Oryszew-Osada

Oryszew-Osada – wieś w Polsce położona w województwie mazowieckim, w powiecie żyrardowskim, w gminie Wiskitki. Leży nad Pisią Gągoliną.

Oryszew-Osada

wieś
Oryszew-Osada - Ośrodek Monar - Markot
Państwo	Polska
Województwo	mazowieckie
Powiat	żyrardowski
Gmina	Wiskitki
Liczba ludności (2011)	332
Strefa numeracyjna	46
Kod pocztowy	96-317
Tablice rejestracyjne	WZY
SIMC	0739509
Położenie na mapie gminy Wiskitki Oryszew-Osada
Położenie na mapie Polski Oryszew-Osada
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Oryszew-Osada
Położenie na mapie powiatu żyrardowskiego Oryszew-Osada
52°07′01″N 20°22′39″E

W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa skierniewickiego.

Początkowo wieś Oryszew należała do parafii Wiskitki. Od momentu kanonicznego powiększenia parafii Szymanów w 1776 roku przeszła pod władzę szymanowskiego proboszcza.

Historia

Wieś Oryszew jest jedną ze starszych wsi Mazowsza wchodzącą niegdyś w skład królewszczyzny.

Królewszczyzna

Książę mazowiecki Władysław I (1398-1455) nadał w 1451 roku na mocy testamentu swojej żonie Annie oleśnickiej (zm. 1482) na własność Ziemię Sochaczewską, w której skład wchodziły m.in. wsie Guzów, Oryszew i Miedniewice. Po śmierci Władysława w 1455 roku wspomniane ziemie tytułem spadku lub tzw. odprawy wdowiej stały się własnością Anny oleśnickiej i pozostawały nią aż do jej śmierci w 1482 roku.

Mikołaj Wolski

Królewski dokument pochodzący z 1518 roku, dokładnie z dnia 20 lutego i wydany w Krakowie zawierał w swej treści zatwierdzenie kasztelana sochaczewskiego Mikołaja Wolskiego na dzierżawie wsi Miedniewice i Oryszew. Wspomnianemu dziedzicowi dnia 4 listopada 1518 roku w Krakowie został również nadany po śmierci jego poprzedniego użytkownika – Piotra Niemygłowskiego (łac. Nyemyglowski) młyn Kołaczek leżący na rzeczce Pisi płynącej z Jaktorowa. Wymienione własności zostały aktem wydanym w Piotrkowie dnia 3 lutego 1524 roku nadane Mikołajowi Wolskiemu na dożywotnią dzierżawę. Samo dożywotnie nadanie było również potwierdzone aktem 5 lipca 1524 roku wydanym w Poznaniu. Jeśli chodzi o samego Mikołaja Wolskiego to jego nazwisko wymieniane jest w kilku jeszcze dokumentach dotyczących Oryszewa, czy innych jego własności. Z dokumentu wydanego w Krakowie dnia 25 maja 1527 roku wiadomo, że urzędnicy ziemscy ustalili granice pomiędzy dobrami Oryszew i Kaski, a wsią Drzewicz nadaną Stanisławowi Wolskiemu z królewskiej nominacji. Dokument z 6 czerwca 1527 roku wspomina, iż komisarze królewscy ustalali z kolei granice pomiędzy wsiami królewskimi Kozłowice, Kaski i Wiskitki, a wsią Drzewicz, którą dzierżawi Mikołaj Wolski. Obydwa dokumenty wskazują na fakt, że musiał toczyć się jakiś proces, możliwe, że o granice, który został rozstrzygnięty aktem z 27 grudnia 1527 roku w Piotrkowie, który zatwierdził rozgraniczenia pomiędzy wsiami Oryszew, Kaski, Buszyce, a wsią Drzewicz. Kolejny akt z 14 stycznia 1528 roku wystawiony w Piotrkowie mówi o nadaniu wsi Oryszew i Miedniewice oraz młyna Kołaczek w wieczystą darowiznę dla Mikołaja Wolskiego. Mikołaj Wolski zapisał swej żonie Annie z domu Glinka dnia 18 stycznia 1532 roku w Krakowie sumy posagowa na wsiach: Oryszew, Miedniewice, Drzewicz i na młynie Kołaczek.

