Nowe Miasto nad Wartą
Nowe Miasto nad Wartą (niem. Neustadt an der Warthe) – wieś w Polsce (1283–1934 miasto), w województwie wielkopolskim, w powiecie średzkim, w gminie Nowe Miasto nad Wartą[4].
| wieś | |
 Rynek w Nowym Mieście nad Wartą (2010) | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (2022) |
1470[2] |
| Strefa numeracyjna |
61 |
| Kod pocztowy |
63-040[3] |
| Tablice rejestracyjne |
PSR |
| SIMC |
0590869 |
Położenie na mapie gminy Nowe Miasto nad Wartą  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa wielkopolskiego  | |
Położenie na mapie powiatu średzkiego  | |
 52°05′17″N 17°24′13″E/52,088056 17,403611[1]
| |
| Strona internetowa | |
Wieś leży przy drodze krajowej nr 11 i 15.
W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa poznańskiego.
Wieś jest siedzibą gminy Nowe Miasto nad Wartą. Znajduje się tutaj posterunek policji oraz Ochotnicza Straż Pożarna działająca w strukturach KSRG. Na terenie wsi siedzibę ma rzymskokatolicka parafia Świętej Trójcy.
Zachodnia część Nowego Miasta nad Wartą jest dawnym miastem (1665–1677) Laskówka.
Historia
edytujRozwój Nowego Miasta nad Wartą wiązał się z położeniem przy przeprawie rzecznej na trakcie drogowym z Poznania do Kalisza[5]. Nowe Miasto zostało założone w XIII wieku przez Mikołaja z Dębna herbu Doliwa, którego potomkowie z czasem przenieśli tu swoją stałą siedzibę[6]. Nowe Miasto nad Wartą po raz pierwszy wzmiankowane było jako miasto w dekrecie Przemysła II wydanym 2 października 1283 roku, w którym poddał Nowe Miasto (określone jako "Civitas nova") pod jurysdykcję Kalisza i zakazał mieszczanom nowomiejskim zwracać się do innych sądów niż sąd w Kaliszu[7]. Prawa miejskie nadano miejscowości w roku 1300[potrzebny przypis].
W średniowieczu Nowe Miasto było siedzibą ważnego w Wielkopolsce rodu Doliwów, którzy w Nowym Mieście w XIII i XIV wieku posiadali ufortyfikowaną wieżę mieszkalną na Kopcu, w typie rezydencji rycerskiej zwanej motte[5]. W 1383 roku zabudowa drewniana wieży i przygródka uległa zniszczeniu w trakcie wojny domowej między Grzymalitami i Nałęczami. Drewnianą wieżę na Kopcu odbudowano, a u schyłku średniowiecza zbudowano w jej miejscu murowany dwór, który jako ruina był widoczny jeszcze w XIX wieku. Po siedzibie tej zachowało się na łąkach pod miastem grodzisko stożkowate zwane Kopcem[5]. Drewniany kościół musiał istnieć w 1393 roku, ponieważ w tym roku potwierdzono istnienie plebana[6]. W 1485 roku Adam Nowomiejski sprzedał 1/3 miasta swojemu stryjowi Janowi Rozdrażewskiemu herbu Doliwa z wsiami za 1300 grzywien, który rok później sprzedał je synowi Janowi Rozdrażewskiemu[8]. W 1507 roku w wyniku podziału między braćmi 1/3 miasta otrzymał Hieronim Rozdrażewski[8]. W 1529 roku ród Rozdrażewskich w wyniku brutalnych przedsięwzięć stał się jedynym posesorem miasta[6]. Wnuk Hieronima, biskup włocławski Jan Rozdrażewski Nowomiejski, zmarł w 1609 roku w Nowym Mieście. W XV wieku na terenie obecnego gmachu przedszkola, na zachód od kościoła, zbudowano obronny dwór rycerski, z którego zachowały się pozostałości murowanych piwnic.
W XVI wieku ówczesne miasto położone było pod względem administracyjnym w województwie kaliskim[9]. W 1664 r. obok niego założone zostało kolejne miasto pod nazwą Laskówka, które w XVIII r. zostało wchłonięte przez Nowe Miasto jako jego przedmieście[10]. Do II rozbioru Polski (1793) Nowe Miasto leżało w województwie kaliskim, a następnie w wyniku rozbioru zostało włączone do Królestwa Prus i jego prowincji Prusy Południowe. W 1848 r. miał tu swoją siedzibę obóz powstańczy wielkopolskiej Wiosny Ludów[10]. W latach 1880–1895 roku na Piaskach rząd pruski wybudował most przez Wartę, spichlerz, magazyn i inne budynki związane z portem w Orzechowie. Gospodarczy rozkwit zespołu nadbrzeża zakończyła I wojna światowa, która wybuchła w 1914 r.[10] W 1934 r. Nowe Miasto utraciło prawa miejskie[10].
