Odmiana językowa

wyodrębniona forma systemu językowego

Odmiana językowa (ang. language variety, speech variety), niekiedy również lekt (ang. lect) lub kod językowy[1] – każda forma języka rozpatrywana jako systematycznie odrębna od innych[2]. Według jednej z definicji jest to zbiór środków językowych wyróżnionych na podstawie określonego kryterium – funkcjonalnego, socjalnego lub terytorialnego[3]. Mianem odmiany językowej można określić pewien język, dialekt czy też rejestr, styl lub odmianę standardową danego języka[4].

Stosowanie terminu „odmiana językowa” w odniesieniu do różnych form mowy pozwala uniknąć terminu „język”, który jest popularnie kojarzony z językiem standardowym (odmianą prestiżową), oraz terminu „dialekt”, który bywa rezerwowany dla kodów mniej prestiżowych, postrzeganych jako „gorsze” czy mniej staranne od standardu[5]. W dyskursie lingwistycznym mowa zarówno o standardowych (literackich), jak i niestandardowych (nieliterackich) odmianach językowych[5][6]. Termin „lekt” pozwala neutralnie określić środek komunikacji pewnej społeczności w sytuacjach, gdy wybór precyzyjniejszej jednostki klasyfikacyjnej byłby kwestią sporną. Jako neutralne określenie bytów językowych bywa stosowany także termin „idiom” (m.in. w serbsko-chorwackiej tradycji lingwistycznej)[7][8][9][10]. Niektórzy badacze posługują się terminami „kod językowy” oraz „forma egzystencji języka”, które mają zasadniczo charakter synonimiczny[3].

Wśród odmian językowych można wyróżnić odmiany socjalne (diastratyczne), terytorialne (diatopiczne, geograficzne) oraz sytuacyjne (diafazyczne, funkcjonalne)[3][11]. Zróżnicowanie polegające na odrębności leksykalnej, takie jak slang czy żargon, opisywane jest często w ramach konkretnych stylów lub poziomów formalności (rejestrów), choć takie formy również bywają ujmowane jako swoiste odmiany językowe[4].

Pojęcie odmiany językowej bywa odróżniane od pojęcia wariantu – pod tym drugim określeniem rozumie się wówczas pojedyncze cechy lub elementy językowe, w przeciwieństwie do odmiany jako zespołu pewnych jednostek o podobnej dystrybucji[3].

Dialekty edytuj

Osobny artykuł: Dialekt.

O’Grady et al. definiują „dialekt”: „regionalna lub społeczna odmiana języka, cechująca się swoistymi cechami fonologicznymi, składniowymi i leksykalnymi[4]. Dialekt o podłożu regionalnym określany jest mianem dialektu regionalnego (inne terminy używane w tym znaczeniu to regiolekt i geolekt[12]); sporadycznie spotyka się również terminy „regionalekt”[13] i „topolekt”[14], zwłaszcza w tekstach nt. języka chińskiego. Wyróżnia się także odmiany powiązane z grupami etnicznymi (tzw. etnolekty)[15] i grupami społecznymi (socjolekty)[16].

Badaniem dialektów i ich rozmieszczenia geograficznego zajmuje się dialektologia[4].

Standardy językowe edytuj

Osobny artykuł: Język standardowy.

Standard językowy (zwany również językiem standardowym lub ogólnym[17]) to odmiana językowa, która przeszła proces kodyfikacji, polegający na usankcjonowaniu norm gramatyki, ortografii i leksyki w postaci publikacji takich jak słowniki. Na tle innych odmian języka standard wyróżnia się wysokim prestiżem[18]. Stanowi środek komunikacji oficjalnej i pełni funkcję języka pisanego[19]. Jest szerzony przez system edukacji i służy jako miara dla oceny środków językowych[20].

Pod względem lingwistycznym standardy nie wykazują szczególnych cech, które predysponowałyby je do wyższego statusu względem innych odmian języka – ich rozwój stanowi wynik splotu okoliczności historycznych[21][22][23]. Dla zaznaczenia tego faktu stosuje się niekiedy określenie „dialekt standardowy” (ang. standard dialect), podkreślające ich pozycję wśród szerszego spektrum odmian językowych[24].

W niektórych przypadkach zasady języka standardowego są ustalane przez autorytatywne gremium, takie jak Akademia Francuska, która zajmuje się regulacją języka francuskiego[25]. W innych przypadkach za źródło normy językowej przyjmuje się powszechną praktykę językową. John Algeo stwierdza, że normę języka angielskiego tworzy „to, co użytkownicy angielszczyzny decydują się uznać za właściwe”[26].