Stanisław Wolski

Lustracja dóbr królewskich wspomina, że wsie: Oryszew, Miedniewice, Drzewicz i Nowa Wieś w roku 1564 były dzierżawione przez Stanisława Wolskiego (1523-1566), herbu Półkozic, kasztelana sandomierskiego i rawskiego oraz marszałka nadwornego królewskiego. Nie wiadomo jednak w jaki sposób wsie te przeszły w jego ręce. W czasie dzierżawienia tych wiosek przez Stanisława Wolskiego zmienił się ich status z dóbr królewskich, które nadawał władca, na prywatne, i jako takie przechodziły one z rąk do rąk. Stanisław Wolski otrzymał w dzierżawę te wsie przed 1564 rokiem na drodze zamiany ich za cztery królewskie wsie leżące w ziemi wiskiej. Stanisław Wolski umarł w 1566 roku i nie są znani jego następcy. Możliwe, że ziemie te zostały sprzedane przez wdowę po nim, a powodem tego był fakt, że Stanisław Wolski zaślubiony z Barbarą Tarnowską (1537-1580), herbu Leliwa, najprawdopodobniej nie miał potomstwa.

Zygmunt Grudziński

Kolejnym historycznie uchwyconym właścicielem jest zapisany w 1602 roku Zygmunt Grudziński. Nie są wymienieni jednak następni posesorzy aż do 1661 roku, gdzie widnieje Mikołaj Wiktoryn Grudziński (1635-1704). Można jednak mniemać, że wsie te przechodziły z ojca na syna i w taki sposób trafiły do Mikołaja Wiktoryna Grudzińskiego, a to, że właściciele nie byli zapisani podczas dwóch lustracji w 1616-1620 i w 1630 roku przemawia za tym, iż pisarze lustrujący królewskie dobra po prostu pominęli te miejscowości lub nie wspominali o dobrach będących w rękach prywatnych.

Mikołaj Wiktoryn Grudziński

Następnym dziedzicem Oryszewa i okolic był starosta guzowski, golubski i grzybowski Mikołaj Wiktoryn Grudziński, herbu Grzymała. Choć nie wiemy dokładnie, kiedy i w jaki sposób Mikołaj Wiktoryn Grudziński stał się ich właścicielem, wiemy, że już w 1667 był właścicielem rozległych dóbr zwanych szymanowskimi, które w obejmowały folwarki: Szymanów, Skrzelew, Gaj, Piasecznicę, Duninopol, Oryszew, Drzewicz, Miedniewice i Nową Wieś; osadę pasieczną Brzezina; wsie pańszczyźniane: Szymanów, Gaj, Wólkę Piasecką, Topołową, Duninopol, Oryszew, Drzewicz, Miedniewice oraz Nową Wieś. Mikołaj Wiktoryn Grudziński zmarł w 1704 roku a cały jego majątek odziedziczyła żona Lukrecja z Radziwiłłów Grudzińska (zm. 1716), która powtórnie wyszła za mąż w 1713 roku za Fryderyka Józefa Donhoff (zm. 1723) herbu Denhof. Lukrecja Grudzińska zarządzała majątkiem do momentu, gdy jej córka z pierwszego małżeństwa, a jedyne dziecko Lukrecji Grudzińskiej i Mikołaja Wiktoryna Grudzińskiego - Marianna Grudzińska wyszła za mąż za referendarza wielkiego koronnego Jakuba ze Skrzynna Dunina (zm. 1730), herbu Łabędź. Ślub ten miał miejsce w 1716 roku. W tym też czasie Marianna Grudzińska otrzymała w uposażeniu dobra szymanowskie i wniosła je do rodziny Duninów. Linia Jakuba przyjęła nawet z tego względu przydomek Dunin-Szymanowski.

Nie są znane późniejsze dzieje tej miejscowości, a zwłaszcza moment kiedy Oryszew przestał być własnością dziedzica. Pewnym jest fakt, że już Mikołaj Wiktoryn Grudziński posiadał w Oryszewie okazały pałac, w którym czasem mieszkał. Poza tym na przestrzeni lat Oryszew był dobrze prosperującym folwarkiem ziemskim.

Cukrownia

W 1849 roku w Oryszewie została zbudowana osada fabryczna oraz cukrownia. Początkowo była to firma prywatna, którą w 1876 roku zmieniono w spółkę akcyjną o nazwie „Towarzystwo Cukrownicze w Oryszewie”. Cukrownia zatrudniała kilkaset osób. Okres 50-letniej prosperity cukrowni zakończył się w 1901 roku, w którym to nastąpiła likwidacja cukrowni.

