Orientowanie (architektura)

układ budynku względem stron świata

Orientowanie – w architekturze sakralnej celowe ustawienie budynku względem stron świata podyktowane względami religijnymi. Zjawisko to znane i praktykowane już w świątyniach starożytnych, występuje w różnych religiach, a miejsca kultu są orientowane w różny sposób.

Schematyczny plan typowego orientowanego średniowiecznego kościoła z zaznaczeniem kierunków świata

Starożytność

edytuj

Świątynie egipskie można podzielić na dwa typy: tradycyjne, w których posąg bóstwa ukryty był w centralnym, mrocznym sanktuarium oraz świątynie związane z kultem słonecznym, w których centralne miejsce zajmował umieszczony na wolnym powietrzu obelisk ku czci boga[1]. Lokacja i orientacja świątyń były wybierane ze względów religijnych. Oś świątyni mogła wskazywać inne miejsca święte, miejsce wschodu słońca lub gwiazdy[2][3][4][5]. Często świątynie były kierowane w stronę Nilu, czyli mniej więcej wzdłuż osi wschód-zachód[3].

Etruskowie

edytuj

Ze względu na nieliczne zachowane stanowiska archeologiczne (Etruskowie budowali z materiałów nietrwałych[6], a ich świątynie w późniejszych wiekach często bywały przebudowywane[7]) i bardzo skąpe świadectwa pisane, trudno bezsprzecznie określić zasady wznoszenia świątyń etruskich. Analiza zachowanych stanowisk sugeruje, że większość z nich była skierowana na południe[8]. Istnieje hipoteza, zgodnie z którą wyjście ze świątyni kierowało się w stronę części nieba przypisanej bóstwu czczonemu w tym miejscu. W ten sposób bóstwo z nieba mogło spoglądać na swoje przedstawienie w świątyni i odwrotnie[9][10]. Po roku 500 p.n.e. orientacja świątyń zakładanych w granicach miast być może jest związana z układem dróg, choć możliwa jest sytuacja odwrotna – układ urbanistyczny dopasowywano do orientacji świątyni[9].

Italikowie

edytuj

Świątynie zwrócone są w kierunku południowo-wschodnim[11]. Być może ich azymut należy powiązać ze zjawiskiem wschodu heliakalnego znaczących gwiazd[12].

Grecja

edytuj

W odróżnieniu od świątyń etruskich, świątynie greckie są orientowane wzdłuż osi wschód-zachód[9]. Wejście umieszczano od wschodu[13]. Może to świadczyć o wpływach kultów solarnych. Na poparcie tej tezy wskazuje się, że tak zbudowanych jest 40 z 41 świątyń greckich na Sycylii, założonych na surowym korzeniu. Tylko świątynia Hekate – być może ze względu na powiązanie z kultem Księżyca – jest zorientowana inaczej[14].

Świątynie rzymskie ukształtowały się pod wpływem architektury greckiej i etruskiej. Były zorientowane najczęściej na wschód[15], czasem na południe, rzadko na zachód (w wypadku bóstw chtonicznych). W miastach świątynie dopasowywały się do dostępnej przestrzeni[16].

Judaizm

edytuj
 
Aron ha-kodesz w Synagodze Hiszpańskiej w Pradze

Najważniejszym, a z czasem jedynym miejscem świętym, dla Żydów była świątynia w Jerozolimie, jedyne miejsce, w którym można było składać ofiary Bogu[17][18]. Prawdopodobnie w czasie niewoli babilońskiej, kiedy wygnańcy mogli podtrzymać swoją wiarę tylko przez nauczanie i studiowanie Prawa oraz wspólne odmawianie modlitw, powstały synagogi, przeniesione później na teren Izraela po powrocie z wygnania[19]. Istniały z pewnością równolegle z Drugą Świątynią i już wtedy wydają się być zorientowane w kierunku Jerozolimy. Przykładami są synagoga w Gamli ułożona wzdłuż osi północny wschód – południowy zachód[20] czy synagoga w Ostii ułożona wzdłuż osi zachód-północny zachód – wschód-południowy wschód[21]. Z całą pewnością mizrach (hbr. wschód) – kierunek modlitwy[22] – uwzględniały synagogi budowane lub adaptowane w późniejszym okresie. Przy wschodniej ścianie znajdowało się aron ha-kodesz – szafa, w której przechowywano święte zwoje, a miejsca w pobliżu były uważane za najbardziej zaszczytne. W stronę Jerozolimy musiało też być zwrócone okno. Wejście do synagogi z reguły znajdowało się w ścianie zachodniej[19][23].