Rejestry i style edytuj

Rejestr językowy to odmiana języka używana w danej sytuacji społecznej. Dobór rejestru jest uzależniony od celu i tematu rozmowy, medium (mowa, pismo) i relacji między uczestnikami[27]. Szczególnym przykładem rejestru jest mowa matczyna, używana do zwracania się do niemowląt i małych dzieci[28]. Wyróżnia się także rejestry związane z poszczególnymi zawodami lub grupami interesów; termin „żargon” odnosi się do słownictwa związanego z takimi rejestrami.

Rejestry odróżniają się od dialektów, gdyż te odzwierciedlają nie cel użycia języka, lecz różnice pomiędzy jego użytkownikami. Dialekt i rejestr można toteż pojmować jako różne wymiary wariacji językowej. Bywa jednak, że pojęcia te się pokrywają; np. dla użytkownika niestandardowej odmiany języka rolę specjalnego rejestru (sytuacyjnej formy języka) odgrywa język standardowy[27]. Rejestr jest blisko związany z pojęciem stylu funkcjonalnego[29].

Idiolekt i familiolekt edytuj

Osobne artykuły: IdiolektFamiliolekt.

Idiolekt definiuje się jako „sposób użycia języka właściwy dla danej osoby”[30]. Na kształt mowy indywidualnej może rzutować kontakt mówiącego z dialektami regionalnymi i środowiskowymi, rejestrami zawodowymi, a – w przypadku osób wielojęzycznych – także kontakt z różnymi językami[31].

Familiolekt to natomiast mowa charakterystyczna dla danej rodziny[32][33]. Familiolekt obejmuje specyficzne słownictwo i formy językowe poszczególnych rodzin[34][35].

