Orzacha podziemna
Orzacha podziemna, orzech ziemny, orzech arachidowy, fistaszki (Arachis hypogaea L.) – gatunek roślin z rodziny bobowatych. Pochodzi z Ameryki Południowej, gdzie zaczął być uprawiany na przełomie trzeciego i drugiego tysiąclecia p.n.e.[2] Obecnie szeroko rozpowszechniony w uprawie w krajach tropikalnych i subtropikalnych, nie występuje już na stanowiskach naturalnych[3]. We florze Polski notowany jest jako efemerofit[4].
| ||
![]() | ||
Systematyka[1] | ||
Domena | eukarionty | |
Królestwo | rośliny | |
Klad | rośliny naczyniowe | |
Klad | Euphyllophyta | |
Klad | rośliny nasienne | |
Klasa | okrytonasienne | |
Klad | dwuliścienne właściwe | |
Rząd | bobowce | |
Rodzina | bobowate | |
Rodzaj | orzacha | |
Nazwa systematyczna | ||
Arachis hypogaea L. Sp. pl. 2:741. 1753 |
MorfologiaEdytuj
- Pokrój
- Jednoroczna roślina o wysokości do 50 (70) cm.
- Liście
- Pierzastozłożone z dwóch par owalnych listków.
- Kwiaty
- Motylkowe, żółte. Górne kwiaty są płone i tylko z dolnych powstają nasiona.
- Owoce
- Strąki z bruzdowaną, włóknistą okrywą, zawierające 1-4 nasiona, tzw. orzeszki ziemne (orzeszki arachidowe, fistaszki), które są źródłem oleju arachidowego.
Biologia i ekologiaEdytuj
Roślina jednoroczna. Nazwa orzech ziemny pochodzi stąd, że owoce (strąki z nasionami) dojrzewają w ziemi. Szypułka kwiatu (część osi kwiatowej leżąca poniżej słupka) po jego przekwitnięciu wydłuża się i kieruje do dołu, wpychając do ziemi strąk. Dojrzewa on tu na głębokości ok. 5-8 cm, ale nie rozpada się na części ani się nie otwiera. Orzech ziemny jest więc przykładem rośliny geokarpicznej.
ZastosowanieEdytuj
- Roślina uprawna: główni producenci to Indie, Chiny, Nigeria i USA. W Europie orzeszki ziemne uprawiane są na Półwyspie Bałkańskim, we Włoszech, Francji. Ważnym rejonem upraw są też kraje Afryki Subsaharyjskiej.
- Sztuka kulinarna: świeże nasiona są zjadane jako warzywo, a prażone lub solone są popularną przekąską. Z orzeszków produkuje się również masło orzechowe. W Stanach Zjednoczonych ponad 60% wyprodukowanych orzechów ziemnych jest przeznaczanych na produkcję masła orzechowego, około 20% jest prażonych, około 19% jest wykorzystywanych w produkcji słodyczy (USDA-ERS, 2014)[5].
Wpływ na zdrowie człowiekaEdytuj
W orzeszkach arachidowych poddanych działaniu pleśni (A. flavus) mogą powstawać silnie toksyczne aflatoksyny. Nie zaleca się spożywania nieświeżych orzeszków, gdyż może to szkodzić, zwłaszcza wątrobie.
Orzeszki ziemne są jednym z najsilniejszych alergenów. Choć reakcja alergiczna na orzeszki dotyka tylko 1-2% populacji (dane dla USA), to nawet niewielkie ilości spożytych orzeszków (lub produktów pochodnych, np. oleju) mogą wywołać wstrząs anafilaktyczny. Z tego powodu w krajach Unii Europejskiej na etykietach produktów spożywczych obowiązkowo umieszcza się informacje o zawartości orzeszków w produkcie lub ich użyciu na terenie danego zakładu produkcyjnego[6].
Badania, których wyniki opublikowano w 2015 roku dowiodły, że podawanie niemowlętom przetworów z orzeszków ziemnych znacząco zmniejsza ryzyko wystąpienia u nich alergii na ten składnik diety[7][8].
Orzeszki ziemne zawierają ogromne ilości aminokwasów. Ich skład w 100 g owocu przedstawia się następująco [9]:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Dane liczbowe na podstawie: [9] Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health[10] |
- Izoleucyna - 886 mg;
- Leucyna - 1732 mg;
- Lizyna - 886 mg;
- Metionina -224 mg;
- Cystyna - 295 mg;
- Fenyloalanina - 1304 mg;
- Tyrozyna - 1100 mg;
- Treonina - 672 mg;
- Tryptofan - 275 mg;
- Walina - 1059 mg;
- Arginina - 3107 mg;
- Histydyna - 672 mg;
- Alanina - 1008 mg;
- Kwas asparaginowy - 3107 mg;
- Kwas glutaminowy - 5399 mg;
- Glicyna - 1528 mg;
- Prolina - 1141 mg;
- Seryna - 1304 mg;
PrzypisyEdytuj
- ↑ Stevens P.F.: Angiosperm Phylogeny Website/Fabaceae (ang.). 2001–. [dostęp 2009-09-23].
- ↑ J.G. Vaughan, C.A. Geissler: Rośliny jadalne. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2001, s. 26. ISBN 83-7255-326-2.
- ↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-02-22].
- ↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Vascular Plants of Poland - A Checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 1995. ISBN 83-85444-38-6.
- ↑ (załącznik) „Composition of Foods Raw, Processed, Prepared. USDA National Nutrient Database for Standard Reference, Release 28 (2015). Documentation and User Guide”. „USDA National Nutrient Database for Standard Reference, Release 28”, wrzesień 2015 wersja poprawiona, maj 2015. Departament Rolnictwa Stanów Zjednoczonych (USDA) (ang.).
- ↑ PTA Polskie Towarzystwo Alergologiczne (pol.). W: Alergia pokarmowa [on-line]. [dostęp 2013-10-18].
- ↑ Peanut consumption in infancy prevents peanut allergy, study finds (ang.). ScienceDaily.com. [dostęp 2015-02-25].
- ↑ Margit Kossobudzka: Maluchy powinny jeść masło orzechowe, aby uniknąć alergii. Naukowcy całkowicie zmieniają swoje zalecenia! (pol.). Gazeta Wyborcza / NAUKA. [dostęp 2015-02-25].
- ↑ a b Hanna Kunachowicz; Beata Przygoda; Irena Nadolna; Krystyna Iwanow: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. Wyd. wydanie II zmienione. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2017, s. 668. ISBN 978-83-200-5311-1.
- ↑ Dietary Reference Intakes Tables and Application. Institute of Health. The National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine. (ang.)
BibliografiaEdytuj
- Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989. ISBN 83-09-00256-4.
- Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe. Warszawa: Muza SA, 1998. ISBN 83-7079-778-4.