Zabytki
edytuj-
Kościół gotycki -
Kościół gotycki -
Średniowieczny kopiec po siedzibie rodu Doliwów
Zabytki w Nowym Mieście nad Wartą[11]:
- dawna plebania o budowie szachulcowej z 1 poł. XIX w.
- dom z końca XIX w. (ul. Poznańska 7),
- domy na Rynku, z 1 poł. XIX w.
- spichrz w dawnym porcie rzecznym, murowano-szachulcowy, z 1 poł. XIX w.
- most przez zalew Warty, z 1909 r., na nim 13 września 1969 miała miejsce katastrofa autobusu należącego do Spółdzielni Produkcyjnej Nowy Świat w Radlinie. W jej wyniku zginęło 10 osób, a jedna zmarła w wyniku odniesionych obrażeń[12],
- kościół parafialny pw. Świętej Trójcy z XVI w.[13]
Kościół pw. Świętej Trójcy
edytujKościół pw. Świętej Trójcy jest kościołem halowym z 3 nawami, orientowany, z niewyodrębnionym prezbiterium zamkniętym absydą. Mury zewnętrzne opięte dwuskokowymi szkarpami. Fasada zachodnia posiada okrągłe tynkowane blendy, a u góry otynkowany, ozdobiony pilastrami szczyt z XVII wieku. Do fasad dostawiona wieloboczna wieżyczka ze schodami. Zachowały się 3 portale gotyckie z profilowanych cegieł. W portalu zachodnim zachowała się cegła z datą 1545. Wnętrze kościoła nakryte jest pięcioprzęsłowym sklepieniem gwiaździstym, wspartym na 8 filarach ośmiobocznych. Na sklepieniu widnieje polichromia renesansowa z końca XVI wieku. Przy kościele wzniesiono 2 kaplice, od północy św. Anny, a od południa kaplicę Matki Boskiej Różańcowej. Rzeźbiony ołtarz główny z 1720 r. z obrazem św. Rodziny i Trójcy Świętej pochodzi z nieistniejącego kościoła św. Ducha.[potrzebny przypis]
Części wsi
edytuj| SIMC | Nazwa | Rodzaj |
|---|---|---|
| 0590875 | Papiernia | część wsi |
Ludzie związani z Nowym Miastem nad Wartą
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 88971
- ↑ NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2022-10-06].
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 825 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
- ↑ a b Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
- ↑ a b c Nowe Miasto - Historia - Nowe Miasto nad Wartą [online], www.gmina-nowe-miasto.pl [dostęp 2022-10-07].
- ↑ a b c Nowe Miasto nad Wartą - kościół Świętej Trójcy [online], Architektura średniowiecza i starożytności [dostęp 2022-10-12] (pol.).
- ↑ Władysław Kościelniak, Krzysztof Walczak: Kronika miasta Kalisza. Kalisz: Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 2002, s. 26. ISBN 83-85638-43-1.
- ↑ a b Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu [online], www.slownik.ihpan.edu.pl [dostęp 2022-10-12].
- ↑ Zenon Guldon, Jacek Wijaczka, Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, w: Czasy Nowożytne, 21, 2008, s. 180.
- ↑ a b c d Spichlerz - Zabytek.pl [online], zabytek.pl [dostęp 2022-10-12] (pol.).
- ↑ Wikiprojekt:Wiki Lubi Zabytki/wykazy/województwo wielkopolskie/powiat średzki
- ↑ Filip Czekała, Wypadek autobusy koło Nowego Miasta nad Wartą w 1969. Śledztwo wnuka jednej z ofiar, TVN24 3 stycznia 2021
- ↑ Biblioteka Publiczna Gminy Nowe Miasto nad Wartą [online], www.nowemiasto.naszabiblioteka.com [dostęp 2021-03-03].
- ↑ GUS. Rejestr TERYT
Bibliografia
edytuj- Praca zbiorowa, Dzieje Nowegomiasta n. Wartą i jego Kurkowego Bractwa Strzeleckiego z okazji trzechsetlecia Bractwa; 1637–1937, Nowe Miasto nad Wartą 1937
- Ciesielska A., Dzieje Nowego Miasta nad Wartą, Kalisz 2006.
- Krzysztof Kasprzak, Jerzy Sobczak, Żerkowsko-Czeszewski Park Krajobrazowy, Poznań: Wydawnictwo Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej iCentrum Animacji Kultury, 2009, ISBN 978-83-60746-32-5, OCLC 751400750.
Linki zewnętrzne
edytuj- Nowemiasto, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 228.