Oliwka europejska

gatunek rośliny

Oliwka europejska (syn. oliwnik europejski, oliwka uprawna, drzewo oliwne) Olea europaea L.gatunek drzewa należący do rodziny oliwkowatych.

Oliwka europejska
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

jasnotowce

Rodzina

oliwkowate

Rodzaj

oliwka

Gatunek

oliwka europejska

Nazwa systematyczna
Olea europaea L.
Sp.Pl. 8 1753[3]
Zasięg
Mapa zasięgu
Pokrój
Owoce
Marynowane oliwki zielone i czarne
Oliwka uprawiana jako bonsai
Pień starej oliwki
Oliwa Garda DOP

Rozmieszczenie geograficzne edytuj

Na naturalnych stanowiskach rośnie w niemal całej Afryce (z wyjątkiem jej środkowej części), na Półwyspie Arabskim, w śródziemnomorskich krajach Azji Zachodniej (Cypr, Izrael, Jordania, Turcja) oraz w Europie Południowej (Albania, Grecja, kraje byłej Jugosławii, Włochy, Francja, Hiszpania, Portugalia). Jako gatunek introdukowany rozprzestrzenił się w USA, na Hawajach, w Australii i Nowej Zelandii. Jest uprawiany w wielu krajach świata[4], szczególnie w krajach Azji Południowej, Ameryki Północnej, Środkowej i Południowej, w Europie, Australii, wyspach Oceanu Indyjskiego i innych[5].

Morfologia edytuj

Pokrój
Wiecznie zielone, niezbyt wysokie drzewo, czasami krzew[6]. Osiąga wysokość do 12 m[7].
Pień
Zazwyczaj krzywy i sękowaty, szczególnie u starszych egzemplarzy, obfitujący w liczne odrosty. Ma zwisające gałęzie i jasną korę[6]. Osiąga średnicę do 50 cm, do wysokości 3 m nie posiada sęków. Starsze pnie często składają się z kilku pozrastanych pni i pokryte są guzami[7].
Liście
Małe, całobrzegie, szerokolancetowate do podłużnie owalnych, krótkoogonkowe. Z wierzchu ciemnozielone, spodem srebrzysto-popielate, pokryte podobnie jak gałązki włoskami. Ulistnienie naprzeciwległe[6]. Na roślinie liście utrzymują się od 2 do 3 lat.
Kwiaty
Zebrane w 10 do 40 kwiatowe wiechy. Kwiaty pachnące, małe, o czteroząbkowym kielichu, korona krótkorurkowa, biaława o czterech łatkach. Słupek jeden, pręciki dwa[6].
Owoce
Podobny do śliwki pestkowiec o długości do 3,5 cm. Przed dojrzeniem ma barwę szarozieloną, po dojrzeniu niebieskawoczarną. Pestka jest brązowa, bruzdkowana. Zarówno mezokarp, jak i pestka, zawiera tłuszcz[6].

Biologia i ekologia edytuj

Jest rośliną bardzo długowieczną, może żyć nawet 1000 lat[6]. W Izraelu kwitnie od kwietnia do maja. Zaczyna owocować już w wieku 4-5 lat, największą wydajność osiąga w wieku 30-40 lat, owocuje do końca swojego życia. Roślina niewymagająca, rośnie i owocuje nawet na jałowych, kamienistych glebach na stokach wzgórz i gór. Możliwość przetrwania w klimacie ciepłym, na terenach o małych opadach, często w warunkach półpustynnych, zawdzięcza bardzo silnie rozbudowanemu systemowi korzeniowemu[8][9].

Po ścięciu z pnia drzewa oliwkowego łatwo tworzą się odrosty powstające z pąków śpiących. Z czasem odrosty te przejmują funkcję pnia i drzewo rośnie dalej[8].

Zmienność edytuj

Wyróżnia się następujące podgatunki[10]:

  • Olea europaea L. subsp. cerasiformis G. Kunkel & Sunding
  • Olea europaea L. subsp. cuspidata (Wall. ex G. Don) Cif.
  • Olea europaea L. subsp. guanchica P. Vargas et al.
  • Olea europaea L. subsp. laperrinei (Batt. & Trab.) Cif.
  • Olea europaea L. subsp. maroccana (Greuter & Burdet) P. Vargas et al.

Zastosowanie edytuj

Sztuka kulinarna
Osobne artykuły: Oliwka (owoc)Olej oliwkowy.
  • Owoce są jadalne nawet na surowo, są one jednak nietrwałe, dlatego konserwuje się je solą, solanką, suszy, marynuje w occie[6] lub kwasie mlekowym. Przed konserwacją często są drylowane, a w miejsce pestki nadziewane kaparami, papryką, anchois, czosnkiem, migdałami i serem.
  • Najważniejszym zastosowaniem oliwek jest otrzymywanie oleju zwanego oliwą. Na ten cel przeznacza się około 80% światowych zbiorów oliwek[11]. Najlepsze rodzaje oliwy są używane jako doskonały tłuszcz spożywczy[6].
Kosmetyka
Gorsze gatunki oliwy są wykorzystywane do produkcji mydeł i w przemyśle kosmetycznym (oliwka dla niemowląt, kremy itp.)[6]. Oliwa stosowana jest do mycia wrażliwej cery i ochrony suchej i wiotczejącej, zarówno w stanie nieprzetworzonym jak i w maseczkach, kremach i innych kosmetykach[12].
Drewno
Biel drewna jest wąski, ma barwę od szarej do jasnożółtej, twardziel od żółtobrązowej do ciemnooliwkowobrązowej. Gęstość drewna w stanie suchym – 852 kg/m3. Jest średniotrwałe, łatwe do polerowania, dość trudno łupliwe, nadające się do obróbki wszystkimi rodzajami narzędzi, szczególnie zaś do skrawania. Stosowane jest w snycerstwie, rzeźbiarstwie, do wyrobów tokarskich i frezowanych[8]. W pierwszej Świątyni Jerozolimskiej wyrzeźbiono z niego np. cheruby (1 Krl 6,23-25) i inne przedmioty stolarskie (1 Krl 6,31-34)[8].
Roślina lecznicza
Surowiec zielarski: liść oliwki – Oleae folium.
Inne zastosowania