Chrześcijaństwo

edytuj

Orientowanie kościołów w chrześcijaństwie rozpoczęło się w V w., kiedy zaczął klarować się model świątyni chrześcijańskiej[24]. Z jednej strony model ten zakorzeniony jest w tradycji judaistycznej – świątynia chrześcijańska to (podobnie jak jerozolimska) miejsce spotkania z Bogiem[25], z drugiej jednakże musi odpowiadać specyfice kultu chrześcijańskiego. Chrześcijanie zgromadzeni na modlitwie czekają na Paruzję – powrót Chrystusa na końcu czasów. Zgodnie z najstarszą tradycją Mesjasz ma nadejść od Wschodu (łac. oriens): „Albowiem jak błyskawica zabłyśnie na wschodzie, a świeci aż na zachodzie, tak będzie z przyjściem Syna Człowieczego” (Mt 24,27). Już w domach modlitwy pierwszych wspólnot judeo-chrześcijańskich umieszczano na wschodniej ścianie symbole religijne, tak by wspólnota zebrana na modlitwie kierowała ją ku wschodowi – „w dziękowaniu Tobie trzeba wyprzedzać słońce” (Mdr 16,28)[24]. Przykładem może być dom Hiparcha – na wschodniej ścianie namalowano krzyż, przed którym się modlono[26][27]. Wspomina o tym Tertulian, mówiąc, że chrześcijanie modlą się zwróceni twarzą do światła[28]. Na wschód była ukierunkowana najstarsza odkryta wczesnochrześcijańska świątynia – domus ecclesiae w Dura Europos[28][29].

Praktykę modlitwy zorientowanej na wschód potwierdzają Orygenes[30], sobór nicejski[31], jak również nieco późniejsze Konstytucje Apostolskie, które kodyfikują dekret wcześniejszego soboru[32][33]. W tym samym okresie daje świadectwo temu zwyczajowi św. Augustyn pisząc „Kiedy wstajemy do modlitwy, zwracamy się ku wschodowi, miejscu, gdzie podnosi się słońce”, a w VI w. mówi o tym afrykański poeta Corippus[24].

W VIII w. zwyczaj orientowania kościołów na osi wschód-zachód, z ołtarzem na wschodzie i wejściem od zachodu, nabiera powszechnego charakteru a po roku 1000 staje się normą[32]. Zdecydowane zalecenie orientowania świątyń wydaje w jednej ze swoich bulli papież Sylwester II[34].

Od zasady orientowania kościołów zdarzały się wyjątki. Bazyliki Konstantyna i Teodozjusza były zorientowane na zachód w kierunku Rzymu – miejsca męczeństwa apostołów Piotra i Pawła. W średniowieczu czasem nie orientowano małych kościółków budowanych w ciasnej zabudowie śródziemnomorskich miast. Barok i kontrreformacja zrywają z zasadą orientacji – kościoły zwracają fasady ku ulicom i placom[28].

Kościoły prawosławny i greckokatolicki w trakcie budowy cerkwi ciągle przestrzegają wymogu orientowania: apsyda i ołtarz są skierowane na wschód, a wejście znajduje się w przeciwległej zachodniej ścianie[35][36][37]. Dodatkowo orientację podkreśla umieszczane w osi apsydy okno – symbol przychodzącego Chrystusa[36][38].

Metody orientowania

edytuj

W pierwszych wiekach przy wyznaczaniu kierunków pod budowę nowej świątyni posługiwano się gnomonem. Stosowano metodę przedstawioną przez Witruwiusza w dziele O architekturze ksiąg dziesięć (De architectura I,6,6-7)[39][40].

