1867) i dom przy ul. Mickiewicza 6 w którym mieszkał, obecnie muzeum jemu poświęcone
  • zabudowa miejska z lat 1822–1850 – domy drewniane i murowane, głównie przy pl. Kazimierza Jagiellończyka oraz ulicach 3 Maja, Kościuszki, Mickiewicza i Sienkiewicza
  • kamienica Sobierajów z 1900 r. przy ul. Mickiewicza
  • kopiec przy ul. Zjazd ku czci powstańców styczniowych z kapliczką
  • przeprawa promowa przez Wisłę.

Szlaki turystyczne edytuj

 
Plebania, miejsce narodzenia Stanisława Noakowskiego

Filmowa Nieszawa edytuj

 
Nieszawa, drewniana scenografia do filmu Wesele Wojciecha Smarzowskiego

Nieszawa była miejscem kręcenia zdjęć do filmów fabularnych takich jak:

Ludzie urodzeni w Nieszawie edytuj

Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie urodzeni w Nieszawie.

Ludzie związani z Nieszawą edytuj

Sąsiednie gminy edytuj

Bobrowniki, Czernikowo, Raciążek, Waganiec

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. Nieszawa, nieszawa.pl [dostęp 2018-01-11] [zarchiwizowane z adresu 2015-02-18].
  2. Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2022 roku, Główny Urząd Statystyczny, 7 grudnia 2022 [dostęp 2022-12-08].
  3. a b c GUS, Ludność. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 31 grudnia 2022 r., stat.gov.pl [dostęp 2023-05-14] (pol.).
  4. Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 54–55.
  5. Magazin für die neue Historie und Geographie Angelegt, t. XVI, Halle, 1782, s. 13.
  6. Portal Regionalny i Samorządowy REGIOset. regioset.pl. [dostęp 2020-05-26]. (pol.).
  7. Nieszawa w liczbach, Polska w liczbach [dostęp 2016-01-09] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  8. Karola Ciesielska, 450 lat toruńskiego Podgórza 1555-2005, Toruń: Towarzystwo Miłośników Torunia, 2005, ISBN 83-900852-9-1, OCLC 750003287 [dostęp 2023-02-03].
  9. Robert Stodolny, Krew za krew? ze stosunków polsko-niemieckich w powiecie nieszawskim (aleksandrowskim) w latach 1945–1950, wyd. I, Iwonicz-Zdrój 2020, s. 102–108, ISBN 978-83-954209-8-6, OCLC 1227261764 [dostęp 2022-01-27].
  10. Timothy Snyder, Skrwawione ziemie: Europa między Hitlerem a Stalinem, przeł. Bartłomiej Pietrzyk, Warszawa: Świat Książki 2011.
  11. Św. Jadwiga Królowa - patronką, papież Jan Paweł II - honorowym obywatelem Nieszawy (1), niedziela.pl [dostęp 2023-08-18] (pol.).
  12. Wpisany w historię Nieszawy, Przewodnik Katolicki [dostęp 2023-08-18] (pol.).
  13. Uroczystości ku czci św. Jadwigi Królowej, niedziela.pl [dostęp 2023-08-18] (pol.).
  14. Nieszawa / Fundacja Św. Brata Alberta, albert.krakow.pl [dostęp 2022-09-01].
  15. Anna Jagiellonka, córka Kazimierza Jagiellończyka – tragiczny żywot księżnej pomorskiej, histmag.org [dostęp 2023-08-18].
  16. Nagrobek grobu rodziny Laskowskich na cmentarzu w Nieszawie, polskaniezwykla.pl [dostęp 2022-12-16].
  17. Jan Woźnicki » Witryna edukacyjna Kancelarii Senatu, senat.edu.pl [dostęp 2023-08-18].
  18. [https://www.brewiarz.katolik.pl/czytelnia/swieci/08-14a.php3 .:ILG:. - Czytelnia: 14 sierpnia - �w. Maksymilian Maria Kolbe], www.brewiarz.katolik.pl [dostęp 2023-08-18].
  19. Bł. M. Małgorzata Szewczyk, www.serafitki.pl [dostęp 2023-08-18].
  20. Na podstawie „Zdrój Ciechociński”. maj 2009 r.
  21. klasztor - Zabytek.pl, zabytek.pl [dostęp 2023-08-18] (pol.).
  22. Dąb piramidalny | Tygodnik Powszechny, www.tygodnikpowszechny.pl, 22 sierpnia 2004 [dostęp 2023-08-18] (pol.).

Linki zewnętrzne edytuj