Klasztor Sióstr Szarytek

Powstanie tej placówki zawdzięczane jest błogosławionemu Ignacemu Kłopotowskiemu (1866-1931) - kapłanowi, który w 1908 roku przybył i zamieszkał w Radziwiłłowie, gdzie do 1913 roku pracował jako duszpasterz. On to planował ufundowanie w pofabrycznych mieszkaniach w Oryszewie sierocińca dla dzieci oraz klasztoru wraz z nowicjatem. Początkowo zwrócił się z tą prośbą do przełożonej generalnej sióstr albertynek – błogosławionej Bernardyny Marii Jabłońskiej (1878-1940). Siostry albertynki nie objęły tej placówki i w tej sytuacji ksiądz Ignacy Kłopotowski zwrócił się z tym do Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego a Paulo, popularnie zwanych siostrami miłosierdzia lub szarytkami. W 1909 roku siostra Matylda Szulc zachęcona została przez księdza Ignacego Kłopotowskiego do otwarcia przytułku dla warszawskich bezdomnych dzieci pod opieką Biura Informacyjnego o Nędzy Wyjątkowej, ale wychowywanych na wsi w miejscowości Radziwiłłów. Dnia 18 września 1909 nastąpiła instalacja w przytułku kilku pierwszych dziewczynek z siostrą Felicją Kunowską pierwszą gospodynią przytułku. Po dwóch latach starań zakład się rozwinął i pomyślano o rozszerzeniu tego dzieła. Siostra Matylda Szulc w 1911 roku nabyła posiadłość w Oryszewie, gdzie mieściła się dawna cukrownia. Zakład ten był kilkanaście lat wcześniej zwinięty. Na posiadłość składało się piętnaście mórg doskonałej ziemi; obszerny dom piętrowy w parku i z ogrodem owocowym - siedziba dla dzieci; drugi dom obok w małym ogródku złożony z 16 pokoi przeznacza Biuro Informacyjne o Nędzy Wyjątkowej w przyszłości na przytułek dla starców. Hrabina Maria Sobańska herbu Junosza z Guzowa jako opiekunka zakładu dnia 28 października 1911 roku otrzymała od warszawskiego gubernatora pozwolenie na mieszkanie dwom siostrom miłosierdzia w Oryszewie. Dzięki siostrze Matyldzie Szulc i jej przedsiębiorczości w 1911 roku powstał Dom Opieki pod wezwaniem św. Kazimierza w Oryszewie. Bardzo często z tego względu był nazywany: „Kolonia Matyldów”. Poza tym należy tu wspomnieć, że siostra Matylda Szulc była faktyczną właścicielką Oryszewa - tytuł własności był wystawiony właśnie na nią. Zrobiono to w imieniu, za zgodą i zaleceniem Biura Informacyjnego o Nędzy Wyjątkowej, a także za zgodą władz zakonu szarytek. W Oryszewie w domu dyrektorskim z ogrodem powstał przytułek dla dziewcząt sierot, utrzymywany przez siostry miłosierdzia. 40 sierot znalazło tam kompletne utrzymanie, naukę, wychowanie i opiekę rodzicielską, aż do otrzymania odpowiedniego samodzielnego zajęcia. Stan ilościowy sióstr w zakładzie zawsze wynosił dwie siostry. Zresztą siostra Matylda Szulc, jako członkini działającego od 1870 roku w Warszawie Zarządu Biura Informacyjnego o Nędzy Wyjątkowej, tylko przyjeżdżała na tę placówkę, a nie przebywała tam stale. Siostry pracujące w Oryszewie:

• Antonina Piotrowska, urodzona w 1883, w zakonie od 1908
• Felicja Kunowska, urodzona w 1856, w zakonie od 1879
• Józefa Strzelińska, urodzona w 1874, w zakonie od 1895
• Maria Ostaszewska, urodzona w 1850, w zakonie od 1875
• Wiktoria Kowalewska, urodzona w 1874, w zakonie od 1906.

Przełożone zakładu to:

1. Felicja Kunowska 1909-1913
2. Maria Ostaszewska 1914-1915
3. Józefa Strzelińska 1916
4. Maria Ostaszewska (powtórnie) 1917-1919
5. Wiktoria Kowalewska 1920-1922
6. Felicja Kunowska (powtórnie) 1923-1927.

Ważną datą dla oryszewskiej placówki był dzień 7 września 1915 roku, kiedy to została oficjalnie erygowana przez władze archidiecezji warszawskiej kaplica, gdzie mniej więcej raz na tydzień odprawiana bywała Msza św. w dzień powszedni. Nie było przy tej kaplicy stałego kapelana, a posługę duszpasterską spełniał w niej szymanowski proboszcz, na którego terenie parafia ta istniała. W 1926 lub na początku 1927 roku siostry szarytki odsprzedały zakład Warszawskiemu Urzędowi Wojewódzkiemu i same powróciły do warszawskiego klasztoru na Tamce w Warszawie.

Dom Pracy Przymusowej

Po małym remoncie i rozbudowie około 1927 roku powstał w Oryszewie dom pracy przymusowej dla ludzi żyjących z żebractwa. Później był tam także Państwowy Młodzieżowy Ośrodek Wychowawczy i dom poprawczy dla młodzieży.

II wojna światowa

Do ważniejszych wydarzeń z okresu II wojny światowej (1939-1945) należy zaliczyć przede wszystkim eksterminację ludności żydowskiej, której część m.in. została rozstrzelana w Oryszewie, a pozostali przez getto w Żyrardowie trafili do Treblinki i tam zostali zamordowani.