  • Przed południem zaznaczano punkt, do którego sięgał cień gnomonu, i rysowano okrąg mający środek w miejscu wbicia gnomonu.
  • Po południu zaznaczano na okręgu punkt, w którym cień gnomonu stykał się z okręgiem.
  • Linia przeprowadzona przez te dwa punkty wyznaczała oś wschód-zachód.
  • Rysowano dwa przecinające się okręgi o środkach w wyznaczonych punktach.
  • Linia przeprowadzona przez punkty przecięcia okręgów i miejsce wbicia gnomonu wyznaczała oś północ-południe.

W drugim tysiącleciu stosowano również bardziej skomplikowaną metodę, opisaną przez Gerberta z Aurillac (późniejszego papieża Sylwestra II) w dziele Geometria (Caput XCIV, „Alia ratio meridianum describendi”): odmierzano trzy cienie rzucane przez ten sam gnomon w różnych momentach dnia i obliczano ich wzajemne proporcje, co pozwalało na wyznaczenie linii lokalnego południka. Kolejna linia, prostopadła do pierwszej, przebiegała ze wschodu na zachód[39].

Odchylenia od osi wschód-zachód niektórych kościołów w Alpach sugerują istnienie innej metody – kierunek apsydy wyznaczało wschodzące słońce w niedzielę wielkanocną[34]. W literaturze opisano również metodę wykorzystującą cień gnomonu padający w południe oraz w momencie wschodu i zachodu słońca[24].

 
Mihrāb w meczecie, Isfahan, Iran

W pierwszym okresie działalności Mahometa qibla czyli kierunek, w którym odmawiano modlitwy, wskazywał na Jerozolimę. Po ucieczce do Medyny Prorok zrywa całkowicie z judaizmem i chrześcijaństwem[41]. Według tradycji, w 623 roku w czasie modlitwy w meczecie w Medynie, Mahomet otrzymał objawienie, zgodnie z którym muzułmanie powinni modlić się w kierunku Al-Kaby w Mekce, dokończył więc modlitwę, obracając się w nowym kierunku. Na pamiątkę tego wydarzenia meczet został nazwany Masjid Qiblatainmeczetem dwóch kibla[42]. Meczet Proroka, najważniejszy meczet medyński, początkowo zorientowany na północ[43] (wejścia znajdowały się w ścianach wschodniej, południowej i północnej[44]), został później przeorientowany na południe.

Nakaz modlitwy w kierunku Al-Kaby został zapisany w Koranie: „Zwróć więc twoją twarz w kierunku świętego Meczetu. I gdziekolwiek się znajdziecie, zwracajcie się twarzami w jego kierunku” (sura al-Baqarah, 2:149)[45]. Zwrócenie się w tym kierunku jest jednym z warunków modlitwy[46]. W meczetach kierunek ten jest wyznaczony przez mihrāb – półokrągłą lub wielokątną niszę.

Hinduizm

edytuj

Świątynie hinduskie są zbudowane w oparciu o schemat wastupuruszamandali. Centralne miejsce świątyni – garbhagryha – najczęściej ma jedno wejście skierowane na wschód, by promienie wschodzącego słońca mogły wpaść do komory[47].

