Nokturn (muzyka)

Nokturn (wł. notturno, franc. nocturne, niem. Nachtstück, Nachtmusik, Abendmusik. z łac. nocturnus: nocny) — pierwotnie utwór cykliczny przeznaczony do wykonywany wieczorami czy nocą na wolnym powietrzu. Późniejszy termin francuski Nocturne dotyczył kontemplacyjnego i swobodnego w formie utworu przeznaczonego przede wszystkim na fortepian^[1].

Pojęcie "nokturn" odnosi się jednak nie tylko do utworów muzycznych. Znalazło zastosowanie także w malarstwie i literaturze. Kształtowanie się nokturnu w yych dziedzinach ma swoją odrębną historię, z drugiej strony zaś miało miejsce wyraźne przenikanie się tych dziedzin i wzajemne inspiracje^[2].

Nokturn w poszczególnym dziedzinach sztuki nabrał specyficznego znaczenia w dobie romantyzmu. Odbijają się w nim emocje, myśl i wyobraźnia tej epoki. Romantyzm zapoczątkował zainteresowanie nokturnem nowego typu, szersze użycie tego terminu w tytułach utworów oraz określił i ukształtował jego charakter i kompozycję. Dlatego każdy nokturn powstały w czasach późniejszych odwołuje się do romantyzmu i jego idei. Oglądając obrazy, czytając wiersze i słuchając nokturnów muzycznych kolejnych epok odnajdujemy w nich ducha romantyzmu, gdyż żadna inna epoka i jej sztuka nie były tak związane z nocą jak romantyzm^[3].

Nokturn w okresie klasycyzmu

Od XVIII wieku określenia „notturno” „Nachtstück” czy „Nachtmusik” oznaczają serenadę wokalno-instrumentalną, fragment opery wykonany w scenarii nocnej, rodzaju divertimenta zagranego nocą w plenerze, jak np. Eine kleine Nachtmusik K 525 (1787) Wolfganga Amadeusza Mozarta czy osiem Notturni skomponowane przez Josepha Haydna dla króla Neapolu w latach 1788-1790).

Tytuł utworu Mozarta często tłumaczy się dosłownie jako „mała muzyka nocna”, gdy tymczasem bardziej odpowiednia byłaby „mała serenada”, podobnie jak inny jego utwór, Serenata notturna K 239 (1776). Utwór ten pomyślany był bowiem jako serenada – lekki, pogodny utwór rozrywkowy wykonywany wieczorem pod gołym niebem, najczęściej wparkach i ogrodach. Podobne przeznaczenie miały nokturny Haydna.

Wspomniane wyżej utwory są czysto instrumentalne, choć serenady (początkowo wykonywane pod oknem ukochanej) przeznaczone były na głos (głosy) wyśpiewujący radosnepieśni miłosne z towarzyszeniem instrumentów.

Nokturn klasycystyczny miał lekki, rozrywkowy, pastoralno-sentymentalny charakter i fakturę homofoniczną. Wykonanywany był w otoczeniu przyrody czy na scenie kameralnej pod nocnym niebem. Nie miał ściśle ustalonej formy, a nazwa wskazywała raczej na jego przeznaczenie, nastrój oraz czas i miejsce wykonania^[4].

Były to zwykle wieloczęściowe utwory cykliczne zbliżone do divertimenta, serenady czy kasacji (ich nazwy bywały stosowane zamiene; zob. przykład muzyczny - Nokturn-divertimento), przeznaczone na różne składy instrumentalne, orkiestrowe i kameralne, ale też wokalne lub wokalno-instrumentalne (np. 5 nokturnów W.A. Mozarta KV 436-439 i 346 (439a). Przeważała struktura czteroczęściowa, a jedna lub dwie części były w tempie wolnym. Faworyzowana była forma menueta. Struktura całego cyklu była często obramowana częściami o charakterze marszowym, co miało związek z ich przeznaczeniem do wykonywania na wolnym powietrzu i przemieszczaniem się muzyków w czasie gry (wejście i wyjście). Obsady złożone były z instrumentów dętych, smyczkowych bądź mieszanych^[5].

Nokturn w okresie romantyzmu

Odsłuchaj

F. Chopin, Nokturn nr 2 Es-dur op.9

F.Chopin, Nokturn cis-moll, op.posth.

F.Chopin, Nokturn nr 1 b-moll, op.9

Wiek XIX przynosi nowe pojmowanie nokturnu. Ustalone zostają zasady budowy utworu i zawartych w nim emocji.

Nokturnami nazywano wówczas utwory o charakterze sentymentalnym, jak romance i pastorele. Ich przykładem są choćby Romance amoroso (1785) op. 4 Louis Adama (1758-1848) czy Romances sentimentales op. 34 Augusta Alexandra Klengla (1783-1852). U Adama jest to romanca miłosna, co wskazuje na pochodzenie tego gatunku od ludowej pieśni miłosnej, u Klengla, jak wskazuje pełny tytuł Trois romances sentimentales de caractère melancolique, calme et passionné pour le piano-forte, jest to utwór sentymentalny o charakterze melancholijnym, spokojnym i namiętnym. Przykłady te wskazują na charakterystyczną dla tego typu utworów nastrojowość i uczucie. Przez wybór aparatu wykonawczego zapowiadają też powstanie nokturnu fortepianowego (wspomniane utwory są przeznaczone na fortepian, podczs gdy romans, podobnie jak serenada, był zasadniczo utworem wokalnym lub wokalno-instrumentalnym). Warto zauważyć, że w utworach obu tych gatunków styl romansowy określany był także jako styl nokturnowy/nocny (romance/nocturne style)^[6].