Historia uprawy edytuj

Jest bardzo prawdopodobne, że oliwkę zaczęto uprawiać już we wczesnym neolicie wraz ze zbożami[8]. Różne źródła wskazują, że uprawiana jest już od 5000-6000 lat[14]. Najstarsze dowody jej uprawy odkryto na wyspie Kreta, w Syrii i Palestynie[15]. W jaskiniach nad Morzem Martwym znaleziono pestki oliwek i daktyli, ziarna zbóż i roślin strączkowych datowane na 3700-3500 lat p.n.e. W pochodzącym z okresu około 1400 lat p.n.e. grobowcu egipskim znaleziono dwa naczynia z kremem zrobionym z kwiatów lipy oraz oliwy. Liczne wykopaliska archeologiczne wskazują, że uprawiana była w Starożytnej Grecji. Np. w Knossos znaleziono glinianą tabliczkę z wizerunkiem oliwki i innych uprawianych gatunków roślin, przy oliwce była liczba 405 wskazująca na liczbę uprawianych drzew oliwki[8].

Uprawa edytuj

W Polsce może być uprawiana tylko jako roślina pokojowa, również w formie bonsai. Warunki panujące w europejskich mieszkaniach znosi dobrze. Należy jej zapewnić dobrze oświetlone stanowisko. W naturze rośnie na jałowej glebie, w doniczce lepiej jednak zapewnić jej żyzną, glebę wymieszaną z gruboziarnistym piaskiem i drenaż na dnie doniczki. Co roku na wiosnę przesadza się roślinę do większej doniczki. W okresie letnim można roślinę wystawiać na zewnątrz. Aby roślina zakwitła i zaowocowała, musi być w zimie przez jakiś czas przetrzymywana w niskiej temperaturze, nie powinna ona jednak spaść poniżej +4° C. Przez krótszy okres roślina może jednak wytrzymać przymrozki do -3° C[11].

W okresie letnim podlewa się umiarkowanie. Nawozi się dwukrotnie; wczesną wiosna i w połowie lata rozpuszczonym w wodzie nawozem uniwersalnym[11].

Jest odporna na choroby, może być jednak atakowana przez typowe w uprawach roślin doniczkowych szkodniki: miseczniki, tarczniki i wełnowce. Najczęściej niepowodzenia w jej uprawie wynikają z niewłaściwej pielęgnacji. Jeżeli latem zapomnimy podlewać, liście usychają i opadają, jednak gdy w miarę szybko roślinę podlejemy, po jakimś czasie zregeneruje się. Przyczyną zrzucania liści zimą może być zbyt wysoka temperatura i zbyt suche powietrze[11].

Najłatwiej rozmnaża się przez nasiona wysiewane jesienią, można też przez odrosty lub przez sadzonki z piętką[13].

Udział w kulturze edytuj

Przypisy edytuj

  1. Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI10.1371/journal.pone.0119248, PMID25923521, PMCIDPMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-24] (ang.).
  3. The Plant List. [dostęp 2014-12-29].
  4. The Plant List. [dostęp 2014-12-29].
  5. Discover Life Maps. [dostęp 2014-10-27].
  6. a b c d e f g h i j Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989. ISBN 83-09-00256-4.
  7. a b Instytut technologii drewna. Stanisław Spława-Neyman. Oliwka europejska (Olea europaea). [dostęp 2014-12-29].
  8. a b c d e f g h i j k l Zofia Włodarczyk: Rośliny biblijne. Leksykon. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 2011. ISBN 978-83-89648-98-3.
  9. a b c Flowers in Israel. [dostęp 2014-12-29].
  10. The Plant List. Olea. [dostęp 2014-12-29].
  11. a b c d e Poradnik ogrodniczy. Oliwka europejska, drzewko oliwne – uprawa w doniczce. [dostęp 2014-12-30].
  12. Bohumír. Hlava: Rośliny kosmetyczne. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1984, s. 156. ISBN 83-09-00765-5.
  13. a b Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.
  14. Paul Vossen, Olive Oil: History, Production, and Characteristics of the World's Classic Oils, „HortScience”, 42 (5), 2007, s. 1093–1100, DOI10.21273/HORTSCI.42.5.1093.
  15. Lanza, Fabrizia (2011). Olive: a global history. London: Reaktion. s15
  16. Alfred Znamierowski: Flagi świata: ilustrowany przewodnik. Warszawa: Horyzont, 2002, s. 44, 97, 98, 102. ISBN 83-7311-410-6. (pol.).