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. Świątynia egipska - archirama.pl [online], archirama.muratorplus.pl [dostęp 2022-04-08].
  2. Egyptian temples followed heavenly plans [online], New Scientist [dostęp 2022-04-08] (ang.).
  3. a b Richard H. Wilkinson, The complete temples of ancient Egypt, Thames & Hudson, 2000, s. 36-37, 226, ISBN 978-0-500-05100-9 [dostęp 2022-04-08].
  4. Mir Mohammad Azad, Abhik Barua, A Case Studies of Ancient Egyptian Architecture, „International Journal of Engineering and Applied Sciences”, IV, IJEAS, s. 35-40, ISSN 2394-3661 [dostęp 2022-04-08] (ang.).
  5. Juan Antonio Belmonte, Mosalam Shaltout, Keeping Ma’at: An astronomical approach to the orientation of the temples in ancient Egypt, „Advances in Space Research”, 46 (4), Advances in Space Environment Research, 2010, s. 532-539, DOI10.1016/j.asr.2009.03.033, ISSN 0273-1177 [dostęp 2022-04-08] (ang.).
  6. Il tempio etrusco,architettura religiosa degli etruschi [online], www.canino.info [dostęp 2022-04-08].
  7. Świątynia etruska - archirama.pl [online], archirama.muratorplus.pl [dostęp 2022-04-08].
  8. Etruschi - Templi [online], Skuola.net - Portale per Studenti: Materiali, Appunti e Notizie [dostęp 2022-04-08] (wł.).
  9. a b c Friedhelm Prayon, "DEORUM SEDES": SULL'ORIENTAMENTO DEI TEMPLI ETRUSCO-ITALICI, „Archeologia Classica”, 43, 1991, s. 1285–1295, ISSN 0391-8165, JSTOR44365686 [dostęp 2022-04-08] (wł.).
  10. Giovanni Nocentini, Il tempio etrusco semisconosciuto di Filonica e il suo orientamento astronomico [online], Etnie, 25 czerwca 2021 [dostęp 2022-04-08] (wł.).
  11. Grafici Polari - templi osco-sanniti - Archeoastronomia in Italia [online], www.righel40.altervista.org [dostęp 2022-04-08].
  12. Levate Eliache e Acroniche relative ai templi sanniti - Archeoastronomia in Italia [online], www.righel40.altervista.org [dostęp 2022-04-08].
  13. Grecji starożytnej świątynie, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2022-04-08].
  14. Greccy czciciele Słońca [online], PolskieRadio.pl [dostęp 2022-04-08].
  15. Świątynia rzymska - archirama.pl [online], archirama.muratorplus.pl [dostęp 2022-04-08].
  16. IL TEMPIO ROMANO [online], romanoimpero.com [dostęp 2022-04-08].
  17. Roman Walczak, Symbolika i wystrój świątyni chrześcijańskiej. Przewodnik po współczesnej architekturze wnętrz sakralnych w świetle dokumentów Soboru Watykańskiego II i aktualnego prawa kościelnego, Poznań: Księgarnia Świętego Wojciecha, 2005, s. 12-13, ISBN 83-7015-829-3.
  18. DELET - ofiary [online], delet.jhi.pl [dostęp 2022-04-06] (pol.).
  19. a b DELET - synagoga [online], delet.jhi.pl [dostęp 2022-04-06] (pol.).
  20. Gamala: Jewish City on the Golan [online], www.mfa.gov.il, czerwiec 1998 [dostęp 2022-04-06].
  21. La Sinagoga di Ostia antica - La Sinagoga di Ostia antica - Ostia racconta [online], Parco archeologico di Ostia antica [dostęp 2022-04-06] (wł.).
  22. DELET - mizrach [online], delet.jhi.pl [dostęp 2022-04-06] (pol.).
  23. Żydzi w Polsce/Obiekty kultury materialnej [online], www.izrael.badacz.org [dostęp 2022-04-06].
  24. a b c d ORIENTOWANIE [online], architektura.pomorze.pl [dostęp 2022-04-06] (pol.).
  25. Walczak, op. cit., s. 16
  26. Jean Daniélou, Teologia judeochrześcijańska. Historia doktryn chrześcijańskich przed soborem nicejskim, Dorota i Ireneusz Cieślikowie (red.), Kraków: WAM, 2002, s. 293, ISBN 83-7318-044-3.
  27. Stefano Evodio Assemani, Acta Sanctorum Martyrum Orientalium et Occidentalium (Vol 2), Typis Josephi Collini, 1748, s. 125 [dostęp 2022-04-06] (łac.).