Nokturn romantyczny przyjął formę miniatury instrumentalnej, głównie fortepianowej, najczęściej w formie ABA, czasem w formie ronda (np. Nokturn g-moll op.37 F. Chopina).

Twórcą pierwszych nokturnów fortepianowych był kompozytor irlandzki John Field. Typ nokturnu, którego istotą jest kontrast agogiczny, stworzył Fryderyk Chopin, ustalając następujący porządek części: wolna, szybka, wolna (np. Nokturn F-dur op. 15). Jedynie tych dwóch uważa się za "czystych" kompozytorów nokturnowych, aczkolwiek incydentalnie próby podejmowali również następni twórcy.

Robert Schumann pisał nokturny o charakterze programowym (cykl Nachtstücke op. 23). Ferenc Liszt stworzył typ nokturnu związanego z tekstem poetyckim o charakterze motta; są to Marzenia miłosne, stanowiące cykl 3 nokturnów: Notturno I (motto Hohe Liebe L. Uhlanda), Notturno II (Seliger Tod Uhlanda), Notturno III (O Lieb F. Freiligratha). Nokturn wchodził niekiedy w skład form cyklicznych (np. G. Mahler VII Symfonia; charakter nokturnu wykazuje też wolna część Sonaty h-moll Chopina), czasem pojawiał się w muzyce scenicznej (np. duet Hero i Urszuli z opery Beatrice i Benedykt H. Berlioza, Sen nocy letniej F. Mendelssohna, Daphnis i Chloe M. Ravela).

W tym czasie powstawały jednak także nokturny na kameralne składy instrumentalne, np. na skrzypce czy wiolonczelę z fortepianem.

Nokturn w XX wieku

W XX wieku, obok utworów post- czy neoromantycznych na fortepian, powstały też nokturny programowe o charakterze suitowym (np. C. Debussy, 3 Nokturny na orkiestrę: Nuages, Fêtes, Sirènes), orkiestrowe i kameralne.

Wybrane nokturny kompozytorów polskich

Fryderyk Chopin – cykle nokturnów na fortepian op. 9 i 15;
Maria Szymanowska - nokturn As dur na fortepian (1825?);
Emanuel Kania - nokturn A dur op. 44 nr 4 (1878);
Antoni Rutkowski - Nocturne C dur op. 14 (ok. 1883);
Mieczysław Surzyński - 2 nokturny op. 3 na fortepian (ok. 1888);
Zygmunt Zaremba - nokturn fis moll op. 55 na skrzypce i fortepian (ok. 1888);
Ignacy Krzyżanowski - Nokturny op. 25 (1861); Deux Nocturnes op. 50 (1892);
Ignacy Jan Paderewski - Nocturne B dur, Miscellanea, Série de morceaux pour piano, op. 16 nr 4 (1892);
Mieczysław Ludwik Malcz - Nocturne Italien Ges dur op. 12 na fortepian (ok. 1896);
Ignacy Feliks Dobrzyński - Nocturne f moll op. 46 na skrzypce i fortepian (1898?)^[7].
Ludomir Różycki - Dwa nokturny op. 30 na skrzypce i fortepian (1909);
Karol Szymanowski - Nokturn i Tarantella na skrzypce i fortepian (1915); opracowanie na orkiestrę - Grzegorz Fitelberg (1937);
Jan Skrzydlewski - Nocturne E dur na fortepian (1917);
Czesław Buczkowski - Nokturn na fortepian (1937);
Piotr Perkowski - Nokturn na orkiestrę (1968);

Wybrane nokturny kompozytorów obcych

Johann Stamitz - Notturno D dur na flet, 2 rogi, skrzypce, violę d'amore i wioloczelę;
Joseph Haydn - 8 Notturni, Hob.II:25–32 (1790).
Carl Ditters von Dittersdorf - Notturno D dur na 4 flety;
Niccolò Paganini – cztery nokturny na kwartet smyczkowy;
Michał Glinka - nokturn Es dur na fortepian (1828);
Franz Strauss - Nocturno op. 7 na róg lub wiolonczelę i fortepian (1864)^[8];
Erik Satie – pięć nokturnów na fortepian (1919);
Benajmin Britten – Nocturn op. 60 na tenor i małą orkiestrę (1958);
Secret Garden – Nocturne; utwór, którym zespół wygrał Konkurs Piosenki Eurowizji 1995. Była to pierwsza i jak dotądx jedyna w historii konkursu zwycięska kompozycja o charakterze niemal wyłącznie instrumentalnym.

Przypisy

Linki zewnętrzne

IMLSP: Category:Nocturnes

Zobacz też

[1] Mikołaj Rykowski: Harmoniemusik – społeczny i artystyczny fenomen kultury muzycznej Europy Środkowej w XVIII i I połowie XIX wieku. Praca doktorska na UAM, s. 21

[2] Elżbieta Zarych, Nocna rozmowa – nokturn w muzyce, literaturze i malarstwie romantyzmu, s. 362

[3] Elżbieta Zarych, Nocna rozmowa – nokturn w muzyce, literaturze i malarstwie romantyzmu, s. 362-363

[4] Elżbieta Zarych, Nocna rozmowa – nokturn w muzyce, literaturze i malarstwie romantyzmu, s. 361-363

[5] Mikołaj Rykowski: Harmoniemusik – społeczny i artystyczny fenomen kultury muzycznej Europy Środkowej w XVIII i I połowie XIX wieku. Praca doktorska na UAM, s. 19

[6] Elżbieta Zarych, Nocna rozmowa – nokturn w muzyce, literaturze i malarstwie romantyzmu, s. 362-363

[7] IMSLP: Ignacy Feliks Dobrzyński, Nocturne op. 46, partytura

[8] IMSLP: Franz Joseph Strauss, Nocturno Op. 7, partytura

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]