Odnóża

Odnóża – parzyste przydatki występujące na tagmach stawonogów. Pełnią funkcje (często związane z lokalizacją): czuciowe, pokarmowe, lokomotoryczne, kopulacyjne, transportowe, przędne. Liczba, budowa i rozmieszczenie odnóży jest ważną cechą taksonomiczną.

Trylobitokształtne

Trylobitokształtne (†Trilobitomorpha) posiadały 1 parę czułków na tarczy głowowej. Odnóża kroczne znajdowały się na wszystkich segmentach ciała, z wyjątkiem pierwszego i ostatniego.

U trylobitopodobnych (†Trilobitoidea) druga para odnóży zbliżona była pod względem budowy do szczękoczułków.

Szczękoczułkowce

Szczękoczułkowce (Chelicerata) nie posiadają czułków. Odnóża gębowe dzielą się na szczękoczułki i nogogłaszczki. Posiadają 4 pary odnóży krocznych. Odnóża odwłokowe są zanikłe lub szczątkowe, wyjątkowo u skrzypłocza (Limulus) pod odwłokiem znajduje się 7 par odnóży – pięć tylnych używanych jest do pływania i jednocześnie jako skrzela, a dwie przednie pełnią głównie funkcje genitalne.

Pająki

Pająki (Araneae) posiadają zwykle 3 pary kądziołków przędnych o stożkowatym kształcie, na których wierzchołku znajdują się ujścia gruczołów przędnych.

Sześcionogi

Sześcionogi (Hexapoda) posiadają 3 pary odnóży krocznych.

Skoczogonki

Skoczogonki (Collembola) posiadają czułki 4-6 członowe. Gatunki skaczące posiadają na odwłoku tzw. widełki skokowe i hamowidło.

Owady

Owady (Insecta) posiadają odnóża gębowe opisane w osobnym artykule. Skrzydła owadów nie mają żadnych powiązań rozwojowych z odnóżami. Odnóża tułowiowe podlegają licznym przekształceniom. Para odnóży wyrasta między płytką boczną (pleurae) a płytką brzuszną (sternum). Odnóże kroczne składa się zasadniczo z: biodra (coxa), krętarza (trochanter), uda (femur), golenia (tibia) i stopy (tarsus).

Pierwogonki

Pierwogonki (Protura) jako jedyne sześcionogi nie posiadają czułków, ich funkcję pełni pierwsza para odnóży tułowiowych. Brak przydatków na odwłoku.

Wije

Wije (Myriapoda) posiadają na większości licznych segmentów parzyste odnóża lokomocyjne, czasem zróżnicowane w zależności od położenia segmentu. Telson pozbawiony jest odnóży.

Pareczniki

Pareczniki (Chilopoda) posiadają na głowie jedną parę czułków. Na każdym segmencie ciała znajduje się 1 para odnóży krocznych (wyjątek stanowią 2 ostatnie segmenty: pregenitalny i genitalny oraz pierwszy segment, na których nie ma odnóży). Pierwsza para odnóży tułowiowych tworzy tzw. szczękonóża (maxillipedes) z gruczołami jadowymi.

Dwuparce

Dwuparce (Diplopoda) posiadają jedną parę szczęk. Na segmentach 2-4 znajduje się po 1 parze odnóży, na pozostałych po 2 pary.

Skąponogi

Skąponogi (Pauropoda), których tułów składa się z 11 segmentów, posiadają 9 par odnóży krocznych. Nieliczne gatunki mają 11 par odnóży krocznych, a podrodzaj Decapauropus, o tułowiu złożonym z 12 segmentów, ma 10 par odnóży.

Drobnonogi

Drobnonogi (Symphyla) rodzą się z ok. 6 parami odnóży, podczas gdy dorosły drobnonóg ma ich 12 par.

Skorupiaki

Skorupiaki (Crustacea) posiadają na głowie dwie pary czułków oraz trzy pary odnóży gębowych (żuwaczki i dwie pary szczęk). Tułów i odwłok mają liczne odnóża, w tym skrzela. Odnóża są dwugałęziste z wyjątkiem pierwszej pary czułków.

Skrzelonogi

Skrzelonogi (Branchiopoda) posiadają odnóża liczne, dwugałęziste, służące jednocześnie do poruszania się, oddychania i do pobierania pokarmu.

Podkowiastogłowe

Podkowiastogłowe (Cephalocarida) posiadają czułki skrócone. Tułów złożony jest z 8 segmentów, na 7 pierwszych znajdują się prymitywne dwugałęziste odnóża, podobne budową do drugiej pary szczęk. Odwłok zbudowany jest z 11 segmentów pozbawionych odnóży.

Pancerzowce

Pancerzowce (Malacostraca) charakteryzują się uczestniczeniem 3 par odnóży odwłoka w płetwie ogonowej.

Dziesięcionogi (Decapoda) posiadają 2 pary czułków, parę żuwaczek, 2 pary szczęk, 3 pary szczękonóży, 5 par odnóży krocznych (pierwsza para przekształcona w szczypce) odnóża kopulacyjne i pławne na odwłoku.

Małżoraczki

Małżoraczki (Ostracoda) posiadają 2 pary czułków, 1 parę żuwaczek, 1-2 pary szczęk, 2 pary odnóży tułowiowych krocznych.

Łopatonogi

Łopatonogi (Remipedia) posiadają odnóża pływne znajdujące się po bokach każdego z 32 podobnie zbudowanych segmentów. Do polowania używają jadu, który wstrzykują za pomocą przekształconych odnóży.

Maxillopoda

Maxillopoda posiadają odnóża tułowiowe pełniące funkcję lokomotoryczną lub powodują wytwarzanie prądów wodnych podprowadzających pokarm do otworu gębowego. Odnóży odwłokowych brak.