  28. a b c Jacek Borkowicz, Twarzą do światła [online], starokatolicy.eu [dostęp 2022-04-06].
  29. Bogusław Nadolski, Przestrzeń sprawowania liturgii [online], web.archive.org, 1 lutego 2013 [dostęp 2022-04-06] [zarchiwizowane z adresu 2013-02-01].
  30. Jakkolwiek istnieją cztery strony świata, północ, południe, wschód i zachód, to jednak tylko wschód ujawnia w sposób oczywisty, że powinniśmy się modlić zwróceni w tym właśnie kierunku, co jest symbolem duszy patrzącej tam, gdzie wschodzi prawdziwe Światło”, Orygenes, De oratione.
  31. Forma harum ecclesiarum non uniusmodi; situs plerumque talis erat: ut Fideles facie ad Altare versa orantes orientem solem, symbolum Christi - qui est sol justitiae et lux mundi - intuerentur”, Carolus Kozma de Papi, Liturgica sacra catholica, wyd. 2, Ratyzbona 1863, s. 17.
  32. a b Maria Gabriella Martini, Il Santuario Ave Regina Coelorum sul Gordola, Arti Grafiche Sampietro sas, 2009, s. 51, ISBN 88-87672-23-7.
  33. „After this, let all rise up with one consent, and looking towards the east, after the catechumens and penitents are gone out, pray to God eastward, who ascended up to the heaven of heavens to the east; remembering also the ancient situation of paradise in the east, from whence the first man, when he had yielded to the persuasion of the serpent, and disobeyed the command of God, was expelled”. Klemens Rzymski, Konstytucje Apostolskie, II, VII.
  34. a b Adriano Gaspani, L'orientazione astronomica delle chiese cristiane [online], www.duepassinelmistero.com, grudzień 2010 [dostęp 2022-04-06] (wł.).
  35. Beskid Niski - kompendium wiedzy o Beskidzie Niskim; górach,ludziach,historii i architekturze [online], www.beskid-niski.pl [dostęp 2022-04-07].
  36. a b Krzysztof Woźniak, Wybrane elementy architektoniczne współczesnych cerkwi w Polsce wobec tradycyjnego modelu, [w:] Anna Janicka, Grzegorz Kowalski, Łukasz Zabielski (red.), Wiktor Choriew in memoriam, Katedra Badań Filologicznych „Wschód – Zachód”. Uniwersytet w Białymstoku, 2013, s. 405-413, ISBN 978-83-63470-14-2 [dostęp 2022-04-07] (pol.).
  37. The Church Building and Its Arrangement [online], www.orthodoxphotos.com [dostęp 2022-04-07].
  38. Jerzy Uścinowicz, Symbol, archetyp, struktura: hermeneutyka tradycji w architekturze świątyni ortodoksyjnej, Rozprawy Naukowe / Politechnika Białostocka, 0867-096X; nr 56, Dział Wydawnictw i Poligrafii Politechniki Białostockiej, 1997.
  39. a b Pierluigi Montalbano, Perché le Chiese più antiche sono orientate astronomicamente verso est? [online], www.pianetablunews.it, 23 października 2014 [dostęp 2022-04-07] (wł.).
  40. De architectura/Liber I - Wikisource [online], la.wikisource.org [dostęp 2022-04-07] (łac.).
  41. Maxime Rodinson, Mahomet, PIW, 1994, ISBN 83-06-02382-X.
  42. ‘Masjid Qiblatain’: The mosque where Muslim prayer direction changed from Jerusalem to Makkah [online], Arab News, 3 czerwca 2018 [dostęp 2022-04-06] (ang.).
  43. Expansion Chronology of Masjid al-Nabawi - Madain Project (en) [online], madainproject.com [dostęp 2022-04-06].
  44. Gates of Masjid al-Nabawi - Madain Project (en) [online], madainproject.com [dostęp 2022-04-06].
  45. Koran Online Po Polsku- Centrum Kultury Islamu-Katowice [online] [dostęp 2022-04-06].
  46. Modlitwa | Przewodnik Nowego [online], www.newmuslimguide.com [dostęp 2022-04-06].
  47. Adam Hardy, Indian Temple Architecture: Form and Transformation : the Karṇāṭa Drāviḍa Tradition, 7th to 13th Centuries, Abhinav Publications, 1995, s. 16, ISBN 978-81-7017-312-0 [dostęp 2022-04-07] (ang.).

Bibliografia

edytuj