Monar - Markot

W 1993 roku Marek Kotański na terenie byłego domu poprawczego powołał nową placówkę Monaru - pierwszy monarowski ośrodek dla młodzieży ze środowisk patologicznych. W obecności licznych kamer stacji telewizyjnych Marek Kotański przepiłował kraty. W 1996 roku w Oryszewie powstał Dom Spokojnej Starości dla Ludzi Bezdomnych "Monar - Markot". Od marca 2018 znajduje się tutaj Centrum Pomocy Bliźniemu Markot.

Zabytki

Według książki Zabytki architektury i budownictwa w Polsce. Województwo skierniewickie w miejscowości znajdują się następujące zabytkowe obiekty:
1. Pozostałości zespołu klasztornego, później Państwowego Młodzieżowego Ośrodka Wychowawczego:

• dom mieszkalny I, murowany z początku XX wieku
• dom mieszkalny II, murowany z początku XX wieku
• budynek gospodarczy, murowany z początku XX wieku

2. Zagroda młynarska, dom nr 9:

• młyn motorowy, murowany z lat 20. XX wieku
• dom młynarza, murowany z lat 20. XX wieku
• spichlerz, murowany z lat 20. XX wieku
• magazyn, murowany z lat 20. XX wieku

3. Pozostałości zespołu dworskiego i osady tkackiej:

• dom nr 18, murowany z początku XX wieku
• dom nr 20, murowany z początku XX wieku
• dom nr 21, dawniej tkalnia, murowany z początku XX wieku

4. Dom nr 4
5. Dom nr 5.

Ludzie związani z Oryszewem-Osadą

Z miejscowością związani są:

• błogosławiony ksiądz Ignacy Kłopotowski, dzięki któremu został założony w Oryszewie klasztor sióstr szarytek i w latach 1911-1928 często tam przyjeżdżał
• błogosławiony ksiądz Michał Oziębłowski, który mieszkał tam kilka lat,
• sługa Boży Władysław Korniłowicz, ksiądz, który był w Oryszewie w 1918 roku,
• papież Pius XI Achilles Ratti, który jako nuncjusz apostolski dnia 18 października 1918 roku odwiedził Szymanów i jechał drogą od Teresina, przez Oryszew i dalej drogą do Żyrardowa.
• szlachcic Mikołaj Wiktoryn Grudziński, który miał w Oryszewie jeden ze swoich pałaców

Bibliografia

• Aleksandrowska Elżbieta, Sanguszkowa Barbara, z: Polski Słownik Biograficzny, tom XXXIV, Wrocław-Warszawa-Kraków 1992-1993, s. 517
• Boniecki Adam, Herbarz Polski, tom V, Warszawa 1902, s. 90
• Celiński Wacław, Nowe placówki kościelne, z: “Wiadomości Archidiecezjalne Warszawskie”, 1938, R 28, nr 3, s. 189
• Janecki Łukasz, Dzieje parafii pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Szymanowie, Szymanów 2009, s. 103-106, 120-124, 134-136
• Kędzierska Zofia, Lustracje dóbr królewskich województwa rawskiego XVII wieku, Warszawa 1965, s. XVIII
• Knapiński Władysław, ks., Notaty do historii kościołów diecezji warszawskiej, Warszawa 1949, s. 607
• Konopczyński Władysław, Dunin Jakub, z: Polski Słownik Biograficzny, tom V, Kraków 1939-1946, s. 474-475
• Kronika parafii Szymanów, pisana od 1868 roku, s. 2-3, 10-12
• Kwiatkowski Bogusław, Historia Szymanowa, z: „Życie Teresina”, rok 1, nr 3, kwiecień 1999, s. 9
• Kwiatkowski Bogusław, Parafie dawnego dekanatu sochaczewskiego, Paprotnia 1998, s. 242
• Lechicki Czesław, Kłopotowski Ignacy, z: Polski Słownik Biograficzny, tom XIII, Wrocław-Warszawa-Kraków 1967-1968, s. 68-69
• Ordo divini obfici ad usum Archidioecesis Varsaviensis et Elenchus Cleri, Warszawa 1913-1927 Staniak Piotr, ks., Guzów i okolica, Guzów 1998, s. 51-60,68-69
• Wierzbowski Teodor, Matricularum Regni Poloniae summaria, cz. 4., t. 2, Warszawa 1907, nr 11434, 11634, 14010, 14131, 15221, 15238, 15377, 15415, 16252
• Zabytki architektury i budownictwa w Polsce. Województwo skierniewickie, pod red. Kłoczko Agaty, Róziewicz Magdaleny, Kościelnej Ewy, Warszawa 1996, s. 209

Linki zewnętrzne

• Oryszew, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 607 .