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. Ronald Wardhaugh, An introduction to sociolinguistics, wyd. 5, Malden, Mass., USA: Blackwell Pub, 2006, s. 88, ISBN 978-1-4051-3559-7, OCLC 60835457 (ang.).
  2. Jakob R.E. Leimgruber, Singapore English: Structure, Variation, and Usage, New York: Cambridge University Press, 2013, s. 114, DOI10.1017/CBO9781139225755, ISBN 978-1-107-02730-5, ISBN 978-1-139-22575-5 (ang.).
  3. a b c d Jiří Nekvapil, Varieta jazyka, [w:] Petr Karlík, Marek Nekula, Jana Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 [zarchiwizowane z adresu 2021-08-23] (cz.).
  4. a b c d Meechan i Rees-Miller 2001 ↓, s. 537–590.
  5. a b Schilling-Estes 2006 ↓, s. 312.
  6. Schilling-Estes i Wolfram 2016 ↓, s. 16.
  7. Marek Stanojević, Barbara Kryżan-Stanojević, Słowa kluczowe podawane przez autora publikacji jako podstawa opisu bibliograficznego w iSybislawie, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”, 49, 2014, s. 219–231, DOI10.11649/sfps.2014.020, ISSN 2392-2435 [dostęp 2019-10-13].
  8. idiom, [w:] Hrvatska enciklopedija [online] [dostęp 2019-10-13] (chorw.).
  9. Dalibor Brozović, Povijest hrvatskoga književnog i standardnoga jezika, Zagreb: Školska knjiga, 2008, s. 15, ISBN 978-953-0-60845-0, OCLC 602748184 [dostęp 2019-10-13] (chorw.).
  10. Živorad Kovačević, Srpsko-engleski frazeološki rečnik, Beograd: "Filip Višnjić", 2002, s. 9, OCLC 53319749 [dostęp 2019-10-13] (serb.).
  11. Jiří Černý, Dějiny lingvistiky, Olomouc: Votobia, 1996, s. 395, ISBN 80-85885-96-4, OCLC 37391292 (cz.).
  12. Christopher D. Land, Varieties of the Greek language, [w:] Stanley E. Porter, Andrew Pitts (red.), The Language of the New Testament: Context, History, and Development, Leiden: Brill, 2013 (Early Christianity in its Hellenistic context 3), s. 250, DOI10.1163/9789004236400, ISBN 978-90-04-23477-2, ISBN 978-90-04-23640-0, OCLC 839985102 (ang.).
  13. Kanstantsin Masaila, Čínská fonetická abeceda pinyin a její sociolingvistický rozměr, Praga: Uniwersytet Karola, 2014, s. 11 (cz.).
  14. topolect, [w:] The American Heritage Dictionary of the English Language, wyd. 4, Boston: Houghton Mifflin Harcourt, 2010 (ang.).
  15. Schilling-Estes i Wolfram 2016 ↓, s. 184.
  16. Robert Lawrence Trask, The Dictionary of Historical and Comparative Linguistics, Chicago: Fitzroy Dearborn, 2000, s. 314, 315, ISBN 978-1-57958-218-0, OCLC 1101226560 (ang.).
  17. Maciej Rataj, Attitudes to Standard British English and Standard Polish: a Study in Normative Linguistics and Comparative Sociolinguistics, Frankfurt: Peter Lang, 2016, s. 11, ISBN 978-3-653-05404-0, OCLC 953657257 (ang.).
  18. rozdział 7, [w:] Halvor Eifring, Rolf Theil, Linguistics for Students of Asian and African Languages, Universitetet i Oslo, 2005, s. 8–9 (ang.).
  19. Jean Dubois i inni, Dictionnaire de linguistique, Paris: Larousse-Bordas/VUEF, 2002, s. 440–441, ISBN 978-2-03-532047-6, OCLC 59757084 (fr.).
  20. Vít Dovalil, Jazykový standard, [w:] Petr Karlík, Marek Nekula, Jana Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 (cz.).
  21. Mate Kapović, Jezik i konzervativizam, [w:] Tvrtko Vuković, Maša Kolanović (red.), Komparativni postsocijalizam: slavenska iskustva, Zagreb: Zagrebačka slavistička škola, 2013, s. 391–400, ISBN 978-953-175-475-0, OCLC 870270814 [zarchiwizowane z adresu 2018-11-29] (chorw.).
  22. Mate Kapović, Anđel Starčević, Daliborka Sarić, O preskripciji i preskriptivizmu u Hrvatskoj, [w:] Barbara Kryżan-Stanojević (red.), Jezična politika: između norme i jezičnog liberalizma, Zagreb: Srednja Europa, 2016, s. 45–67, ISBN 978-953-7963-47-7, OCLC 970772545 (chorw.), patrz s. 47.
  23. Rodolfo Jacobson, The Bidialectal Student, „The English Record”, 24 (1), New York State English Council, 1973, s. 41–51 (ang.), patrz s. 42.
  24. standard dialect, [w:] Tom McArthur, The concise Oxford companion to the English language, New York: Oxford University Press, 1998, ISBN 978-0-19-172702-3, OCLC 49356842 (ang.).
  25. Suzanne Romaine, Language in Society: An Introduction to Sociolinguistics, New York: Oxford University Press, 1994, s. 85, ISBN 978-0-19-875133-5 (ang.).
  26. John Algeo, What Makes Good English Good?, [w:] L. Miller Cleary, M.D. Lin (red.), Linguistics for Teachers, New York: McGraw-Hill, 1993, s. 473–482, ISBN 0-07-037946-7, OCLC 26402975 (ang.).
  27. a b Karen Calteaux, Standard and non-standard African language varieties in the urban areas of South Africa: main report for the STANON Research Programme, Pretoria: HSRC Publishers, 1996, s. 34–35, ISBN 978-0-7969-1754-6, OCLC 39361105 (ang.).
  28. Pavel Kubaník, Baby talk, [w:] Petr Karlík, Marek Nekula, Jana Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 (cz.).
  29. Kamila Mrázková, Rejstřík, [w:] Petr Karlík, Marek Nekula, Jana Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 (cz.).
  30. Dennis Freeborn, Peter French & David Langford, Varieties of English, Houndsmill–London: MacMillan Press, 1993 (ang.).
  31. Michael Gregory, Susanne Carroll, Language and situation: language varieties and their social contexts, London: Routledge, 1978 (ang.).
  32. Włodzimierz Gruszczyński, Jerzy Bralczyk, Słownik gramatyki języka polskiego, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 2002, s. 110, ISBN 978-83-02-08471-3.
  33. Tomasz Piekot, Język w grupie społecznej: wprowadzenie do analizy socjolektu, Wałbrzych: Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Angelusa Silesiusa, 2008, s. 20, 32, ISBN 978-83-88425-38-7, OCLC 297524942.
  34. Agata Hącia, Język w naszej rodzinie [dostęp 2020-01-23] [zarchiwizowane z adresu 2020-03-22].
  35. Katarzyna Kłosińska, Wygwizdów czy wygwizdowo?, [w:] Poradnia językowa PWN [online], 20 grudnia 2017 [dostęp 2020-01-23].

Bibliografia edytuj

  • Marjory Meechan, Janie Rees-Miller, Language in social contexts, [w:] William O’Grady i inni red., Contemporary linguistics: an introduction, Boston: Bedford/St. Martin’s, 2001, s. 537–590 (ang.).
  • Natalie Schilling-Estes, Dialect variation, [w:] Ralph W. Fasold, Jeff Connor-Linton (red.), An introduction to language and linguistics, Cambridge: Cambridge University Press, 2006, s. 311–341, ISBN 978-0-521-84768-1, OCLC 62532880 (ang.).
  • Natalie Schilling-Estes, Walt Wolfram, American English: dialects and variation, wyd. 3, Hoboken: John Wiley & Sons, 2016 (Language in Society), ISBN 978-1-118-39022-1, ISBN 978-1-118-39145-7, OCLC 919202335 (ang.).